گویش بختیاری

گویش بختیاری
منطقه	چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان، لرستان
تبار	Default هندوایرانی ایرانی غربی جنوب غربی لری گویش بختیاری
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	bqi
فهرست لینگوییست	lrc-bor

گویش بختیاری یا لری بختیاری یکی از گویش‌های زبان لری و زبان‌های جنوب غربی ایران است. که توسط مردم بختیاری که در سرزمین بختیاری قدیم زندگی می‌کنند به کار برده می‌شود. این گویش از لحاظ واژگان ۹۵ درصد با لری جنوبی، ۸۶ درصد با لری شمالی (خرم‌آبادی) و ۷۵ درصد با لکی شباهت دارد، اما از لحاظ دستوری کمی با گویش‌های لکی متفاوت است. دانشنامه ایرانیکا گویش بختیاری و زیرشاخه‌های آن را به همراه گویش‌های بویراحمدی، کهگیلویه ای و ممسنی دارای اشتراکات زیاد لغوی، مورفولوژی و ویژگی‌های واج‌شناسی دانسته و مجموعهٔ این گویش‌ها را به همراه گویش لری از یک خانواده معرفی کرده است و بر تفاوت آن‌ها با کردی صحه گذاشته است. مردم بختیاری عمدتاً بدون نیاز به زبان فارسی در گویش روزمره خود به زندگی می‌پردازند.

پراکندگی

لرهای بختیاری بختیاری عمدتاً در میانه زاگرس در استان‌های اصفهان، لرستان، خوزستان و چهارمحال بختیاری زندگی می‌کنند. لربختیاری‌ها ۷۵ درصد از جمعیت چهارمحال و بختیاری و طبق برآوردهای سال ۱۳۹۵ حدود ۲۰ درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند و به همراه اعراب یکی از دو قوم اصلی بزرگ خوزستان می‌باشند.

قومیت	استان	شهرستان‌های محل سکونت	پراکندگی
لرهای بختیاری	خوزستان	دزفول، شوشتر مسجدسلیمان، لالی، اندیکا، هفتگل، ایذه، باغملک، رامهرمز، اهواز، هندیجان آبادان، دژپارت، هفتکل. لالی، صیدون، امیدیه، آغاجاری، بهبهان، ماهشهر، شوش، اندیمشک
	چهارمحال و بختیاری	تمام استان به جز سامان
	لرستان	دورود، الیگودرز، ازنا
	مرکزی	خمین، شازند
	اصفهان	شاهین شهر، فریدن؛ اصفهان، فولادشهر، سپاهان شهر؛ فریدونشهر، نجف آباد، چادگان، بویین میاندشت، زرین شهر، خمینی شهر؛ بهارستان
	بوشهر	جم، عسلویه
	زنجان	دهستان درسجین

بختیاری‌های اصفهان

لرهای بختیاری‌از دیر باز در استان اصفهان ساکن بوده‌اند. بر اساس برآوردهای رسمی در سال ۱۳۸۹ بختیاری‌ها حدود ۸ درصد جمعیت اصفهان را تشکیل می‌دادند بر اساس رشد مهاجرت بالا از خوزستان و چهارمحال و بختیاری مسئولان اصفهان جمعیت بختیاری‌های اصفهان به جز باقی لرها را بیشتر ۲۰٪ تخمین می‌زنند که بیشتر در شهرهای شاهین شهر؛ فولادشهر، اصفهان و بهارستان ساکن هستند. به عنوان مثال، در دورهٔ آماری ۱۳۸۵–۱۳۹۰، ۵۶٫۶ درصد مهاجرانی که استان چهارمحال و بختیاری را ترک کرده‌اند، مقصدشان استان اصفهان بوده است.

