فهرست آثار درباره بهرام بیضایی

این فهرست ممکن است ناکامل باشد و هرگز نتوان آن را کامل کرد. با گسترش آن با استفاده از منابع معتبر، به ویکی‌پدیا کمک کنید.

فهرست آثار درباره بهرام بیضایی
طرحِ «امضا»ی بیضایی کارِ مرتضی ممیّز است.

بیضایی با مژده شمسایی و محمّدرضا درویشی در نشستِ خبریِ وقتی همه خوابیم در جشنوارهٔ فیلمِ فجرِ ۱۳۸۷

---

«بهرام بیضایی و آثار گرانمایهٔ او از آن دست موضوعاتی است که در آغاز سخن درباره‌اش نمی‌توان این جمله بسوده و تکراری را به کار برد که «دربارهٔ او بسیار گفته و نوشته‌اند»؛ چراکه واقعیت این است که نه جامعهٔ ایرانی . . . و نه سیاستگذاران فرهنگی . . . آنچنان که باید و شاید او را نشناخته‌اند یا نخواسته‌اند که بشناسند!»

زهرا حاتمی، ۱۳۹۷

«به نظر من مقوله‌ای به نام بیضایی‌شناسی، بیضایی‌خوانی، خودش یک پژوهش است.»

محسن حسینی، ۱۴۰۰

کار و زندگیِ بهرام بیضایی (۱۳۱۷) موضوعِ آثار و تأمّلاتِ بسیاری بوده است. برگزیده‌ای از شناخته‌ترین‌های این‌ها اینجا فهرست می‌شود.

سرآغازِ نگارش دربارهٔ بهرام بیضایی و کارش کمابیش به سرآغازِ کارِ نویسندگیِ خودِ بیضایی برمی‌گردد. بعضی از کسانی که نخستین بار در آغازِ دههٔ ۱۳۴۰ در نوشته به بیضایی و کارش اشاره کردند یا درباره‌اش مقاله نوشتند عبارتند از یحیی ذکاء، ژان-ژاک گوتیه، ایرج افشار، اکبر رادی و جلال آل احمد. (شاید نخستین بار که جایی مکتوب به نامِ بیضایی اشاره شده و منتشر شده باشد مجلّهٔ پُست تهران در خردادِ ۱۳۳۳ باشد. برخی گزارش‌های ساواک را نیز می‌توان از نخستین نوشته‌ها دربارهٔ بیضایی به شمار آورد.) سپس‌تر آوازهٔ بیضایی سبب شد تا موضوعِ نوشته‌ها و نقّاشی‌ها و شعرها و فستیوال‌ها و سخنرانی‌های فراوان شود. دانشگاهیان نیز اغلب در مملکت‌های فارسی‌زبان پژوهش‌های فراوانی دربارهٔ بیضایی نوشتند که گاه به صورتِ کتاب نیز چاپ شده. با این همه، روی هم رفته بیشترِ آنچه دربارهٔ کار و زندگیِ بیضایی در زمانِ زندگیش گفته شده بیش و کم برگرفته از گفته‌های خودش بوده است. خاطراتِ مکتوب و ضبط‌شده نیز از منابعِ شناختِ بیضایی به شمار می‌رود، از راهِ نمونه خاطراتِ زین‌العابدین مؤتمن و عبّاس جوانمرد و عزّت‌الله انتظامی و پرویز ممنون و حمید سمندریان و هما روستا و جمشید لایق و ایرج زهری و داوود رشیدی و محمّد متوسلانی و ایرج پارسی‌نژاد و آیدین آغداشلو و شیدا قره‌چه‌داغی و عنایت‌الله بخشی و منصور اوجی و لیلی گلستان و کاظم هژیر آزاد و داوود فتحعلی بیگی و علیرضا خمسه و داریوش فرهنگ و محمّدعلی همایون کاتوزیان و امیر نادری و سوسن تسلیمی و غزاله علیزاده و بهروز غریب‌پور و عبّاس میلانی و پرویز پورحسینی و اسماعیل جمشیدی و زاون قوکاسیان و سیّد محمّد بهشتی شیرازی و فرشیده نسرین و آناهید آباد و بهاره رهنما. و همچنین است دانشنامه‌ها و تواریخِ نمایشِ نوین و سینما و ادبیات در ایران، از Histoire du cinéma iranien 1900-1999 محمّد حقیقت و فردریک سابورو تا نمایش‌های ایرانی کارِ صادق عاشورپور و تاریخ سینمای ایران کارِ جمال امید و A History of Persian Literature زیرِ نظرِ احسان یارشاطر.

