گویش تجریشی

گویش تجریشی
تجریشی
زبان بومی در	ایران استان تهران
منطقه	شهرستان شمیرانات
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی جنوب غربی زبان فارسی گویش‌های فارسی-تبری گویش تجریشی
گویش‌ها	تجریشی آهاری اوشانی فشمی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

نقشهٔ زبانی استان تهران، رنگ سبز تیره زبان مازندرانی، رنگ سبز روشن گویش‌های انتقالی بین فارسی و مازندرانی، رنگ زرد زبان فارسی

گویش تجریشی یکی از گویش‌های زبان فارسی و زیر مجموعه گویش‌های فارسی-تبری است.

حبیب برجیان، زبان‌شناس ایرانی، که بررسی کامل تمام منابع در دسترس از گویش تجریشی را انجام داده در پایان تحقیق خود می‌نویسد: «بررسی ژنتیکی گویش تجریش این امر را تأیید می‌کند که تجریشی، علی‌رغم تغییرات جزئی نسبت به فارسی استاندارد امروزی، تفاوتی با گروه فارسی (زبان‌های ایرانی جنوب غربی) نشان نمی‌دهد. در ریخت‌شناسی فعل است که در تجریشی یک تأثیر بزرگ از زبان‌های حاشیه دریای خزر پیدا می‌کنیم که به واسطه پیوندهای قدیمی اجتماعی-اقتصادی با نواحی شمال کشور بر این گویش تأثیرگذار شده‌است؛ بنابراین می‌توانیم تجریشی و دیگر گویش‌های شمیرانی را فارسی با تاثیرگیری قابل توجه از گویش‌های حاشیه دریای خزر بدانیم.»

حبیب برجیان در ادامه می‌نویسد: «با کمال تعجب، ما در گویش تجریش و دیگر روستاهای قدیم شمریان هیچ اثری از زیربنای شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی نمی‌یابیم … و تنها چیزی که در این میان می‌توان یافت لایه صرفی نسبتاً سطحی است که از گویش‌های خزری جذب شده‌است. این نشان‌دهنده آن است که تجریش، شمیران، ری و سکونتگاه‌های مجاور آن از دورانی بسیار اولیه فارسی‌زبان بوده‌اند.

گویش‌های انتقالی بین فارسی و مازندرانی را گویش‌های فارسی-مازندرانی نامیده‌اند که در مناطق شمالی‌تر از شمیران نظیر آهار، اوشان و فشم گویش می‌شود. دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جاجرود و تجریش در جنوب شمیران حالت انتقالی بین فارسی و مازندرانی دارد و تأثیراتی از زبان‌های کاسپین را نشان می‌دهد. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند.

۳۴۲۳ به دلیل تأثیر زبان مازندرانی بر تجریشی برخی آن را در دسته انتقالی بین فارسی و مازندرانی ذکر کرده‌اند. می‌باشد. به اعتقاد حبیب برجیان گویش تجریشی گویشی منقرض شده‌است. به گفته حسین سامعی، دکتر سامعی نقل نمودند که تجریشی اصیل می‌باشند و هنوز در خانواده ایشان سالخوردگان بین خود به گویش تجریشی سخن می‌گویند. به گفته الهه گل‌بستان گویش آهاری گویشی از گویش‌های تجریشی است. به گفته وی این گویش تحت تأثیر زبان فارسی در شرف انقراض می‌باشد.

تحقیق دربارهٔ گویش تجریش را نخستین بار ژوکوفسکی در سال ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۹ انجام داد و سپس سامعی در سال ۱۳۸۳ تحقیق جامع‌تری را در این باره منتشر کرد. به گفته مهدی علمداری در حال حاضر فقط بعضی افراد مسن تجریش با این گویش آشنایی دارند اما در روستاهای دورتر از مرکز تجریش هنوز کم و بیش به آن سخن می‌گویند. این گویش شباهت زیادی به گویش مناطق جنوبی شهرهای دماوند مانند گیلیارد و آیینه‌ورزان دارد.

به گفتهٔ حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبری‌گون گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های زبان فارسی هستند که تحت تأثیر زبان طبری قرار داشته‌اند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند. در گویش‌های انتقالی یک واگرایی در واژگان فارسی دیده می‌شود که با لهجه تهرانی تلفظ می‌شوند و از نظر ریخت‌شناسی بسیار شبیه به گویش تهرانی هستند ولیکن از نظر فعلی تحت تأثیر زبان مازندرانی هستند و دراین گویش‌ها افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شود. باوجود نزدیکی بین گویش‌های انتقالی و فارسی، به علت وجود واژگان متفاوت و استفاده از افعال مازندرانی درک متقابل بین گویشوران این دو زبان به شدت پایین می‌باشد و پژوهشگرانی همچون صادق کیا از زبان طبری برای فهم این گونه گویش‌ها بهره جسته‌اند.

دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جاجرود و تجریش در جنوب شمیران گونه ای از گویش‌های انتقالی است.

والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کندو تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمیرانی صحبت می‌کنند.. گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است :منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.

محدوده جغرافیایی

گویش تجریشی گویش بومیان تجریش بود که در تجریش گویش می‌شده‌است.