گویش‌های لُری بختیاری

۱,لهجه لری رامهرمزی (رومزی) یکی از گویش‌های بختیاری است که توسط مردم رامهرمز و بیشتر روستاهای حومه و اطراف رامهرمز تکلم می‌باشند مردم این روستاها از لحاظ تباری بختیاری چهارلنگ هستند.

حروف ویژه در گویش لری بختیاری

در لری بختیاری حروفی وجود دارد که در فارسی رایج تلفظ نمی‌شوند. بیشتر آن‌ها بازماندگان زبان پهلوی می‌باشند.

ذال معجم: حرف «د» وقتی که پس از a,A،o,i،e,y بیاید به گونه‌ای دیگر تلفظ می‌شود («A» را «آ» فرض کنید و «a» را «فتحه») تلفظ به این صورت است که قسمت زیرینِ نوکِ زبان با دندان‌های پیش فکِ زیرین مماس شده اما با دندان‌های پیش فک بالا تماس بسیار نامحسوس است. اما «د» پس از صامت‌ها به همان صورت معمول تلفظ می‌شود.

هاء میان تهی: گونه‌ای «هـ» است که با تلفظی نرمتر از «هـ» تلفظ می‌شود. مانند پهل (pohl) به معنی پُل

واو غنه: کلمهٔ «نو» در فارسی رایج تقریباً با واو غنه تلفظ می‌شود. در گویش لری بختیاری برخی کلمات با این واو تلفظ می‌شوند. مانند nuň (یعنی نان)

انیگما: در گویش بختیاری از زبان لری مانند سایر گویش‌های این زبان هرگاه حرف نون و گاف پشت سر یک دیگر بیایند بصورت انیگما تلفظ می‌شوند

مانندِ dańg یعنی موسیقی

واو لب غنچه‌ای: بصورت دابلیو تلفظ می‌شود

مانندِ wast یعنی افتاد

ترکیب aow: مانندِ shaow یعنی شب یا aftaow یعنی خورشید

دربارهٔ گویش بختیاری

راولینسون در سفرنامه خود می‌نویسد:

تاکنون این گویشهای رایج در منطقه زاگرس را بازمانده زبان پارسی میانه می‌دانستند ولی به نظر می‌رسد زبان لری از پارسی باستان مشتق شده است که همزمان با زبان پهلوی به صورت جداگانه با آن تکلم می‌شده است

محسن فارسانی در مقدمه دیوان ملا زلفعلی بختیاری این گویش ظریف را از مشتقات نزدیک زبان پهلوی می‌داند و در این خصوص می‌نویسد:

خاک این منطقه به لحاظ کوهستانی بودن از هجوم اقوام بیگانه مصون مانده و گویش آنان کمتر با زبان ترکی و عربی مخلوط شده است.

واژگان

در این جدول، A صدای آ، ou صدای او و ee صدای ایی می‌دهد.