هنگامِ سرآغازِ قرنِ پانزدهمِ هجریِ خورشیدی بیضایی از نامدارترین پارسی‌گویان بوده و «هر گفتارش تفسیر می‌شود».

کتاب

به تفکیکِ کار

دربارهٔ کتاب‌ها

همچنین ببینید: کتاب‌شناسی بهرام بیضایی § منابع

مترسکها در شب و عروسکها

مقالهٔ اصلی: مترسکها در شب و عروسکها § منابع

آرش

مقالهٔ اصلی: آرش (برخوانی) § منابع

پهلوان اکبر می‌میرد

مقالهٔ اصلی: پهلوان اکبر می‌میرد § منابع

نمایش در ژاپن

مقالهٔ اصلی: نمایش در ژاپن (کتاب) § منابع

نمایش در ایران

مقالهٔ اصلی: نمایش در ایران (کتاب) § منابع

دیوان بلخ

مقالهٔ اصلی: دیوان بلخ (نمایشنامه) § منابع

نمایش در چین

مقالهٔ اصلی: نمایش در چین (کتاب) § منابع

عیّار تنها

مقالهٔ اصلی: عیار تنها § منابع

اشغال

مقالهٔ اصلی: اشغال (فیلمنامه) § منابع

روز واقعه

مقالهٔ اصلی: روز واقعه (فیلمنامه) § منابع

فتحنامه‌ی کلات

مقالهٔ اصلی: فتحنامه کلات § منابع

دیباچه‌ی نوین شاهنامه

مقالهٔ اصلی: دیباچه نوین شاهنامه § منابع

پرده‌ی نئی

مقالهٔ اصلی: پرده‌ی نئی § منابع

فیلم در فیلم

مقالهٔ اصلی: فیلم در فیلم § منابع

سیاوش‌خوانی

مقالهٔ اصلی: سیاوش‌خوانی § منابع

هیچکاک در قاب

مقالهٔ اصلی: هیچکاک در قاب § منابع

چشم‌انداز

مقالهٔ اصلی: چشم‌انداز (فیلمنامه) § منابع

مقصد

مقالهٔ اصلی: مقصد § منابع

افرا، یا روز می‌گذرد

مقالهٔ اصلی: افرا، یا روز می‌گذرد § منابع

ایستگاه سلجوق

مقالهٔ اصلی: ایستگاه سلجوق § منابع

شبِ هزارویکُم

مقالهٔ اصلی: شب هزارویکم § منابع

ریشه‌یابیِ درخت کهن

مقالهٔ اصلی: ریشه‌یابی درخت کهن § منابع

هِزاراَفسان کجاست؟

مقالهٔ اصلی: هزارافسان کجاست؟ § منابع

چهارراه

مقالهٔ اصلی: چهارراه (نمایشنامه) § منابع

ماهی

مقالهٔ اصلی: ماهی (فیلمنامه) § منابع

دربارهٔ فیلم‌ها

زاون قوکاسیان (۱۳۹۳−۱۳۲۹)، از پرکارترین بیضایی‌شناسانِ هم‌روزگارِ بیضایی. قوکاسیان پنج کتابِ مشترکِ عمدتاً سینمایی با بیضایی منتشر کرد. بیضایی در سوگِ مرگش دو شعر سرود.