دستور زبان

ضمایر

در گویش تجریش ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، تجریش	man	tu	u	mâ	šomâ	unâhâ
مفعولی، تجریش	manro	toro	uro	mâro	šomaro	unâhâro
ملکی، تجریش	m	t	š	mon	ton	šon

شناسه

در گویش تجریش شناسه‌ها به صورت زیر در آخر فعل می‌آیند:

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان (صامت)	am	i	∅	im	in	an
شناسه پس از واکه (حرف صدادار) فعل حال	m	y	e	ym	yn	n
شناسه پس از واکه (حرف صدادار) فعل گذشته	m	y	∅	ym	yn	n
شناسه پس از واکه (ی)	am	ey	∅	eym	eyn	an

صرف فعل

در جدول زیر فعل دادن (hâdian) بر اساس گویش تجریش در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	hâdam	hâdi	hâde	hâdim	hâdin	hâdan
حال ساده	hâmdam	hâmdi	hâmde	hâmdim	hâmdin	hâmdan
حال در حال انجام	daram-hâmdam	dari-hâmdi	dare-hâmde	darim-hâmdim	darin-hâmdin	daran-hâmdan
گذشته ساده	hâdâm	hâdây	hâdâ	hâdâym	hâdâyn	hâdân
گذشته استمراری	hâmdâm	hâmdây	hâmdâye	hâmdâym	hâmdâyn	hâmdân
گذشته در حال انجام	dabom-hâmdâm	daboy-hâmdây	dabo-hâmdâye	daboym-hâmdâym	daboyn-hâmdâyn	dabon-hâmdân
گذشته کامل	hâdaye bom	hâdaye boy	hâdaye bo	hâdaye boym	hâdaye boyn	hâdaye bon

در جدول زیر فعل دیدن (bedian) بر اساس گویش تجریش در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	beinam	beini	beine	beinim	beinin	beinan
حال ساده	meinam	meini	meine	meinim	meinin	meinan
حال در حال انجام	daram-meinam	dari-meini	dare-meine	darim-meinim	darin-meinin	daran-meinan
گذشته ساده	bediam	bediey	bedi	bedieym	bedieyn	bedian
گذشته استمراری	mediam	mediey	medi	medieym	medieyn	median
گذشته در حال انجام	dabom-mediam	daboy-mediey	dabo-medi	daboym-medieym	daboyn-medieyn	dabon-median
گذشته کامل	bedia bom	bedia boy	bedia bo	bedia boym	bedia boyn	bedia bon

نشانه جمع

اسم در گویش تجریشی با [hâ] و [â] به اسم جمع تبدیل می‌شود.

خونه‌ها	xonahâ
بچه‌ها	iâlâ

نشانه نکره

در گویش تجریشی با افزودن حرف [yek] یا [ye] به اول جمله اسم نکره ایجاد می‌شود همچنین اگر به آخر اسمی حرف [i] اضافه شود اسم نکره ساخته می‌شود.

یک نفر	yek kesi
یک پسر	yâli

مضاف مضافٌ‌الیه

در گویش تجریشی همچون زبان‌های فارسی مضافٌ‌الیه پس از مضاف می‌آید. در گویش طالقانی و مازندرانی و گیلکی برخلاف این قاعده عمل می‌شود.

نماز شب	nemâz šou
پل بالا	pul bâlâ

صفت و موصوف

در گویش تجریشی همچون زبان فارسی صفت پس از موصوف می‌آید. در گویش طالقانی و مازندرانی و گیلکی برخلاف این قاعده عمل می‌شود.

نان سوخته	nun besauxte
صورت سفید	dim sefidi

حرف اضافه

در گویش تجریشی حرف اضافه از قبیل زیر است:

فارسی معیار	گویش تجریش
از	ez/az
روی	bar
به	be
در	de/mon/mun
روی	ru
با	vâ/vo
برای	vase
را	o/u/ro/ra

فارسی معیار	گویش تجریش
بینی در صورت هست	demog mon dim dere
برو در خانه	bašu mun xune
برای این دختر می‌آورم	vase i duxteri miorem
پشیمان بود چرا من سکه مسی (پول سیاه) را نگرفتم	pešimon vobu vase či men puli siyoru honegetam
با تو کار دارد	vo tu kor dore
کفشم در پام نبود	kušem pomde danabu
هر دو زن را بده	har dotu zonu hode
آن پسر را می‌خواهد	un puserro moxo
قبل از این کدخدای ده بودم	piš ez inâ xydoi de bum

فعل شدن

در گویش تجریشی سه فعل [gedian] و [bavoan] و [šodan] به معنای شدن است.

فارسی معیار	گویش تجریش
سنگین شد	sangin gede
خوب می‌شوند	xob megedian
خوب شدم	xob bavum
عوض شد	avaz bavo
غروب که می‌شود	qorub ke meše

فعل بودن

در گویش تجریش همچون زبان مازندرانی برای بیان بودن در جایی از فعل [dar] (زمان حال) و از فعل [dav] (زمان گذشته) استفاده می‌شود.

فارسی معیار	گویش تجریش
کتاب کجا هست	ketâb koje dare
این بچه کجا هست	i yâlak koje dare
دیشب کجا بودی	dišo koje davoy
یک نفر اینجا بود	ye nafer injâ davo

افعال

شماری از افعال تجریشی و مقایسه آن با گویش ساری و فارسی:

گویش تجریش	گویش ساری	فارسی
biyâmom	biyâmome	آمدم
biyoudan	biyourden	آوردن
dabessam	davesseme	بستم
hâmde	hedâ	داد
mukunam	kumbe	می‌کنم
kunam	hâkunem	بکنم
baressiey	baresiye	رسید
meresi	reseni	می‌رسی

واژگان

شماری از واژه‌های تجریشی و مقایسه آن با گویش کجوری و فارسی:

گویش تجریش	گویش کجوری (کندلوس)	فارسی
puser	rikâ/pesar	پسر
yâl/beče	vače	پسر
adisa	ašnufe	عطسه
vase	vesse	برای
mišgâ/gungušd	mičkâ	گنجشک
vezgak	vag	قورباغه
četuni	čitini	چطورید
dim	dim	صورت
bua	piyar	پدر
nana	mâr/nenâ	مادر
qalâq	kalâj	کلاغ
bol	bâl	دست