زبانهای ترکی
زبانهای تُرکی (به انگلیسی: Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل ۳۵ زبان می‌باشد.[۱] این خانوادهٔ زبانی به‌عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبانهای آلتایی در نظر گرفته شده بود[۲][۳] ولی امروزه این فرضیه و طبقه‌بندی پیشنهادی زبانهای آلتایی که شامل زبانهای ترکی، مغولی و تونگوزی بود به‌طور گسترده رد شده‌است،[۴][۵][۶][۷] همچنان که طبقه‌بندی پیشنهادی زبانهای اورال آلتایی نیز منسوخ شده‌است.[۸][۹] از میان ۳۵ زبان ترکی، ۶ زبان (شامل زبانهای ترکی استانبولی، ازبکی،ترکی خراسانی ،ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری که مجموعاً حدود ۱۷۰ میلیون گویشور دارند[۱۰][۱۱][۱۲]) بیش از ۱۱ میلیون گویشور و ۱۰ زبان بیش از ۱ میلیون گویشور دارند. ۲۵ زبان دیگر همگی کمتر از یک میلیون نفر گویشور دارند و بیشتر آن‌ها در معرض انقراض قرار دارند.
این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن گویشوران زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده‌است.[۱۷][۱۸] از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همهٔ ترک‌زبانان جهان را در بر می‌گیرند.[۱۹] شاخهٔ زبانهای اوغوز که بیشترین جمعیت ترک‌زبانان را تشکیل می‌دهد به‌صورت دوطرفه در میان زبانهای ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ترکی خراسانی، قشقایی، افشاری، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوزی و گاگائوزی بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی برای هم قابل‌فهم می‌باشند.[۲۰] کاربرد زبانهای ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقهٔ قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد گویشوران این گروه‌های زبانی از چندین هزار نفر همچون خلجی تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.[۲۱] میان ترکی و مغولی ارتباط‌هایی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های بسیار میان ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آن‌ها در میانهٔ سدهٔ اول پیش از میلاد است.[۲۲]
دسته‌بندی کلی
[ویرایش]در کل شش گروه کلی زبانهای ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار می‌گیرد:[۲۳][۲۴]
| ردیف | شاخه | تعداد زبان | وضعیت | گویشوران بومی | سیستم نوشتاری اصلی |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | زبانهای اوغوز | ۸ | عادی | ۱۰۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر | لاتین |
| ۲ | زبانهای قارلقی | ۴ | عادی | ۳۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر | لاتین |
| ۳ | زبانهای قبچاقی | ۱۲ | عادی | ۳۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر | لاتین |
| ۴ | زبانهای ترکی سیبری | ۹ | در خطر انقراض | ۸۰۰٬۰۰۰ نفر | سیریلیک |
| ۵ | زبانهای اوغور | ۱ | در خطر انقراض | ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر | سیریلیک |
| ۶ | زبان ارغو | ۱ | در خطر انقراض | ۲۰٬۰۰۰ نفر | عربی |
| جمع کل | زبانهای ترکی | ۳۵ | عادی | ۱۷۹٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر | لاتین |
فهرست زبانهای ترکی
[ویرایش]در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کمتر از یک میلیون گویشور بومی دارد.[۲۵] بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبانهای ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:[۲۶][۲۷]
دستور زبان
[ویرایش]این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است.[۲۸] همچنین یکی از مشخصات زبانهای ترکی هماهنگی آواها است.
گروه‌ها
[ویرایش]
در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبانهای مختلف به خصوص زبانهای ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبانهای ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:[۲۹]
- خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
- خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
- خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
- خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
- خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
- خانوادهٔ خلجی (آرغو)
تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:[۳۰]
| زبان نیاترکی | زبانهای مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز)
| ||
| منقرض |
| ||
| اوغوز غربی | |||
| اوغوز شرقی | |||
| اوغوز جنوبی | |||
| آرغو | آرغو | ||
| زبانهای مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)
| |||
| منقرض |
| ||
| قپچاق غربی | |||
| قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال) | |||
| قپچاق جنوبی | |||
| زبانهای مشترک جنوب شرقی (قارلق)
|
غربی | ||
| شرقی | |||
| زبانهای مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) | سیبری شمالی | ||
| سیبری جنوبی | ترکی سایان | ||
| ترکی ینیسی |
| ||
| ترکی چولیم |
| ||
| ترکی آلتای[۳۸] |
| ||
| اوغور | اوغور | ||
هم سنجی واژه‌ها در زبانهای ترکی‌تبار
[ویرایش]خانواده زبانهای ترکی (به استثنای زبان چوواش و یاکوتی، تووایی، غیره) به‌طور کلی شباهت زیادی به هم دارند.[نیازمند منبع] در جدول زیر برای مقایسه شباهت‌های زبانهای مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است.