همچنین ببینید: فیلم‌شناسی بهرام بیضایی § منابع

• رگبار

مقالهٔ اصلی: رگبار (فیلم ۱۳۵۱) § منابع

• سفر

مقالهٔ اصلی: سفر (فیلم ۱۳۵۱) § منابع

• غریبه و مه

مقالهٔ اصلی: غریبه و مه § منابع

• کلاغ

مقالهٔ اصلی: کلاغ (فیلم ۱۳۵۶) § منابع

• چریکه‌ی تارا

مقالهٔ اصلی: چریکه تارا § منابع

• مرگ یزدگرد

مقالهٔ اصلی: مرگ یزدگرد (فیلم) § منابع

• باشو، غریبه‌ی کوچک

مقالهٔ اصلی: باشو، غریبه کوچک § منابع

• شاید وقتی دیگر

مقالهٔ اصلی: شاید وقتی دیگر § منابع

• مسافران

مقالهٔ اصلی: مسافران (فیلم ۱۳۷۰) § منابع

• گفتگو با باد

مقالهٔ اصلی: گفتگو با باد § منابع

• سگ‌کُشی

مقالهٔ اصلی: سگ‌کشی § منابع

• وقتی همه خوابیم

مقالهٔ اصلی: وقتی همه خوابیم § منابع

دربارهٔ سخنرانی‌ها

همچنین ببینید: فهرست سخنرانی‌ها و گفتارهای بهرام بیضایی § منابع

• «در موقعیت تئاتر و سینما»

مقالهٔ اصلی: در موقعیت تئاتر و سینما § منابع

عمومی

همچنین ببینید: تأثرات و بدایع بهرام بیضایی § منابع

همچنین ببینید: درون‌مایه‌های آثار بهرام بیضایی § منابع

همچنین ببینید: تأثیرات و مآثر بهرام بیضایی § منابع

همچنین ببینید: تاریخچه پذیره آثار بهرام بیضایی § منابع

همچنین ببینید: نگرش مذهبی بهرام بیضایی § منابع

همچنین ببینید: نگرش سیاسی بهرام بیضایی § منابع

دفتر

• پویا، پروین. دستور بیضائی.
• نظرزاده، رسول. تن‌پوشی از آینه: ساختمایه‌ی نمایش‌های ایرانی در آثار بهرام بیضایی (۱۳۸۴)
• جعفری‌نژاد، شهرام (۱۳۷۹). بهرام بیضائی. تهران: نشر قصه. شابک ۹۶۴-۵۷۷۶-۰۷-۴.
• لاهیجی، شهلا. سیمای زن در آثار بهرام بیضایی. تهران: انتشارات روشنگران.
• زارع، نیلوفر (۱۳۹۷). رند حافظ، رند بیضایی: رندگونگی در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی. تهران: آیندگان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۳۹۸-۰۶۴-۸.
• عبدی، محمد. غریبهٔ بزرگ: زندگی و سینمای بهرام بیضائی. تهران: نشر ثالث.
• یاری، منوچهر. ح‍م‍اس‍ه‌س‍رای‌ پ‍اک‌ب‍اخ‍ت‍گ‍ان‌: ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ و ت‍ف‍س‍ی‍ر آث‍ار ن‍م‍ای‍ش‍ی‌−س‍ی‍ن‍م‍ای‍ی‌ ب‍ه‍رام‌ ب‍ی‍ض‍ای‍ی.

یادنامه

• قوکاسیان، زاون (گردآورنده). مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی.
• تواضعی، جابر (گردآورنده). سر زدن به خانه‌ی پدری.

نویسندگانِ کم‌شناخته‌ای چون سهیلا نجم و مصطفی زمانی‌نیا و ایرج افشاری اصل و آذر مهرابی و رضا ترنیان و محمّد عارف و شمیم شهلا و مریم افشار و الهام باقری و فرشید قلی‌پور و محمود صباحی و سعید رضوی و حسن امیرخانی و آزاده سعیدی مقدم و فاطمه شفیع خانی و منیر کی‌احمدی و سارا آصفی و مونا عماد و دیگرانی نیز کتاب‌هایی دربارهٔ بیضایی منتشر کرده‌اند. منصور خلج و محسن شهرنازدار و سروش طاهری اول و صمد رستمی و محمّد بقایی و حسین فرّخی و ندا خوینی و ولی‌اله نصری هم از نویسندگانی هستند که در بخش‌هایی از کتاب‌هاشان به بیضایی و کارش پرداخته‌اند.

