لرهای جنوبی

لُری جنوبی
لُری دومنی
زبان بومی در	ایران
منطقه	غرب آسیا
قومیت	مردم لر
شمار گویشوران	حدود ۵ میلیون نفر  (بدون تاریخ)
تبار	زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایرانی غربی زبان لری لُری جنوبی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی در ایران
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	luz
ایزو ۲–۶۳۹	luz
ایزو ۳–۶۳۹	در زمان‌های گوناگون: mamasani 1241 – لری ممسنی boyer.a 1238 – لری بویر احمدی bahmaei 1238 – لری بهمئی shuli 1241 – لری شولی liravi 1238 – لری لیراوی

لُرهای جنوبی بخشی از مردم ایرانی‌تبار ساکن در جنوب غربی ایران و بخش بزرگی از لُرها هستند که به زبان لُری جنوبی سخن می‌گویند. لرهای جنوبی جزو لر بزرگ اند.

تقسیمات

ایلات

۱_ بویر احمدی

۲_ بهمئی

۳_ لیراوی

۴_ ممسنی

۵_ طیبی

۶_ حیات داوودی

۷_ آغاجاری

۸_ کرائی

۹_ باوی

۱۰_ نوئی

۱۱_ چرام

۱۲_ دشمن زیاری کهگیلویه و ممسنی

۱۳_ شیرالی(شیرعالی/شیرعلی)

طوایف

۱_ شولی

۲_ خفری (غوری)

۳_ سرخی

۴_ ده بزرگی

۵_ نوبنجانی

۶_ کهکی

۷_ کهواد

۸_ کرد شولی

۹_ سقلمه چی

۱۰_ وندا

۱۱_ جامه بزرگی

۱۲_ بورکی

و ...

زبان و گویش ها

لرهای جنوبی به زبان لری جنوبی سخن می‌گویند. ورود واژگان بیگانه عربی و ترکی در زبان لری نسبت به فارسی خیلی اندک است. ویژگی مهم لری جنوبی علامت جمع واژگانی (فتحه + ل) است که مشابه شاخه‌ های لری شمالی و لکی است.

گویش لری بختیاری	گویش لری شمالی و لکی	گویش لری جنوبی	زبان فارسی
کُرا/کُرگَل	کُرَل	کُرَل	پسران
بَردَل	کوچکِیل	بَردَل یا کُچُک	سنگ ها
کݸهیَل	کݸیل	کݸیَل	کوه‌ها
پیایَل	پیال	پیایَل	مردان
گِئو	بِرار	کَکا_گئو	برادر
دونگ	دَنگ	بُنگ	صدا

در لری ممسنی و لری باوی، برخلاف لری بویر احمدی که در آن در بسیاری از موارد حرف دال پس از مصوت بهٔ (Y) تبدیل می‌شود، حالت خاصی از د شبیه ذ (Ḋ) وجود دارد که به آن دال خفیف یا معجم می‌گویند. در لری کهگیلویه بزرگ از جمله لری طیبی، این ابدال گاهی به صورت ر نرم خود را نشان می‌دهد. در لری بهمئی یک مشخصه مهم، تبدیل الف به حالت خاصی است که به ضمه کشیده نزدیک است و گاه در نگارش افراد ناآشنای زبانشناس به صورت ضمه کشیده درج شده‌ است. این حالت در گویش لری بختیاری نیز کاملاً مشهود است.

پراکندگی در بوشهر

دشتستان

این طوایف لر جنوبی ساکن در شهرستان دشتستان بوشهر می‌باشند :

طایفه ابوالفتحی: از لرهای لیراوی هستند.

طایفه نوبنجانی: از لرهای ممسنی هستند.

طایفه کمالی: از لرهای یاسوجی هستند.

طایفه خوانین: از لرهای کامفیروزی هستند.

طایفه آخوندها: از لرهای دهدشت کهگیلویه هستند.

طایفه حقیقت: اصالتا شبانکاره می‌باشند.

طایفه قائدان: از کهگیلویه آمده‌اند.