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| پدر | ata | ata | ata | ata | ata | ata | ota | ata | ata | atte | ata |
| مادر | ana | ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | anne | ana | |
| پسر | o'gul | oğul | oğul | oğul | ul/uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvăl/Ul | oğul |
| مرد | er/erkek | ər/erkək | er/erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | har |
| دختر | kyz | qız | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χĕr | qiz |
| کس، نفر | kişi | kişi/nəfər | kişi | keşe | kisi | kihi | kişi | kişi | |||
| عروس | kelin | gəlin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | kelin |
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| دل | jürek | ürək | yürek/kalp | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | izak | |
| خون | qan | qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | kan |
| سر | boş | baş | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | boş | |
| مژک (موی ریز) | qyl | qıl | kıl | qyl | qıl | kyl | qil | qil | kıl | hul | |
| چشم | köz | göz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | köz |
| مژه | kirpik | kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kılaman, kirbii | hărpăk | kirpik |
| گوش | qulqaq | qulaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | qulaq |
| بینی | burun | burun | burun | burun | borın | muryn | burun | burun | munnu | ||
| بازو | qol | qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | qol | |
| دست | el(ig) | əl | el | el | ili: | ala' | al | ||||
| انگشت | barmak | barmaq | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | barmaq | |||
| ناخن | tyrnaq | dırnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | tirnaq | |
| زانو | tiz | diz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | tiz | |
| (قسمتی از ران) | baltyr | baldır | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | ||
| پا | adaq | ayaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | hadaq | ||
| شکم | qaryn | qarın/qorsaq | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | qarni |
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| اسب | at | at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | hat |
| گاو جوانی که هنوز نزاییده | siyir | sığır | sığir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | |||
| سگ | yt | it | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | it |
| ماهی | balyq | balıq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | baliq |
| شپش | bit | bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| خانه | ev | ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | hev | |
| اتاق | otag | otağ | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | otag | |||
| راه | yol | yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | yol |
| پل | köprüq | körpü | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
| تیر | oq | ox | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | hoq | |
| آتش | ot | od | ateş/od | od | ut | ot | Olov | ot | uot | vot | hot |
| خاکستر | kül | kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | kül |
| آب | suv | su | su | su | syw | suw | suv | su | ui | syv | su |
| کشتی | kemi | gəmi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
| دریاچه | köl | göl | göl | göl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | köl | |
| جزیره (آبخوست) | atov | ada | ada | ada | Utrau | aral | orol | aral | ută | ||
| خورشید | küneş | günəş | güneş | gün | Kojaş | kün | quyosh | quyash | kün | χĕvel | kün |
| ابر | bulut | bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | bulet |
| ستاره | yulduz | ulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | yulduz |
| خاک | topraq | torpaq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | torpaq |
| تپه | töpü | təpə | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | ||
| درخت | yağac | ağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | hağaç | |||
| خدا | tenri | tanrı | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | |||
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| دراز | uzun | uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
| نو، جدید | yany | yeni | yeni | yene | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | |
| چاق | semiz | səmiz,kök | semiz, şişman | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
| پُر | tolu | dolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | tolu |
| سفید | aq | aq | ak / beyaz | ak | aq | aq | oq | aq | aq | ||
| سیاه | qara | qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | qara |
| زر، طلا | qyzyl | qızıl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | qizil |
| آسمان | kök | göy | gök | gök | kük | kök | Osmon | kök | küöq | kăvak | kök |
| فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
| یک | bir | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre | bir |
| دو | eki | iki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ | eki |
| چهار | törd | dört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă | tört |
| هفت | yeti | yeddi | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ | yete |
| ده | on | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă | on |
| صد | yüz | yüz | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr | yüz |
الفبا
[ویرایش]برای نگارش زبانهای مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبانهای ترکی از الفبای لاتین استفاده میکنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.[۳۹]
 |
 |
 |
الفبای اورخون
[ویرایش]الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سال‌های بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد.[۴۰] الفبای اورخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.[۴۱]
الفبای اویغور
[ویرایش]الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.[۳۹]
الفبای معاصر
[ویرایش]تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبانهای ترکی با الفبای عربی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی (عربی) با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوریهای ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از عربی به لاتین تغییر دادند[نیازمند منبع]. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبانهای مختلف ترکی چنین است:
مقایسه الفبای زبانهای مختلف ترک تبار
[ویرایش]در این جدول الفبی زبانهای مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای ترک‌زبان جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند.