مقاله

• آل احمد، جلال (خرداد و تیر ۱۳۴۵). «کارنامهٔ دوماهه − ۲». انتقاد کتاب (۷): ۱۴−۲۱.
• آغداشلو، آیدین. «با بغضی در گلو» در کتاب سال‌های آتش و برف.
• امجد، حمید. «بیضاییِ معاصر».
• بهبهانی، سیمین (بهار ۱۳۸۷). «بیضایی در التقای نور و کلام». سینما و ادبیات (۱۶): ۷۳.
• پارسی‌نژاد، ایرج (خرداد و شهریور ۱۳۹۱). «چنین کنند بزرگان». بخارا (۸۷-۸۸): ۶۷۵-۶۸۰.
• پرتوی، نصرت. «زن، شعر همیشهٔ آثار بیضایی».
• پرهام، باقر. «کودک، زن، غریبه». ایران‌نامه.
• دانش‌یار، عدنان (دی ۱۳۹۵). «عیّار تنها». کتاب هفته خبر (۱۳۴): ۲-۸.
• دولت‌آبادی، محمود. «بهرام بیضایی» در کتابِ میم و آنِ دیگران.
• دهباشی، علی. «بهرام بیضایی و تئاتر ملی».
• رادی، اکبر (۱۳۴۲). «دربارهٔ مترسکها در شب و عروسکها: دو نمایشنامه از بهرام بیضایی». آرش (۶): ۱۲۴–۱۱۸. و نیز در کتاب دستی از دور.
• رادی، اکبر (۵ دی ۱۳۸۶). «تو آن درخت روشنی». اعتماد (۱۵۷۵): ۲۰. (سالِ ۱۳۹۵ با عنوانِ «برای زادروز بهرام بیضایی» در نامه‌های اکبر رادی آمد.)
• رایانی مخصوص، م. (شهریور ۱۳۷۵). «سیمای دراماتیک زن در آثار ادبی-نمایشی بهرام بیضایی». سینما تئاتر (۱۵): ۶۱-۶۸.
• رحمانیان، محمّد. «بهرام بیضایی؛ نمایشنامه‌نویس».
• شمسایی، مژده. «بیضایی از نزدیک‌ترین فاصله».
• فرخی، حسین (آذر ۱۳۷۴). «نمایشنامه‌نویسی در ایران از آغاز تا کنون، قسمت هفتم: بهرام بیضایی». سینما تئاتر (۸): ۹۲-۹۶.
• کیانیان، رضا. «بازی برای بیضایی» در کتاب بازیگری.
• گنجی، حسین (مرداد ۱۴۰۰). «قلمدار عرصهٔ فرهنگ». مدیریت ارتباطات (۱۳۵): ۲۹-۳۳. (چاپِ دیگر در کتابِ نام‌ها از کجا می‌آیند؟ برندسازی شخصی؛ راه بلندمدت دوست‌داشتنی، ۱۴۰۳)
• نجیب، ابوالفضل. «بهرام بیضایی، ادبیات مدرن و سرگشتگی تاریخی زن»
• نظرزاده، رسول (اردیبهشت ۱۳۸۱). «نشا در زمین بایر». فیلم (۲۸۵): ۱۴-۱۹.

• Mottahedeh, Negar (2000). "Bahram Bayzai's Maybe . . . Some Other Time: The un-Present-able Iran". Camera Obscura. 15 (1 (43)): 163–191.
• Stümpel-Hatami, Isabel. "Sindbads Achte Reise: Geschichte und Gegenwart im Werk Bahram Beizai's am Beispiel eines frühen Dramas" in Gesellschaftlicher Umbruch und Historie im Zeitgenossischen Drama der Islamischen Welt
• Yarshater, Ehsan. "The Modern Literary Idiom." Critical Perspectives on Modern Persian Literature. Edited and Compiled by Thomas M. Ricks. Washington, D. C: Three Continents Press. 1984.