طایفه باباعلی: از لرهای بهبهان هستند.

طایفه دهدشتی: اصالت آنها از لرهای دهدشت کهگیلویه است.

طایفه مشهدی علی عنابی: از لرهای گله دار منشعب گشته‌اند.

طایفه سادات شجاع الدین: از سادات لر فهلیان هستند.

طایفه پاپری: از لرهای ممسنی هستند.

طایفه شاه حسینی: از لرهای بهمئی هستند.

گناوه

اکثریت مردم گناوه و روستاهای آن از ایل حیات داوودی هستند اما شمار زیادی از مردمان ممسنی ، شول و بهمئی نیز به این شهر مهاجرت کرده اند.

دیلم

لیراوی دشت: لیراوی دشت به‌ گواه تاریخ جزوی از سرزمین لیراوی کهگیلویه بوده که مرکز آن بندر دیلم است. لیراوی دشت یکی از شعبات لرهای کهگیلویه می‌باشد. نام لیراوی در کتاب تاریخ گزیده آورده شده و یکی از طوایف قدیمی لر است.

طایفه خدری یا خضری

طایفه خواجه‌گیری

طایفه احمدحسنی

طایفه باباحسنی

طایفه اکبرغالبی

طایفه ابوالفتحی

طایفه چاه تلخی

طایفه بویراتی

طایفه گره‌ای

طایفه کاوی

طایفه طاهری

طایفه علیزاده

طایفه باغبان

طایفه فلاحتی

طایفه درویشی

طایفه گله‌گیر

طایفه مظفری

طایفه کنار کوهی

جم

در شهرستان جم چهار طایفه لر به زندگی می‌پردازند که طی سالیان متمادی به این منطقه کوچ کردند.

طایفه مدگماری

طایفه قائد یا کاید

طایفه شیخ حیات

طایفه خواجه

پراکندگی در خوزستان

ایل بهمئی یکی از ایلات لر ایران می باشد.ایل بهمئی پر جمعیت ترین ایل لر جنوبی در خوزستان می باشد و دومین ایل پر جمعیت ایران بعد از ایل بختیاری است. بهمئی از ایلات لر بزرگ و از شاخه لر جنوبی است که در جنوب غرب ایران و به طور گسترده در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد ، خوزستان ، بوشهر ، فارس و ... زندگی می‌کنند.

آغاجاری یکی از ایلات لر و از ایلات قدیمی کهگیلویه شاخه لر جنوبی است که متشکل از دوازده طایفه شامل ۸ طایفه لر و ۴ طایفه ترک است. امروزه بدون استثنا تمام آغاجاری ها به زبان لری جنوبی سخن می گویند. آغاجاری ها ساکن شهرستان های بهبهان ، آغاجاری و هندیجان اند. البته ناگفته نماند ایل آغاجاری امروزه منحل شده و طوایف آن به طور مستقل زندگی می کنند.

طیبی یکی از ایلات لر ساکن در استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد اند که بیشتر در شهرستان بهبهان و لنده زندگی می کنند.

ابوعلی یا بوالی یکی از طوایف لر ساکن در استان خوزستان است. بوالی ها در زمان قاجار از شمال لرستان و نهاوند به منطقه بهبهان کوچ داده شده اند که به مرور زبان لری شمالی را فراموش کرده و اکنون جز لرهای جنوبی به شمار می آیند. بوالی ها بیشتر در شهرستان های بهبهان ، امیدیه و هندیجان ساکن می باشند.

ایل حیات داوودی شاخه‌ای از قوم لر می باشند که از حیات داوود واقع در استان بوشهر به محل کنونی مهاجرت کرده و شامل تیره‌های حیاتی ، هندیجانی و رحمانی می‌باشد که بیشتر در شهرستان هندیجان و ماهشهر ساکن می باشند. گفته می‌شود برخی از بزرگانشان بر این باورند که طبق شجره‌ نامه‌های موجود از لرهای منطقه خرم آباد هستند.