بختیاری	تلفظ	فارسی
پاپا،	Papa	پدر بزرگ
دَدِه	datheh	خواهر
دا/دآیه	Dâ/Dâyah	مادر
دآولو	Dâwlu	مادربزرگ
تاتِه/تاتَه	Tâteh/Tâtah	عمو
دالو	DAlou	مادربزرگ، پیرزن
بوه/بَو/بئو	Baveh/Ba-ou/Be-ou	پدر
گَیه/گگه/گوو	Gayh/Gage/Gavoo	برادر
کُر/کوئَک	Kor/Koak	پسر
_دُهدَر	Doh_thar	دختر
بِتی / بِتِ	Betie / Bete	خاله
کیچی/کِچی	Kichie/Kechi	عمه
تاته زا	Tâte-zâ	عموزاده
خورزا/دَدِه زا	Khor-zâ/dadeh-zâ	خواهرزاده
خُرْزِمار	Khor-zemâr	پسرخاله و دخترخاله
هُمریش	Hom-reesh	باجناغ
جُوِه/جِوه، جومه	Joweh/Jeweh	پیراهن،
شُولار/شَولار	Showlâr/Shawlâr	شلوار، تنبان
چُغا/بِنار	Banar/Cho-ghâ	تپه، سربالایی
نِفت/نُفت/پِت	Neft/Noft/pet	دماغ
به در/سَرا	Be-dar/Sarâ	بیرون
حَوش/قِلا	Hawsh/qela	حیاط/خانه ویلایی
بَرد	Bard	سنگ
کِتو/سَی/گَمال	Gamal/Ketow/Say	سگ
گُلو/گُروِ	Gorva/Golow	گربه
اَرس/هرس	Ars/Hars	اشک
تُل	tol	پیشونی
چناوِه/کاوَر	kavar/chanaveh	چانه
بَق/بَک	Bagh/Bak	قورباغه
گژدین/دِمِرکول	damarcol/Gazh-din	عقرب
گادین	Ga-din	عقرب
تَش تَش	Tash-tash	هزارپا
گِرگِراک	GargerAk	مارمولک بزرگ
هالو	HAlou	دایی
دیلَخ/دیلق/تَش/آگِر	Agar/Dilagh/Tash	آتش
سُز	Sawz/Sowz	سبز
حونِه/هُوَه/مالگَ	Malga/Huneh/Howah	خانه
کِئو	Ka_woo	بنفش
سُر	Sor	سرخ، قرمز
اِسپی	Espy	سفید
شه/سه	Shah/seh	سیاه
کِرژِلِنگ	kerjeleng	خرچنگ
گالو، شون	Galo	چوپان
دِوار، بهان		چادر
مِل		گردن
برو/وارو/بَرزول_بَرز		بالا
بِلم/ولم/داوُ		پائین

البته گفتنی است که گویش بختیاری چندین لهجه دارد؛ و در بعضی موارد فتحه و کسره آن‌ها با هم مختلف است (در لغات بالا)

ضمایر

ضمایر شخصی منفصل

مو/مُ (mo): من

تو (to): تو

هو/هُ (ho): او/آن

ایما (imâ): ما

ایسا (isâ) یا ایشا (iSha): شما

هونو/هُنُو (honow): آنها

ضمایر جمع

برای جمع در بختیاری از (ءل-al) ،(یَل-yal)، (گَل-gal)، (اون-un یا اُو-ow) و (آ-â) استفاده می‌شود.

• توجه: دربارهٔ جمع بستن کلمه‌ها گویش و زبان بختیاری به دو بخش تقسیم می‌شود یکی بختیاری‌های غربی (ساکن الیگودرز و دورود تا نزدیکی‌های لالی و سردشت و دزفول) برای جمع بستن بیشتر از «ان» که به صورت شکسته «اون-un» یا «اُو-ow» گفته می‌شود استفاده می‌کنند. اما سایر بختیاری‌ها از «یَل» برای نام‌های نر (مذکر) مانند کُریَل، و از «گَل» برای نام‌های ماده (مؤنث) مانند دُرگَل و زَنگَل استفاده می‌کنند و گاهی نیز برای برخی از کلمات از همان «ان» به شکل شکسته استفاده می‌کنند. مانند گامیشو (gâmishow) یا گامیشون (gâmishun)، قاطرو یا قاطرون، بُزون. نکته مهم دیگر اینکه گاهی نیز از همان «ان» با حذف «ن» برای جمع بستن استفاده می‌کنند. مانند مدادا، قاطراو غیره…

نمونه‌های بیشتر

ایرانیَل: ایرانیها

بُزگَل: بزها

سَیَّل: سگ‌ها

هُمسایَل: همسایه‌ها

جِغِلَل: پسر بچه‌ها

دآیَل: مادرها

میوآ: میوه‌ها

یُنُو (yonow): اینها

حَرگَل: خرها

بچی یل: بچه‌ها

زَنگَل: زن‌ها

پیایَل: مردان/مردها

گوسِندُو: گوسفندها

کاوویل: گوسفندها

ضمایر ملکی متصل

اُم (om-) تَوَرُم (tavarom) تبرم (تبر من)