| فارسی | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | گاگاووز | ترکمنی / تاتاری /قزاقی | اویغوری /ازبکی | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| آ | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa |
| اَ | Əə | Ee | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ee | Ee |
| ب | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb |
| ج | Cc | Cc | Cc | Jj | Cc | Cc | Jj | Jj |
| چ | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | CHch | CHch |
| د | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd |
| اِ | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | É é | Ee |
| ف | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff |
| گ | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg |
| غ | Ğğ | Ğğ | - | - | Ğğ | Ğğ | Ghgh | G’g’ |
| ه-ح | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh |
| ایی | İi | İi | İi | İi | İi-Í í | İi-Ï ï | Ii | Ii |
| ء کوتاه مثل Earth انگلیسی | Iı | Iı | Iı | Yy | Iı | Iı | - | - |
| ژ | Jj | Jj | Jj | Ž ž | Jj | Jj | Jj | - |
| ک | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk |
| ل | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll |
| م | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm |
| ن | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn |
| ن غُنه | - | - | - | Ň ň | Ň ň | Ň ň | NGng | - |
| اُ | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo |
| اُ نرم مثل تلفظ home | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | O'o' |
| پ | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp |
| ق | - | - | - | |||||
| ر | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr |
| س | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss |
| ش | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | SHsh | SHsh |
| ت | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt |
| تس | - | - | Ţ ţ | - | - | - | - | - |
| او | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu |
| او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü |
| و | Vv | Vv | Vv | Ww | Vv-Ww | Vv-Ww | Ww | Vv |
| خ | Xx | - | - | - | Xx | Xx | Xx | Xx |
| ی | Yy | Yy | Yy | Ýý | Yy | Yy | Yy | Yy |
| ز | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz |
فهرست گویشوران بر اساس کشور
[ویرایش]کشورهایی که بیشترین گویشور به زبانهای ترکی را دارند به شرح زیر است:[۴۵][۴۶]
| شماره | کشور | گویشوران (میلیون) |
زبانهای اصلی |
|---|---|---|---|
| ۱ |  ترکیه |
۵۵–۶۵ | زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی |
| ۲ |  ازبکستان |
۲۵–۳۰ | زبان ازبکی - زبان قزاقی |
| ۳ |  ایران |
۸_۱۰ | زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی خراسانی - زبان قشقایی - زبان افشاری |
| ۴ |  قزاقستان |
۸_۹ | زبان قزاقی - زبان ازبکی |
| ۵ |  چین |
۷_۸ | زبان اویغوری - زبان قزاقی |
| ۶ |  جمهوری آذربایجان |
۷_۸ | زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی |
| ۷ |  روسیه |
۷_۸ | زبان تاتاری - زبان باشقیری - زبان یاقوتی |
| ۸ |  قرقیزستان |
۵٫۵–۶ | زبان قرقیزی - زبان ازبکی |
| ۹ |  ترکمنستان |
۴٫۵–۵ | زبان ترکمنی - زبان ازبکی |
| ۱۰ |  اتحادیه اروپا
|
align=center|۴–۵ | زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی |
| ۱۱ |  افغانستان |
۳–۴ | زبان ازبکی - زبان ترکمنی |
| ۱۲ |  عراق |
۱–۲ | زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی |
| ۱۳ |  تاجیکستان |
۱–۱٫۵ | زبان ازبکی - زبان قرقیزی |
| ۱۴ |  ایالات متحده آمریکا |
۰٫۵–۱ | زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی |
| ۱۵ |  سوریه |
۰٫۵–۱ | زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی |
| - | سایر جهان | ۰٫۵–۱ | – |
| کل | زبانهای ترکی | ۱۷۰–۱۸۰ | – |
زبانهای ترکی در خطر انقراض و نابودی
[ویرایش]زبان درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر به‌طور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.
