| فهرستِ چاپ‌های دیوانِ حافظ
|
| ردیف
|
تاریخ
|
چاپ
|
تصحیح یا نسخهٔ مبنا
|
توضیحات
|
| ۱
|
۱۷۹۱ م
|
چاپ سنگی توسط انتشاراتِ آپجان در کلکته
|
تصحیحِ ابوطالب لندنی برپایهٔ دوازده نسخهٔ خطی در ۱۵۷ برگه به‌قطع رحلی
|
از کهن‌ترین چاپ‌های دیوانِ حافظ؛ سفارش از سوی ریچارد جانسن، عضوِ کمپانی هند شرقی؛ تقدیرِ ویلیام جونْز از جانسن برای این اقدام[۲][۳]
|
| ۲
|
۱۲۴۳ ه.ق/۱۸۲۷ م
|
چاپ در بولاق
|
|
به‌فرمانِ محمدعلی پاشا، نایبُ‌الْحکومهٔ مصر[۴]
|
| ۳
|
۱۲۴۳ ه.ق/۱۸۲۷ م
|
چاپ در کلکته
|
به‌کوششِ بدرعلی عظیم‌آبادی
|
دربردارندهٔ پیشگفتارِ محمّد گُلَندام[۵]
|
| ۴
|
|
چاپ در کلکته
|
توسط سرگرد جَرِت
|
از متن‌های امتحانیِ فارسیِ کارمندانِ نظامی و دولتی در هند؛ مورد استفادهٔ هِنری ویلْبِرفورْس کِلارْک در ترجمه‌اش[۶]
|
| ۵
|
۱۸ محرّم ۱۲۵۴ ه.ق/۱۳ آوریل ۱۸۳۸ م
|
نخستین چاپ سنگی در ایران در قطعِ جیبی[۷]
|
|
|
| ۶
|
۱۸۵۴ تا ۱۸۵۶ م
|
چاپ در لایپزیگ
|
به‌کوشش هِرمان بروکهاوْس با عنوانِ دفتر شعر حافظ
|
دربردارندهٔ بخشِ بزرگی از شرحِ سودی[۸]
|
| ۷
|
۱۸۵۸ تا ۱۸۸۴ م
|
چاپ در وین در سه جلد
|
ترجمهٔ فینتسنتس روزنتسوایگ فون شواناو با عنوانِ دیوان شاعر غزل‌سرای بزرگ حافظ[۹]
|
|
| ۸
|
۱۳۱۴ ه.ق/۱۸۹۶ م و ۱۳۲۲ ه.ق/۱۹۰۴ م
|
دو نوبت چاپ سنگی در بمبئی
|
به‌کوشش و تصحیحِ محمد قدسی حسینی برپایهٔ پنجاه نسخهٔ دستنویس و چاپی در طول هشت سال
|
مشهور به چاپ «قدسی»؛ رواج تا پیش از تصحیحِ قزوینی و غنی در ۱۳۲۰ ه.ش/۱۹۴۱ م؛ بهره‌گیریِ هوشنگ ابتهاج از آن در تصحیح خویش[۱۰]
|
| ۹
|
۱۳۰۶ ه.ش/۱۹۲۷ م و چاپ مجدد به‌طور افست در ۱۳۶۹ ه.ش/۱۹۸۰ م
|
چاپ در تهران
|
تصحیح عبدُالرّحیم خلخالی برپایهٔ چهار نسخهٔ دستنویس
|
درجِ اختلافِ نسخه‌ها در پاورقی؛ دارای خطاهای بسیار؛ نسخهٔ مبنای تصحیحِ قزوینی و غنی؛ پایهٔ بسیاری از چاپ‌های دیوان؛ استفاده از آن با واسطهٔ نسخهٔ قزوینی و غنی به‌خاطرِ دردسترس نبودنش[۱۱] وفاداریِ کاملِ مصحح به متنِ نسخهٔ ۸۲۷ ه.ق[۱۲]
|
| ۱۰
|
۱۳۱۵ ه.ش/۱۹۳۷ م و چندین بار تجدیدِ چاپ پس از آن
|
چاپ در تهران
|
نخستین تصحیحِ انتقادیِ دیوان به‌کوششِ حسین پژمان بختیاری برپایهٔ سه نسخهٔ دستنویسِ ناقص
|
دارای مقدمه‌ای طولانی و شاعرانه در چاپ‌های بعدی؛ خرده‌گیری بر روشِ قزوینی در مقابله در مقدمهٔ چاپ‌های پسین[۱۳]
|
| ۱۱
|
۱۳۲۰ ه.ش/۱۹۴۱ م با بیش از پنجاه بار تجدیدِ چاپ
|
چاپ توسط انتشارات زوار در تهران
|
تصحیحِ انتقادیِ دیوان توسطِ محمد قزوینی و قاسم غنی برپایهٔ مقابلهٔ نسخهٔ دستنویس به‌تاریخ ۸۲۷ ه.ق مورد استفادهٔ خلخالی با هفده نسخهٔ دستنویسِ تازه‌تر؛[۱۴] به‌پیشنهادِ اسماعیل مرآت، وزیرِ فرهنگِ وقت[۱۵]