اِت (et-) تَوَرِ ت (tavaret) تبرت

اِس (es-) یا (-esh) تَوَرِ س یا تَوَرِش(tavares) تبرش

اِمون (emun-) تَوَرِ مون (tavaremun) تبرمان

اِتون (etun-) تَوَرِ تون (tavaretun) تبرتان

اِسون (esun-) یا اِشون تَوَرِ سون (tavaresun) یا (tavareshoun)تبرشان

• توجه:البته در گفتار نون آخر حذف می‌شود. مثل: تَوَرِسو (tavaresow) یا تَوَرِمو (tavaremow).

اسامی مختوم به مصوت هنگام گرفتن ضمیر ملکی متصل تنها m یا t یا s یا mun یا tun یا sun می‌گیرد.

مثل:

دام (dâm) مادرم

داسون (ش) (dâsun) مادرشان

ضمایر اشاره

یو/یُ/هی (yo)/(hi): این

هو/هُ (ho): آن

یُنُو (yonow): اینها

یُنُو/یونُو (yonow): اینها

هُنُو/هونُو (honow): آنها

زمان افعال

شناسه + بن مضارع

مثلاً خَردَن (xarden) به معنی خوردن بن مضارعش «خور» (xor) است:

می‌خورم: خُرُم/خورُم (xo/xurom)

می‌خوری: خُری/خوری (xo/xuri)

می‌خورد: خُره/خوره (xo/xureh)

می‌خوریم: خُریم/خوریم (xo/xurim)

می‌خورید: خُرین/خورین (xo/xurin)

می‌خورند: خُرن/خورن (xo/xuren)

مضارع التزامی

ساختار در فارسی

• بـ + بن مضارع + شناسه «َم، ی، َد، یم، ید، َند» مثال: من بروم، تو بروی، او برود، ما برویم، شما بروید، آن‌ها بروند
• ساختار در لری: بن مضارع + شناسه «ُم، ی، ِه، یم، ین، ِن» مثال: (مو-مُ) رُم، تو ری، (هُ-هو) رِه، ایما ریم، ایسا رین، (هُنُو-هونُو) رِن

ماضی مطلق/ساده

ساختار فارسی

بن ماضی + شناسه‌های ماضی مثال از مصدر دویدَن = دویدَن ــ (اَن): دوید فعل ماضی ساده: دویدم دویدی دوید دویدیم دویدید دویدند

ساختار لری

بن ماضی + شناسه‌های ماضی مثال از مصدر دونیدِن = دَونیدِن ــ (اِن): دَونید فعل ماضی ساده: دَونیدُم/دَونیم/دَونی‌یُم دَونیدی/دَونی‌یی دَونید/دَونی دَونیدیم/دَونی‌ییم دَونیدید/دَونی‌یید دَونیدین/دَونی‌یین

گاهی د به صورت ی تلفظ می‌شود یا تلفظ نمی‌شود مانند حالت‌های ۲ و ۳ بالا

ماضی)

ماضی استمراری

ساختار: هُنِی + ماضی ساده

فارسی:می‌دویدم، بختیاری: هُنِی دَونیدُم

فارسی: می‌خوردند، بختیاری، هُنِی خُرِن

فارسی: می‌آیم/میام، بختیاری: هُنِی یآم

فارسی: می‌دویدن، بختیاری: هُنِی دَونیدِن

ماضی نقلی

e- + ماضی مطلق

خورده‌ام: خَردُمِه (xardome)

خورده‌ای: خَردیه (xardiye)

خورده است: خَردِه (xarde)

خورده‌ایم: خَردیمِه (xardime)

خورده‌اید: خَردینِه (xardine)

خورده‌اند: خَردِنِه (xardene)