پراکندگی در فارس

ایل ممسنی از ایلات لر ایران است که پر جمعیت ترین ایل لر جنوبی در استان فارس می باشد. از نظر تاریخی در دسته لر بزرگ و گروه لر جنوبی جای می‌گیرد. این ایل لر در حال حاضر در شهرستان‌ های ممسنی، رستم، سپیدان، کازرون، کوه‌چنار، مرودشت، فراشبند، شیراز و بیضا در استان فارس و همچنین در نقاط مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد زندگی می‌کنند. ایل ممسنی از چهار طایفه رستم، بکش، جاوید و دشمن زیاری تشکیل شده است.

سُرخی یکی از طوایف لر ساکن استان فارس می باشد.طوایف شش گانه سرخی خود را لر می دانند. فرهنگ و گویش آن ها رنگ و بوی اصیل لری آمیخته با مردم دشتی و دشستان دارد.به گفته پیران و بزرگان منشا اصلی طوایف سرخی شش برادر بوده که از شهر ناصریه مصر به لرستان کوچ کرده و پس از چند نسل با گرفتن فرهنگ لری مردم بومی لرستان راهی جنوب فارس می شوند.

در منطقه فیروزآباد لرهای کهگیلویه و بویراحمد شامل طوایف خواجه بزرگ، ملا، مغنی، مویزی، کوهمره، باوریانی، گله زن، بادنی، مهدخانی، فیلی وند، خجه بگ لو، درویشی، خلیفه، امینی و امیر سالار است.

طایفه لشنی یکی از طوایف لر از قوم لر و طایفه زند ساکن در استان فارس می باشد که به دلیل مهاجرت به استان فارس امروزه جز طوایف لر جنوبی به شمار می آید.

طایفه ده بزرگی از طوایف لر شیراز است.اصالت آنها از روستای ده بزرگ شهرستان باشت در استان کهگیلویه و بویراحمد است که در قرن ۱۳ ام به شیراز مهاجرت کردند.

طایفه بورکی یک طایفه قدیمی از لرهای جنوبی است. که اکثریت در بخش کوار شهرستان شیراز استان فارس زندگی می کنند. حمدالله مستوفی نخستین بار در حدود ۱۰۰۰ سال پیش این طایفه را از اولین طوایف لر به شمار آورد، و سپس در دوره صفویه در کتاب عالم آرای عباسی به کوچ برخی از طوایف لر از نواحی لرنشین همدان و لرستان به جنوب ایران اشاره شد که بورکی یکی از آنها بود.

سقلمه چی طایفه‌ای لرتبار و کوه‌نشین و جزو لرهای جنوبی است که در منطقه کوهمره سرخی در حومه زندگی می‌کند.ظاهراً سقلمه‌ چی‌ها در اصل از طوایف لر بودند که به منطقه کوهمره مهاجرت کردند.

کُرد شولی ها از قدیمی‌ترین مردمان استان فارس و یکی از طوایف مستقل لر جنوبی می‌باشد که قدمت آن به دوران اشکانیان بر می‌گردد. کردشولی در ساختار ایلی قبلاً ایل مستقل بوده که به مرور و همچنین رواج یکجانشینی از جمعیت آن بتدریج کاسته شده و به طایفه مستقل تبدیل شده است.مردم کرد شولی به زبان لری و گویش لری شولی از گویش های لری جنوبی سخن می‌گویند که ظاهراً از پارسی میانه منشعب شده است.کرد شولی‌ها بیشتر در شهرستان های اقلید و آباده و مردوشت ساکن هستند.

گله دار ، در سدهٔ یازدهم قمری ملا فریدون لُر با هزار خانوار لر از منطقه بویراحمد به صحرای پال و اسیر می‌آید و پس از مدتی کوچ‌نشینی در ۶ کیلومتری باختر پال نشیمن می‌گزینند. گفته می‌شود که چون ملا فریدون و قبیله‌اش دارای گله و رمه‌هایی بودند ، به سکونتگاه آنان نام گله‌دار داده‌ شد.