|
خوشنویسیِ تصحیح به‌خطِ حسن زرین‌خط؛ عدمِ یادداشتِ تفاوت‌های کار با نسخهٔ خلخالی؛ عدم گزارشِ منابعِ ابیاتِ افزوده و خوانش‌های خارج از نسخهٔ خلخالی؛ پایهٔ دیوان‌های خوشنویسی‌شدهٔ بسیار مانند اثرِ خسرو خروش؛ چاپی دربردارندهٔ پیوستِ افزوده‌های قزوینی از دیگر منابع و نمایهٔ ابیات به‌کوشش عبدالکریم جربزه‌دار در تهران به‌سال ۱۳۶۷ ه.ش[۱۶] با وجود چاپ‌های فراوان، تنها چاپ‌های زوار و اساطیر برای این تصحیح اعتبار کامل دارند.[۱۷]
|
| ۱۲
|
سه نسخه در سه چاپ ۱۳۳۷، ۱۳۴۹ و ۱۳۵۹ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیح پرویز ناتل خانلَری با عنوان غزل‌های خواجه حافظ شیرازی برپایهٔ غزل‌های موجود در «جُنگِ اسکندرمیرزا» نگاه‌داری‌شده در موزهٔ بریتانیا و مقابله با سه نسخهٔ تازه‌تر؛ تصحیحِ دوم برپایهٔ چهارده نسخهٔ کهن؛ یکسانی نسخه‌های مبنا و روش تصحیح در تصحیح دوم و سوم
|
تجدید نظر در تصحیحِ دوم و تجدیدِ چاپش در دو مجلّد در تهران و به‌سال ۱۳۶۲ ه.ش؛ چاپی علمی؛ برترین تصحیح از سوی بعضی حافظ‌پژوهان یا یکی از پنج تصحیح برترِ دیوانِ حافظ از سوی همهٔ حافظ‌پژوهان[۱۸][۱۹]
|
| ۱۳
|
۱۳۴۵ ه.ش و چندین تجدید چاپ
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ ابوالقاسم اَنجَوی شیرازی
|
دارای مقدمه‌ای از علی دشتی، حواشی و فهرستِ ابیات[۲۰]
|
| ۱۴
|
۱۳۴۷ ه.ش
|
چاپ در دو جلد در شیراز
|
تصحیحِ مسعود فرزاد با عنوانِ جامعِ نُسَخِ حافظ
|
انتشارِ تنها ده مجلد پیش از درگذشتِ مصحح در ۱۳۵۹ ه.ش؛ چاپ مجلدی دیگر توسط علی حصوری در تهران به‌سال ۱۳۶۲ ه.ش[۲۱]
|
| ۱۵
|
۱۳۴۸ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
کار ایرج افشار با عنوانِ دیوانِ کهنهٔ حافظ برپایهٔ غزل‌های نوشته بر حاشیهٔ نسخه‌ای بی‌تاریخ از دیوانِ سلمان ساوُجی
|
باورِ افشار به کتابتِ این نسخه در حدودِ دو دههٔ نخست سدهٔ نهم ه.ق؛ مقایسه با نسخهٔ قزوینی و غنی از سوی افشار و ذکرِ اختلاف‌ها در حاشیه[۲۲][۲۳]
|
| ۱۶
|
۱۹۷۱ م
|
چاپِ نسخه‌برگردان در کراچی
|
نسخه‌ای از مجموعهٔ محمود شیرانی نگاه‌داری‌شده در کتابخانهٔ دانشگاه پنجاب به‌تاریخ ۸۹۴ ه.ق
|
با خوشنویسیِ محمود بن حسن نیشابوری همراه با مقدمهٔ ممتاز حسن[۲۴]
|
| ۱۷
|
۱۳۵۰ ه.ش و ۱۳۵۲ ه.ش و تجدید چاپ در ۱۳۷۱ ه.ش
|
چاپ در مشهد و تهران
|
تصحیحِ محمدرضا جلالی نایینی و نَذیر احمد برپایهٔ نسخهٔ گورکهپور نگاه‌داری در کتابخانهٔ سیدهاشم سبزپوش و چاپ دوم برپایهٔ همین نسخه و نسخهٔ گزیده‌ای از کتابخانهٔ ایاصوفیه
|