همچنین مقالات فراوانی اغلب بی امضا در روزنامهٔ کیهان دربارهٔ بیضایی چاپ شده است. روزنامهٔ کیهان و روزنامهٔ شرق از نشریّاتی هستند که در دوران متأخّر کار بیضایی فراوان به وی پرداخته‌اند، یا بیضایی را بهانهٔ مشاجرهٔ قلمی با همدیگر کرده‌اند.

ویژه‌نامه

• فیلم و سینما، شمارهٔ ۲
• سیمیا، شمارهٔ ۲
• آزما، شمارهٔ ۱۰۹
• دفترهای تآتر، شمارهٔ ۱۵
• کاج، شمارهٔ ۲ و ۳
• فرهنگ امروز، شمارهٔ ۲۶
• چلچراغ، شمارهٔ ۷۷۹

• Iranian Studies, Vol 46, No. 5

رساله

• سعیدی امجد، حمید. بررسی مبادی تجدّد و درام ایرانی همراه با طرح خوانشی از آثار بهرام بیضایی.

• Talajooy, Saeed Reza. Mythologizing the Transition: A Comparative Study of Bahram Beyzaee and Wole Soyinka.
• Vatanabadi, Shouleh. Gholam Hossein Sa'edi & Bahram Beyzai: Censorship in Iranian Drama in the 1960's and 1970's.

ادبِ جمیل

یَشتِ دِی

پنجِ دِی نزدیک است؛
کودکِ دِی‌ماهی
در سراچه‌یْ ظلمتِ صد قرنِ گمگشته‌یْ جهان
زیرِ لرزان دستِ بیداران زنانِ کهنه‌سال
– «ای اَناهیتا بر این زن سهل گیر!» –
در حضیضِ پوستینش گرم و تَر
تنگ خفته‌ست این زمان؛

واندر نهان

چنگِ مرگِ آن شمالی بادِ گرگ‌انگیزِ قحبه‌ی جان‌ستان
او شنیدار است لیک . . .

لیک آوازی به سر دارد گران!

محمود شیرزاد، ۳ دیِ ۱۳۹۱، برای زادروزِ بهرام بیضایی

• م. آزاد. «عصر». (زمستانِ ۱۳۴۱)
• م. آزاد. «مباحثات». (پاییزِ ۱۳۴۲)
• طالبی‌نژاد، احمد (فروردین ۱۳۸۶). «ذکر بر دار کردن حسنک وزیر به روایت بهرام بیضایی». فیلم (۳۶۰): ۱۱۰-۱۱۲.
• اسماعیلی، بشیر. «تذکره شیخنا و استادنا بهرام بیضایی» در ضمیمه طنز روزنامهٔ قانون.
• گودرزی، شکرخدا. «استوار بر پیمان خویش».

نمایش

• مساوات، محمّد. بیضایی. (۱۳۹۴، چاپِ ۱۳۹۸)

فیلم

همچنین ببینید: رده:فیلم‌های مستند درباره بهرام بیضایی

• یک فیلم در وست‌دویچر روندفونک
• مسافران در راه
• پرونده‌ی کوتاهِ سگ‌کُشی
• ریشه‌ها
• Cinema of Fire (۲۰۰۲ میلادی)
• زنانِ هزاراَفسان . . . (۱۳۹۲) در یوتیوب
• چریکه‌ی بهرام یا ایمان به قدرت تصویر
• Bahram Beyzaie: A Mosaic of Metaphors (۲۰۱۹)
• عیّار تنها (۲۰۲۰ میلادی)
• اعتراضِ بهرام بیضائی (۱۳۹۹؛ فیلم در یوتیوب)
• سفری به دنبال هویت (۲۰۲۱ میلادی)

عکس

پرترهٔ بیضایی، کارِ فخرالدّین فخرالدّینی (۱۳۸۱)

• پرتره، فخرالدّین فخرالدّینی (۱۳۸۱)
• پرتره، مریم زندی (در کتابِ چهره‌ها)
• پرتره، مهرداد اسکویی (در کتابِ یاد و نگاه و کتابِ پنجاه‌وپنج)
• پرتره، علیقلی ضیایی (در شمارهٔ ۱۲۱ بخارا)
• پرتره، حمیدرضا فرامرزی (در کتاب‌های هنرمندان در قاب سیاه و سفید و در کنار برترین هنرمندان معاصر و سایه‌های سپید (۱))
• چند عکس در جزیرهٔ کیش، ناصر تقوایی
• پرتره، پرویز جاهد

نیز نمایشگاه‌ها و کتاب‌هایی از عکس‌های پشت صحنهٔ کارهای بیضایی برگزار و منتشر شده است − از جمله نمایشگاهی از عکس‌های عزیز ساعتی و کتابی از عکس‌های جمشید بایرامی.

