بحر مقتضب

بحرِ مُقتضب در اصطلاح عروضی، به بحر شعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار دو رکن «مفعولاتُ/ مُستفعلن» (- - - ل /- - ل -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. مقتضب در لغت به معنی بریده شده‌است. اقتضاب بریدن و جدا کردن شاخه از درخت است. این بحر از منسرح معکوس و جدا شده‌است. (مفعولاتُ/ مستفعلن: دو سبب خفیف، وتد مقرون/ چهار سبب خفیف «°|°|°|°|/ °|°|°°| – – – ᴗ /– – ᴗ –») از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. شکل سالم وزن آن:

مفعولاتُ مستفعلن مفعولاتُ مستفعلن (- - - ل /- - ل - | - - - ل /- - ل -): بحر مقتضب مثمن سالم

پرکاربردترین وزن آن:

فاعلاتُ مفعولن فاعلاتُ مفعولن (- ل – ل /- - - | - ل – ل /- - -): بحر مقتضب مثمن مطوی مقطوع*

وقت را غنیمت دان آن قدر که بتوانی / حاصل از حیات ای جان این دم است اگر دانی (حافظ)

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر مقتضب در شعر فارسی، از مفعولاتُ: (خبن - طی – طی با کشف – رفع – رفع با ترفیل) و از مستفعلن (خَبن – طی – قطع – خبن - رفع –حذذ – طی با ترفیل) است.

از مفعولاتُ:

مفاعیلُ: مخبون
فاعلاتُ: مطوی
فاعلن: مطوی مکشوف
مفعولُ: مرفوع
مفعولتن: مرفوع مرفّل؟
فع: منحور

از مستفعلن:

مفتعلن: مطوی
مفتعلاتن: مطوی مرفل
مفعولن: مقطوع
مفاعلن: مخبون
فاعلن: مرفوع
فع لن: احذ

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر مقتضب:

فاعلاتُ مفعولن فاعلاتُ مفعولن: بحر مقتضب مثمن مطوی مقطوع*
فاعلاتُ مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن: بحر مقتضب مثمن مطوی*
فاعلاتُ مفتعلن فاعلن: بحر مقتضب مسدس مطوی مکشوف
مفعولُ مستفعلن مفعولتن: بحر مقتضب مسدس مرفوع مرفّل؟
فاعلاتُ مستفعلن: بحر مقتضب مربع مطوی (سالم ضرب و عروض)
فاعلاتُ مفتعلن: بحر مقتضب مربع مطوی
فاعلاتُ مفعولن: بحر مقتضب مربع مقطوع
مفاعیلُ مفتعلن: بحر مقتضب مربع مخبون مطوی
فاعلاتُ فاعلن فاعلاتُ فاعلن: بحر مقتضب مثمن مطوی مرفوع
فاعلاتُ فع لن فاعلاتُ فع لن: بحر مقتضب مثمن مطوی احذ
مفاعیلُ مفتعلاتن مفاعیلُ مفتعلاتن: بحر مقتضب مثمن مخبون مطوی مرفّل
مفعولُ مفاعلن مفعولُ مفاعلن: بحر مقتضب مثمن مرفوع مخبون

پانویس

* اوزان پرکاربرد

منابع

عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.