مقابله با نسخه‌های دستنویسِ بسیارِ دیگر و چندین نسخهٔ چاپی و بررسیِ اختلاف و ذکر در پاورقی در هر دو چاپ؛ یکی از معتبرترین چاپ‌ها از نظرِ دقت در مقابله[۲۵]
|
| ۱۸
|
۱۳۵۴ ه.ش در دو نوبت و چاپ سوم در ۱۳۶۰ ه.ش و چندین بارِ دیگر تجدید چاپ
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ احمد شاملو با عنوانِ حافظ شیراز، به روایتِ احمد شاملو
|
فاقدِ مبنایی علمی، اما محبوب به‌ویژه نزدِ جوانان؛ عدمِ تعیینِ نسخه‌های دستنویسِ مورد استفاده در تصحیح از سوی مصحح؛ مهم‌ترین ویژگیِ آن، ترتیبِ منطقیِ ابیات به‌گفتهٔ خود مصحح و نقدِ آن از سوی بهاءالدین خرمشاهی؛ تغییرِ متنِ اشعار از چاپی به چاپی دیگر؛ استفادهٔ نابه‌جا از نقطه‌گذاری و حروفِ سیاه[۲۶]
|
| ۱۹
|
۱۳۵۴ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ یحیی قریب برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۶۲ ه.ق و نسخه‌ای متعلق به سدهٔ دهم هجری قمری همراه با مقابله با چند نسخهٔ دستنویس و چاپی؛ دربردارندهٔ واژه‌نامه، یادداشت، حاشیه و تعلیقات مصحح
|
تصحیحی علمی و نسبتاً معتبر؛ خودداری از تصحیح ذوقی و مبنا قراردادن نسخه‌های کهن[۲۷][۲۸]
|
| ۲۰
|
۱۳۵۶ و ۱۳۷۶ و ۱۳۸۵ ه.ش
|
چاپِ نخست در تبریز و چاپِ دوم و سوم در تهران
|
تصحیحِ رشید عِیْوَضی و اکبر بهروز برپایهٔ سه نسخهٔ کامل به‌تاریخ ۸۱۳، ۸۲۲ و ۸۲۵ ه.ق نگاه‌داری‌شده در ایاصوفیه، کتابخانهٔ موزهٔ طوپقاپی و کتابخانهٔ نورعثمانیه؛[۲۹] چاپ دومِ عیوضی برپایهٔ هشت نسخه به‌تاریخ‌هایی از ۸۱۳ تا ۸۲۷ ه.ق[۳۰][۳۱] تصحیح سوم برپایهٔ نُه نسخهٔ کامل دستنویس؛ دربردارندهٔ ۴۸۵ غزل، ۴ قصیده، ۳ مثنوی، یک ترکیب‌بند، ۵۱ قطعه، ۲ فردیات و ۲۶ رباعی با مقدمه‌ای در ۵۰ صفحه[۳۲]
|
|
| ۲۱
|
۱۹۸۸ م
|
چاپ در دهلی نو
|
کارِ نذیر احمد در چاپِ دو نسخهٔ دستنویسِ هندی یکی از گلچینِ شعریِ نگاه‌داری‌شده در موزهٔ سالار جنگِ حیدرآباد به‌تاریخ ۸۱۳ ه.ق و دیگری از نسخهٔ کتابخانهٔ آصفیّهٔ حیدرآباد به‌تاریخ ۸۱۸ ه.ق
|
مقابله با نسخه‌های دیگر و نسخهٔ قزوینی و غنی در هر دو ویرایش[۳۳]
|
| ۲۲
|
۱۳۶۷ ه.ش
|
چاپِ نسخه‌برگردان در تهران
|
نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۰۵ ه.ق به‌گفتهٔ رکنُ‌الدّین همایونفَرُّخ
|
اعتقادِ بهاءالدّین خرمشاهی بر تاریخ‌گذاریِ نادرستِ نسخه به‌خاطرِ وجودِ غزلی دربارهٔ نبرد کربلا افزوده احتمالاً در روزگارِ صفوی[۳۴]
|
| ۲۳
|
۱۹۹۲ م
|
چاپ نسخه‌برگردان در دهلی نو
|
نسخه‌ای احتمالاً متعلق به سدهٔ نهم هجری قمری نگاه‌داری‌شده در کتابخانهٔ عمومی شرقی خدابخش در پتنه
|