ماضی بعید

مثل فارسی است فقط به جای 《بود》 از 《بید》 یا 《بی》 یا 《وی》 استفاده می‌شود؛ مثلاً: خورده بودند = خَردِه بیدِن (xarde biden)

آینده

برای بیان زمان آینده معمولاً همان مضارع اخباری به کار می‌رود

نفی مضارع اخباری

نمی‌خورم: نی/نِخورُم (ni/nexorom)

نمی‌گویم: نی/نِگُم (ni/negom)

پانویس

خراوه

منابع

• محسن فارسانی، دیوان ملا زلفعلی بختیاری، انتشارات مشعل، ۱۳۷۵.
• F. Vahman and G. Asatrian, Poetry of the Baxtiārīs: Love Poems, Wedding Songs, Lullabies, Laments, Copenhagen, 1995.[۱]

پیوند به بیرون

• مشخصات زبان لری بختیاری در پایگاه اینترنتی اتنولوگ

لُری بَختیاری	لُری بویِر اَحمدی	لُری بالاگِریوِه‌ای	معنی فارسی
دا، دآیَه	دای، دِی	دا	مادر
تاته	تاتَه، عامو	عامو، تاته	عمو
کُر	کُر	کُر	پسر
تاته‌زا، عاموزا	تاته‌زا، عاموزا	عاموزا، تاته زا	عموزاده
خورزا	خرزا	خُوَرزا	خواهرزاده
چغا، بِنار	تُل	کُن، چغا، بِنار	تپه
بَرد، کُچُک	برد، کچُک	بَرد	سنگ
اَرس	اَرس	اَسِر	اشک
آساره	ستارَه	آساره	ستاره
ار	ار	اَ، اَر	اگر
اراز		دق کِردِه، اراز	دق کردن
لؤی	لوی	لوی، شبر ژک	شیر آغوز (زیک)
آل	یال	یال	موجود افسانه‌ای در زاگرس - جن
آلشت		آلِشت	عوض کردن
تَش، آگِر	تَش	تَش	آتش، آگِر
آوریت	وریتنایَن، وریتنادَن	پَره پوت، آوریت	پرکندن مرغ
اُوِسن	اوسَن	اُوِس	آبستن (حامله)
بافه	بافَه	بافه	دسته گندم
بِل	بِیل	بِل	بگذار، اجازه بده یا بهل
بل باریک، کعْد باریک	قَی باریک، قد باریک	قَ باریک	کمر باریک
بُنگ، دُنگ	بُنگ	دَنگ، بُنگ	صدا، بانگ
بندار	سَرَبالِی	بنار	سربالایی
بور	بور	بور	زرد کمرنگ
بون	بالا	بون	بالا، پشت بام
بئی	بویگ	بِئی	عروس
دِگِله، تییژه، پاتیل	پاتیل	دِگِله، تییژه، پاتیل	دیگ، دیگ مسی
پتی	پَتی	پَتی	خالی
پرس، چَمَر		پُرس، چَمَر	عزاداری، عزا
پیا	پیا	پیا	مرد
تلنیدن	تِلنایَن، تِلنادَن	تلنیدن	پایمال کردن
کِرژلنگ، کِرزلنگ	کِرژلنگ، کِرزلنگ	کِرژلنگ
دُز درو، چاو راو	دز درو	دِروو	دروغ و ریا
چَرِه	چِرَه	چَرِه	پشم چینی چارپایان
چَم	چَم	چَم	چمنزار و دره کنار رود
چول	چول	چول	خراب و خالی از سکنه
چولِه	جیلَه، جولَه	چولِه	جوجه تیغی
دوقات		دو برابر	دوبرابر
نُمزَد، نومزَد	نومزا	نومزَد، دسگیرو	نامزد
دیس	ملوچ	دیس	چسبنده
هول		هول	ترس
لیژ		لیژ	سرا زیری
آو	آو	آو	آب
اِوارِه	اِوارِه	اِوارِه	غروب