از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته‌بندی شده‌اند:[۴۷][۴۸]
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران | کشور اصلی |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | زبان باشقیری | آسیب‌پذیر | ۱٬۵۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۲ | زبان چوواشی | آسیب‌پذیر | ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۳ | زبان ترکی خراسانی | آسیب‌پذیر | ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ | ایران
|
| ۴ | زبان ترکی افشاری | در معرض خطر شدید | ۶۰۰,۰۰۰ | ایران
|
| ۵ | زبان تاتارهای کریمه | به شدت در خطر | ۶۰۰٬۰۰۰ |  اوکراین
|
| ۶ | زبان قموقی | آسیب‌پذیر | ۴۵۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۷ | زبان یاقوتی | آسیب‌پذیر | ۴۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۸ | زبان کاراچایی-بالکاری | آسیب‌پذیر | ۴۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۹ | زبان تووایی | آسیب‌پذیر | ۳۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۱۰ | زبان اوروم | قطعاً در خطر | ۲۰۰٬۰۰۰ | اوکراین
|
| ۱۱ | زبان گاگائوزی | بحرانی | ۱۵۰٬۰۰۰ |  مولدووا
|
| ۱۲ | زبان تاتارهای سیبری | قطعاً در خطر | ۱۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۱۳ | زبان نوقایی | قطعاً در خطر | ۱۰۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۱۴ | زبان سالاری | آسیب‌پذیر | ۷۰٬۰۰۰ | چین
|
| ۱۵ | زبان آلتای | به شدت در خطر | ۶۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۱۶ | زبان خاکاسی | قطعاً در خطر | ۵۰٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۱۷ | زبان خلجی | آسیب‌پذیر | ۲۰٬۰۰۰ | ایران
|
| ۱۸ | زبان آینو | بحرانی | ۶٬۰۰۰ | چین
|
| ۱۹ | زبان یوغوری غربی | به شدت در خطر | ۵٬۰۰۰ | چین
|
| ۲۰ | زبان شور | به شدت در خطر | ۳٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۲۱ | زبان دولگانی | قطعاً در خطر | ۱٬۰۰۰ | روسیه
|
| ۲۲ | زبان کریمچاقی | بحرانی | ۲۰۰ |  اسرائیل
|
| ۲۳ | زبان توفا | بحرانی | ۱۰۰ | روسیه
|
| ۲۴ | زبان کاراییم | بحرانی | ۱۰۰ | اوکراین
|
| ۲۵ | زبان ترکی ایلی | به شدت در خطر | ۱۰۰ | چین
|
| ۲۶ | زبان چولیمی | بحرانی | ۵۰ | روسیه
|
روسیه
[ویرایش]- مقاله اصلی: (en:List of endangered languages in Russia) و (en:Languages of Russia)
۱۵ زبان از خانواده زبانهای ترکی در روسیه در فهرست زبانهای در خطر (en:Lists of endangered languages) و در معرض انقراض و نابودی کامل هستند:
- زبان آلتای (en:Altai language) / (en:Northern Altay language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۵۵٬۷۲۰ نفر
- زبان تاتارهای بارابا (en:Baraba Tatar language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۸٬۰۰۰ نفر
- زبان تاتارهای سیبری (en:Siberian Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱۰۰٬۰۰۰ نفر
- زبان باشقیری (en:Bashkir language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر
- زبان چولیمی (en:Chulym language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۴۴ نفر
- زبان چوواشی (en:Chuvash language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۰۴۲٬۹۸۹ نفر