تهیه‌شده در هرات با توجه به دستخطِ سلطان حسین بایقرا در برگِ آخر؛ استفاده برای تفَأُّل[۳۵]
|
| ۲۴
|
۱۳۶۲ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ احمد سهیلی خوانساری برپایهٔ مقابلهٔ چهار نسخه[۳۶]
|
|
| ۲۵
|
۱۳۶۷ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ عبدالعلی ادیب برومند و پوراندخت ادیب برومند برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۸۷۴ ه.ق و نسخه‌های خانلری و قزوینی و غنی[۳۷]
|
|
| ۲۶
|
۱۳۶۹ ه.ش
|
چاپ دوم در تهران به‌کوشش سید عبدالله موسوی دیزکوهی
|
تصحیحِ سید محمد محیط طباطبایی با مقدمه‌ای از وی و با خوشنویسیِ محمدعلی سبزه‌کار؛ با وجود گفتهٔ مصحح دربارهٔ وفاداری به نسخهٔ سدهٔ نهم هجری قمری، دارای اختلاف با تصاویر نسخهٔ عکسیِ آن؛ دارای ۴۳۶ غزل، قطعات، ساقی‌نامه و ۱۳ رباعی؛ عدم وجودِ بسیاری از غزل‌های اصیل و همهٔ مُلَمَّعات و درعین‌حال وجودِ چندین غزلِ الحاقی
|
با تذهیب و تشعیرِ مدرن آیدین آغداشلو[۳۸]
|
| ۲۷
|
۱۳۵۳، ۱۳۷۱ و ۱۳۷۷ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
سه چاپ به‌تصحیحِ سلیم نیساری؛ تصحیحِ نخست برپایهٔ چهار نسخهٔ قدیمی؛ تصحیحِ دوم برپایهٔ چهل و سه نسخهٔ دستنویس؛ تصحیحِ سوم برپایهٔ چهل و هشت نسخهٔ دستنویس سدهٔ نهم هجری قمری[۳۹]
|
|
| ۲۸
|
۱۳۷۲ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ محمدرضا جلالی نایینی و عبدالله نورانی وصال برپایهٔ شش نسخهٔ دستنویس؛ دارای دو مقدمهٔ گلندام و مصححان[۴۰]
|
|
| ۲۹
|
۱۳۷۳ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
تصحیحِ هوشنگ ابتهاج برپایهٔ سی و یک نسخهٔ دستنویس[۴۱]
|
دوریِ مصحح از سنتِ مصححان دربارهٔ اولویت‌بخشی به نسخه‌های کهن‌تر؛ اعتقادِ مصحح به الزاماً درست نبودنِ خوانش‌ها در بیشترِ نسخه‌های دستنویس[۴۲]
|
| ۳۰
|
۱۳۷۳ ه.ش
|
چاپ توسط انتشارات دوستان در تهران
|
تصحیحِ بهاءالدین خرمشاهی برپایهٔ مقابلهٔ سه نسخه و تطبیق با هشت نسخهٔ معتبر چاپی؛ دربردارندهٔ ۴۹۶ غزل، ۲ مثنوی، ۲۹ قطعه و ۴۲ رباعی بدون قصیده و مقدمهٔ گلندام
|
دارای مقدمه‌ای مفصل و کشفُ الْابیات؛ هدفِ ارائهٔ نسخهٔ خلخالی با شیوه‌ای علمی‌تر از سوی مصحح[۴۳][۴۴]
|
| ۳۱
|
۱۳۷۸ و ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ ه.ش
|
چاپ توسط انتشارات فرزان در تهران
|
چاپی تازه به‌کوششِ هاشم جاوید و بهاءالدّین خرمشاهی؛ هدفْ ارائهٔ نسخه‌ای واحد از شش تصحیح معتبر پیشین شامل قزوینی–غنی، خانلری، جلالی نایینی–نورانی وصال، سلیم نیساری، عیوضی–بهروز و سایه با مبنای تصحیح قزوینی–غنی و درجِ تفاوت‌های دیگر تصحیح‌ها در پاورقی‌ها و نیز پرداختن به مبانی و روشِ مصححان؛ دربردارندهٔ ۴۹۵ غزل، ۳ قصیده، ۲ مثنوی، ۳۴ قطعه و ۴۲ رباعی به‌همراهِ مقدمهٔ گلندام[۴۵][۴۶]