خفری یا غوری ، نام یکی از طوایف لر جنوبی است که بیشتر ساکن شهرستان های سپیدان ، کازرون و کوه چنار اند و به زبان لری سخن می گویند.

صفی خانی طایفه ای لر در ایل قشقایی است که ظاهرا از لرستان آمده و مدتی است که استقلال خود را از دست داده و بخشی از ایل قشقایی شده است.

چوگی یکی از طوایف لر ساکن شیراز است که از لحاظ تباری از طایفه رستم ایل ممسنی می باشند.

چهارراهی از طوایف لر ساکن در شمال استان فارس می باشد که از لحاظ تباری ممسنی می باشند که در گذشته از منطقه چهار راه شهرستان ممسنی به شمال فارس کوچ کردند.

جغرافیا

کهگیلویه و بویراحمد : تمام شهرستان‌ها

خوزستان : صیدون، بهبهان، امیدیه، رامهرمز، هندیجان، آغاجاری، ماهشهر، هفتکل، باغملک و اهواز

فارس : رستم، ممسنی، سپیدان، فراشبند، کوه چنار، کامفیروز شمالی، کامفیروز جنوبی، حسن‌آباد، سده، خشت، جره و بالاده، بخش کمارج‌، بخش گله دار، کازرون، فیروزآباد، شیراز، کوار، اقلید و آباده

اصفهان : پادنا و پادنا علیا و سمیرم

بوشهر : گناوه، دیلم، دشتستان، دهستان انگالی، دشتی و جم

ادبیات، فرهنگ و سیاست

رقص دستمال لُرهای جنوبی در شهرستان ممسنی در استان فارس

با وجود ادبیات شفاهی غنی تاکنون آثار نگارشی اندکی به لری جنوبی نگاشته شده‌ است. تا قبل از تشکیل استان کهگیلویه و بویراحمد ، بنابه ویژگی های خاص جغرافیایی و انسانی، حکومت های مرکزی هیچگاه قادر به کنترل این منطقه نبودند. در زمان پهلوی با وجود چند جنگ و گریز سخت ، نیروهای دولتی موفق به تصرف و اعمال حاکمیت در این مناطق نشدند.

جنگ دلیران تنگستان (۱۲۹۴) ، جنگ کیکاوس بهمئی (۱۳۰۳) ، جنگ تنگ تامرادی (۱۳۰۹) ، جنگ ستون بهمئی (۱۳۱۶) و جنگ گجستان (۱۳۴۲) نمونه‌های مهم شکست های دولت مرکزی از عشایر لر جنوبی می باشد.

از سرشناسان تاریخی لرهای جنوبی می‌توان کی‌لهراسب باطولی ، رئیسعلی دلواری و خداکرم خان بهمئی «خان طلا» را نام برد.

برج ممسنی، طراحی شده توسط فلاندین (۱۸۵۱ میلادی)

لباس لرهای جنوبی از مرکز و غرب استان فارس تا سراسر استان کهگیلویه و بویراحمد ، شمال و غرب استان بوشهر و شرق و شمال شرقی و جنوب شرقی استان خوزستان گسترش دارد. امروزه استفاده از لباس محلی و سنتی بیشتر در زنان بالای ۳۰ سال دیده می‌شود اما در جشن‌ ها و مجالس عروسی تمام زنان و دختران به عنوان یک سنت از لباس‌ های محلی شاد و متنوع استفاده می‌کنند.

بر اساس تحقیقات صورت گرفته در کتاب نگارگری مکتب شیراز ، قدمت این نوع لباس‌ها بیشتر از دوران تیموریان در قرن هشتم هجری قمری است. لباس محلی و سنتی زنان لر جنوبی از سه بخش اصلی سرپوش ، بالا تنه و پایین تنه تشکیل شده‌ است که مجموع این سه بخش ، پوشش کاملی را برای زنان به همراه دارد.

امامقلی خان رستم ممسنی در کنار هادی خان کشکولی

جستارهای وابسته

• مردم لر
• زبان لری