- زبان دولگانی (en:Dolgan language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱٬۱۰۰ نفر
- زبان کاراچایی-بالکاری (en:Karachay-Balkar language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۳۱۰٬۰۰۰ نفر
- زبان خاکاسی (en:Khakas language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۴۳٬۰۰۰ نفر
- زبان قموقی (en:Kumyk language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر
- زبان نوقایی (en:Nogai language) / (en:Yurt Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۸۷٬۰۰۰ نفر
- زبان شور (en:Shor language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۲٬۸۰۰ نفر
- زبان توفا (en:Tofa language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۹۳ نفر
- زبان تووایی (en:Tuvan language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۲۸۰٬۰۰۰ نفر
- زبان یاقوتی (en:Yakut language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان باشقیری | آسیب‌پذیر | ۱٬۵۰۰٬۰۰۰ |
| ۲ | زبان چوواشی | آسیب‌پذیر | ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ |
| ۳ | زبان قموقی | آسیب‌پذیر | ۴۵۰٬۰۰۰ |
| ۴ | زبان یاقوتی | آسیب‌پذیر | ۴۰۰٬۰۰۰ |
| ۵ | زبان کاراچایی-بالکاری | آسیب‌پذیر | ۴۰۰٬۰۰۰ |
| ۶ | زبان تووایی | آسیب‌پذیر | ۳۰۰٬۰۰۰ |
| ۷ | زبان تاتارهای سیبری | قطعاً در خطر | ۱۰۰٬۰۰۰ |
| ۸ | زبان نوقایی | قطعاً در خطر | ۱۰۰٬۰۰۰ |
| ۹ | زبان آلتای | به شدت در خطر | ۶۰٬۰۰۰ |
| ۱۰ | زبان خاکاسی | قطعاً در خطر | ۵۰٬۰۰۰ |
| ۱۱ | زبان شور | به شدت در خطر | ۳٬۰۰۰ |
| ۱۲ | زبان دولگانی | قطعاً در خطر | ۱٬۰۰۰ |
| ۱۳ | زبان توفا | بحرانی | ۱۰۰ |
| ۱۴ | زبان چولیمی | بحرانی | ۵۰ |
اوکراین
[ویرایش]از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اوکراین می‌باشد:
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان اوروم | قطعاً در خطر | ۲۰۰٬۰۰۰ |
چین
[ویرایش]از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۴ زبان در چین می‌باشد:
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان سالاری | آسیب‌پذیر | ۷۰٬۰۰۰ |
| ۲ | زبان آینو | بحرانی | ۶٬۰۰۰ |
| ۳ | زبان یوغوری غربی | به شدت در خطر | ۵٬۰۰۰ |
| ۴ | زبان ترکی ایلی | به شدت در خطر | ۱۰۰ |
زبان اویغوری
[ویرایش]بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[۵۳]
زبان سالاری
[ویرایش]یکی از زبانهای ترکی و از شاخه اغوز است که حدود هفتاد هزار تن گویشور دارد. بیشتر سالارها در استانهای گانسو و چینگ‌های در کشور چین زندگی میکنند. زبان سالار به دو گروه بزرگ گویشی تقسیم می‌شود. این انشعاب از آن جا سرچشمه گرفته‌است که یکی از شاخه‌های گویشی از زبانهای تبتی و چینی و شاخه دیگر از زبانهای اویغوری و قزاقی تأثیر پذیرفته‌است. فقط یک سوم جمعیت قوم سالار به زبان سالاری تکلم میکنند که به ترکمنی شبیه است. بخش دیگر نیز به زبان تبتی و تعداد بیشتر آنان به زبان چینی صحبت میکنند. زبان امروزی سالار تأثیر زیادی از زبانهای همسایه چینی و تبتی گرفته‌است. در پایان باید گفت که زبان سالار صورت مکتوب ندارد. به این خاطر مردم سالار، به عنوان زبان نوشتاری خود اویغوری را برگزیده بودند.
