بحر مجتث

بحرِ مُجْتَثّ در اصطلاح عروضی، به بحر شعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار دو رکن «مُستفعلن/ فاعلاتن» (- - ل - /- ل - -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. اجتثاث در لغت به معنی از بیخ برکندن است این بحر بنوعی معکوس بحر خفیف و اجتثاث یافته آن است. (مستفعلن/ فاعلاتن: دو سبب خفیف، وتد مقرون/ سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف «°|°|°°|/ °|°°|°| – – ᴗ – /– ᴗ – –») از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. شکل سالم وزن آن:

مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن (- - ل - /- ل - - /- - ل - /- ل - -): بحر مجتث مثمن سالم

دل بردی از من به یغما، ای ترک غارتگر من / دیدی چه آوردی ای دوست، از دست دل بر سر من (صفای اصفهانی)

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر مجتث در شعر فارسی، از مستفعلن (خَبن – شکل) و از فاعلاتن: (خَبن – خبن با حَذف – حذف - تشعیث - جَحف) است. از مستفعلن:

1. مفاعلن: مخبون
2. مفاعلُ: مشکول

از فاعلاتن:

1. فعلاتن: مخبون
2. فعلن: مخبون محذوف
3. فاعلن: محذوف
4. مفعولن: مشعّث
5. فع: مجحوف

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر مجتث:

• مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن: بحر مجتث مثمن مخبون*
• مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر مجتث مخبون محذوف* (رایج‌ترین وزن شعر فارسی)
• مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع: بحر مجتث مخبون مجحوف (مطموس)
• مفاعلن مفعولن مفاعلن فع: بحر مجتث مخبون مشعّث مجحوف (مطموس)
• مفاعلُ فاعلاتن مفاعلُ فاعلاتن: بحر مجتث مثمن مشکول
• مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن: بحر مجتث مثمن سالم*
• مستفعلن فعلاتن مستفعلن فعلاتن: بحر مجتث مثمن مخبون (ارکان زوج)
• مستفعلن فاعلاتن: بحر مجتث مربع سالم
• مفاعلن فعلاتن: بحر مجتث مربع مخبون
• مفاعلن فاعلن: بحر مجتث مربع مخبون محذوف
• مفاعلن مفعولن مفاعلن مفعولن: بحر مجتث مخبون مشعّث

کاربردهای خاص

• مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر مجتث مخبون محذوف* (رایج‌ترین وزن شعر فارسی)

پانویس

* اوزان پرکاربرد

منابع

• عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
• عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.