|
|
| ۳۲
|
۱۳۷۹ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
چاپِ دیوان به‌کوششِ احمد مجاهد برپایهٔ نسخه‌ای به‌تاریخ ۹۰۷ ه.ق
|
نسخه‌ای با حواشی و دربردارندهٔ ۶۴۶ غزل؛ گردآوری یک سده پس از درگذشتِ حافظ[۴۷]
|
| ۳۳
|
۱۳۷۹ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
چاپِ دیوان با ویراستاریِ سید صادق سجادی و علی بهرامیان با عنوانِ دیوان حافظ براساس نسخهٔ نویافتهٔ بسیار کهن به‌همراهِ توضیحاتی از کاظم برگ‌نیسی
|
همراه با شرح و حاشیهٔ ۴۰۷ غزل[۴۸]
|
| ۳۴
|
۱۳۸۰ ه.ش
|
چاپ در تهران
|
گردآوری دیوان با عنوان خاطر مجموع، جامع دیوان حافظ به‌گردآوری شفیع شجاعی ادیب برپایهٔ ۲۱ چاپِ معتبر[۴۹]
|
|
| ۳۵
|
۱۳۸۷ ه.ش
|
چاپ در شیراز
|
چاپِ دیوان با تصحیح و تطبیقِ ضیاءالدّین ترابی برپایهٔ نسخهٔ ۸۲۲ ه.ق به‌کتابتِ جعفر الحافظ نگاه‌داری‌شده در موزهٔ طوپقاپوسرای؛ دربردارندهٔ ۴۴۱ غزل، یک قطعه، دو مثنوی و چند سرودهٔ پراکنده مانند ماده‌تاریخ‌ها؛ بهره‌گیری از نسخهٔ قزوینی و غنی در ویرایشِ ابیاتِ ناقص و نامفهومِ نسخه[۵۰]
|
|
| ۳۶
|
۱۳۸۸ ه.ش
|
چاپ توسط انتشارات نوید شیراز در شیراز
|
چاپِ دیوان با عنوانِ دیوان جامع حافظ به‌کوششِ محمود رُکن برپایهٔ ده چاپ دیوان شامل قزوینی–غنی، خانلری، جلالی نایینی–نورانی وصال، پژمان بختیاری، خلخالی، قدسی، نیساری، انجوی، سایه و عیوضی–بهروز، همراه با توضیحات و واژه‌نامه؛ اساسِ کار برپایهٔ چاپِ خانلری؛ دربردارندهٔ همهٔ قالب‌های شعریِ موجود از حافظ؛ از بهترین چاپ‌های ذوقیِ دیوان[۵۱]
|
|
| ۳۷
|
۱۳۷۵ و ۱۳۸۹ ه.ش
|
چاپ نخست توسط نشر خرم در قم و چاپ دوم توسط نشر نی در تهران
|
تصحیحِ محمود راستگو برپایهٔ ۴ نسخهٔ چاپیِ قزوینی–غنی، خانلری، ابتهاج و نیساری؛ ارائهٔ هفت معیارِ سبک‌شناسانه از سوی مصحح در روشِ تصحیح؛ باورِ مصحح به «کاری تازه و جداگانه» نسبت به اثر خویش
|
تصحیحی علمی–ذوقی[۵۲][۵۳]
|
| 38
|
1403 ه.ش
|
نشر بلم، آستارا
|
پیرایش و نگارش: سهیل قاسمی برپایهٔ نسخهٔ خطی سال 801 کتابخانه نورعثمانیه ترکیه، با لحاظ نسخه خطی 803 تاشکند و بیاض علامرندی 791 دانشگاه آکسفورد؛ درج تصویر نسخه خطی هر غزل در صفحه همان غزل، متن آسان خوان
|
پایبندی به نسخه 801 اقدم نسخ، درج تفاوتها با نسخه 803 و نسخه علامرندی در پاورقی، درج ابیات اضافه بر متن در پاورقی بر اساس دفتر دگرسانی های دکتر سلیم نیساری و دیوان دوجلدی حافظ دکتر پرویز ناتل خانلری [۵۴]
|