ایران
[ویرایش]| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان ترکی خراسانی | آسیب‌پذیر | ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ |
| ۲ | زبان خلجی | آسیب‌پذیر | ۲۰٬۰۰۰ |
| ۳ | زبان ترکی افشاری | در معرض خطر شدید | ۶۰۰,۰۰۰ |
ترکی خراسانی
[ویرایش]سازمان یونسکو از زبانهای در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (آسیب‌پذیر) از آن یاد شده‌است.[۵۴][۵۵] این زبان بیشتر در استان خراسان شمالی صحبت می‌شود ولی در استانهای خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشتر کسانی که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند به زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی در شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.
ترکی قشقایی
[ویرایش]زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم میکنند.[۵۶] در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو.[۵۷] بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.[۵۸]
زبان خلجی
[ویرایش]نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها احتمال دارد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.[۵۹] مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب می‌شوند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.[۶۰] بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.[۶۱]
دو ایل بزرگ افشار و بچاقچی در استان کرمان ساکن هستند و به زبان ترکی افشاری تکلم میکنند، این دو ایل در دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه از آناتولی، آذربایجان، خراسان و فارس به کرمان مهاجرت کرده‌اند، متاسفانه زبان ترکی افشاری در معرض خطر شدید قرار دارد و والدین به فرزاندانشان این زبان را آموزش نمی‌دهند و اکثر افرادی که متولد دهه ۸۰ به بعد هستند نمی‌توانتد به زبان مادری تکلم کنند.[۶۲]
مولداوی
[ویرایش]از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در مولداوی می‌باشد:
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان گاگائوزی | بحرانی | ۱۵۰٬۰۰۰ |
اسرائیل
[ویرایش]از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اسرائیل می‌باشد:
| شماره | نام | وضعیت | گویشوران |
|---|---|---|---|
| ۱ | زبان کریمچاقی | بحرانی | 200 |
عراق
[ویرایش]اگرچه برخی از آن‌ها قادر به حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق به سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند.[۶۳] بسیاری از فرزندان امروزی اولین دوره مهاجران ترکمن در داخل مردم محلی عرب جذب شده‌اند.[۶۴] در سال ۱۹۵۷ در آخرین سرشماری قابل اعتماد به رسمیت شناخته شدند، ولی بعد از آن با سیاست‌های عرب‌سازی مواجه شدند. حزب بعث مواجه شدند.[۶۵] زبان رسمی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین می‌باشد.[۶۶][۶۷] به‌طور عموم ترکمن‌های عراق «ترکمان»، «ترکمنان»، «ترکمانان» یا «ترکمن» نامیده می‌شوند[۶۸] و نباید آنان را با کسانی که به زبان ترکمنی در ترکمنستان تکلم میکنند، یکسان دانست.[۶۹]
زبانهای ترکی منقرض‌شده
[ویرایش]| شماره | نام | زمان انقراض |
|---|---|---|
| - | نیاترکی | زبان بازسازی‌شده |
| ۱ | ترکی باستان | قرن ۸ |
| ۲ | ترکی آناتولیایی باستان | قرن ۱۱ |
| ۳ | پچنگی | قرن ۱۲ |
| ۴ | ترکی اورخونی | قرن ۱۳ |
| ۵ | خزر | قرن ۱۳ |
| ۶ | اویغوری باستان | قرن ۱۴ |
| ۷ | خوارزمی | قرن ۱۴ |
| ۸ | بولغاری | قرن ۱۴ |
| ۹ | ترکی میانه | قرن ۱۵ |
| ۱۰ | قبچاق | قرن ۱۷ |
| ۱۱ | کومی | ۱۷۷۰ |
| ۱۲ | تاتاری باستان | قرن ۱۹ |
| ۱۳ | قبچاق فرغانه | دهه ۱۹۲۰ |
| ۱۴ | جغتایی | ۱۹۲۱ |
| ۱۵ | ترکی عثمانی | ۱۹۲۸ |
| ۱۶ | فویو قرقیز | قرن ۲۰ |
| ۱۷ | دوخان | قرن ۲۱ |
| ۱۸ | سلجوقی | ۲۰۱۳ |
گویش‌های مشهور زبانهای ترکی
[ویرایش]جستارهای وابسته
[ویرایش]- فهرست زبانهای ترکی
- فهرست خانواده‌های زبانی
- زبان ترکی باستان
- زبانهای ترکی میانه
- زبان نیاترکی
- زبانهای ترکی متداول
- الفبای اورخون
- زبانهای آلتایی
- مردمان ترک
- ترک‌های کرمان
منابع
[ویرایش]- ↑ Dybo A.V. , "Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks", Moskow, 2007, p. 766, [۱] بایگانی‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۰۵ توسط Wayback Machine (In Russian)
- ↑ Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic". Retrieved 2007-03-18.