گفتگو

• «جایگاه بیضایی در سینمای ما» در بهاری، مسعود. مرد آرام پرده نقره‌ای: مجموعه مقالات و نقدهای سینمایی (۱۳۹۷). تهران: انتشارات افراز. به کوششِ احمدرضا بشیری. (گفتگوی روبرت صافاریان و امیر پوریا و رضا درستکار و مسعود بهاری)
• امجد، حمید؛ عقیقی، سعید؛ − (دی ۱۳۹۰). «از تاریخ و اسطوره خلاصی نداریم». تجربه (۷): ۱۰۷–۱۱۲.
• «شناخت بیضایی برای جهان دشوار است». گفتگوی مجلّهٔ آزما با امید روحانی
• «زبان بیضایی، شعر است». گفتگوی مجلّهٔ آزما با عبّاس جوانمرد
• گفتگوی امیر پوریا و افشین هاشمی در بیست‌ویکمین برنامهٔ آپاراتچی (فیلم در یوتیوب)
• مجموعهٔ پادکستِ ابدیت و یک روز به مناسبتِ هشتادسالگیِ بیضایی

آثارِ تجسّمی

یگانه شمایلِ بیضایی در معابرِ عمومی تا سالِ ۱۴۰۰ تصویرِ ابلقِ نیمرخی در بالای شابلونِ چهرهٔ هنرمندانِ نمایش در ایستگاهِ متروی تئاترِ شهرِ تهران بوده است.

• محصّص، اردشیر. طرحِ چهرهٔ بهرام بیضایی.

کاریکاتورهای فراوانی نیز از بیضایی کشیده شده که اغلب در مجلّات سینمایی منتشر شده، از جمله از مانا نیستانی.

فستیوال‌ها

فستیوال‌ها و جایزه‌هایی به نام بیضایی برگزار شده است، که از آن میان می‌توان جشنوارهٔ ارغنون به سال ۱۳۹۵ و جشنواره ملّی تئاتر بهرام بیضایی و مجموعه سخنرانی‌های دانشگاهِ سنت اندروز (۲۰۱۷) به افتخار بیضایی را نام برد.

به مناسبتِ ده سال مربّی‌گریِ بیضایی در دانشگاهِ استنفورد برنامهٔ ایران‌شناسیِ این دانشگاه کنفرانسی در ژوئیهٔ ۲۰۲۱ میلادی برگزار کرد.

جستارهای وابسته

• فهرستِ آثارِ بهرام بیضایی

منابع

• فهرست مقالات فارسی در زمینهٔ تحقیقات ایرانی
• فهرست مقالات فرهنگی در مطبوعات جمهوری اسلامی ایران (فهرست مقالات فارسی در مطبوعات جمهوری اسلامی ایران)
• خاشع، شهرزاد. کتابشناسی نقد فیلمهای ایرانی.
• شیرزاد، محمود (۵ دی ۱۳۹۷). «یشت دی». رادیو صدای نو.

پیوند به بیرون

• کتاب‌ها دربارهٔ بهرام بیضایی در کتابخانهٔ باز
• گفتارِ علا محسنی دربارهٔ فیلمِ مستندِ عیّارِ تنها، ۲۰۲۰ در یوتیوب
• تاثیر کودتای 28 مرداد بر ادبیات داستانی و نمایشی - سخنران اول - سعید طلاجوی − شاه، قهرمان و شهروند، نمایش های نخستین بیضایی، ساعدی و فرسی − انجمن سخن لندن − پنجشنبه 27 آذر 1399 (17 دسامبر 2020) در یوتیوب