{{cite web}}:|author=has generic name (help)نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|month=ignored (help) - ↑ "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
- ↑ "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
- ↑ Georg et al. 1999: 73-74
- ↑ "...[T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" and "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages--a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent", Asya Pereltsvaig, Languages of the World, An Introduction (2012, Cambridge) has a good discussion of the Altaic hypothesis (pp. 211-216).
- ↑ "Uralic languages" (به انگلیسی). Retrieved 2018-04-30.
- ↑ cf. e.g. Georg et al. 1999
- ↑ Johanson, Lars (2021), Turkic, Cambridge University Press, ISBN 978-1-00-903821-8, Turkish is the largest and most vigorous Turkic language, spoken by over 80 million people, a third of the total number of Turkic-speakers... Turkish is a recognized regional minority language in North Macedonia, Kosovo, Romania, and Iraq.
- ↑ "Redirected". Ethnologue (به انگلیسی). 2019-11-19. Retrieved 2022-05-01.
- ↑ «Kazakh». Ethnologue. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۰۱.
- ↑ https://www.ethnologue.com/
- ↑ https://glottolog.org/
- ↑ "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
- ↑ "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
- ↑ «Türkçeyi kaç kişi konuşuyor? - ZAMAN». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۱-۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
- ↑ «People Groups | Joshua Project». joshuaproject.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
- ↑ «Kenneth, Katzner. Languages of the World, صفحه هجده، بخش زبانهای آلتایی».
- ↑ "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. 2007. Archived from the original on 11 October 2007. Retrieved 2007-04-26.
{{cite web}}: Unknown parameter|month=ignored (help) - ↑ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA
- ↑ Concise Encyclopedia of Languages of the World, Keith Brown & Sarah Ogilvie, p. 31
- ↑ https://www.ethnologue.com/
- ↑ https://glottolog.org/
- ↑ Dybo A.V. , Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks, Moscow, 2007, p. 766, "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2005-03-11. Retrieved 2005-03-11.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link) (In Russian) - ↑ https://www.ethnologue.com/
- ↑ https://glottolog.org/
- ↑ The Turkic Languages, Lars Johanson & Eva A. Csato, p. 35
- ↑ «turcologica». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
- ↑ Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. [۲] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
- ↑ Khalaj is surrounded by Oghuz languages, but exhibits a number of features that classify it as non-Oghuz.
- ↑ Crimean Tatar and Urum are historically Kipchak languages, but have been heavily influenced by Oghuz languages.
- ↑ Tura, Baraba, Tomsk, Tümen, Ishim, Irtysh, Tobol, Tara, etc. are partly of different origin (Johanson 1998) [۳] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
- ↑ «Of Altai Turkic origin, but recently closer to Kazakh (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
- ↑ «Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
- ↑ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [۴] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
- ↑ Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
- ↑ «Some dialects are close to Kirghiz (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet#Latin
- ↑ دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳–۳۳۱
- ↑ Orkhon alphabet
- ↑ الفبای عربی نیز استفاده می‌شود
- ↑ علی‌رغم تصریح قانون اساسی روسیه مبنی بر ممنوع بودن هرگونه الفبا به جز الفبای سیریلیک جمهوری تاتارستان از الفبای لاتین استفاده میکنند.
- ↑ در حال تغییر به الفبای لاتین
- ↑ https://www.ethnologue.com/
- ↑ https://glottolog.org/
- ↑ "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
- ↑ "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
- ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap#
- ↑ http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/
- ↑ https://www.ethnologue.com/country/RU/languages
- ↑ https://www.britannica.com/place/Russia/Mixed-and-deciduous-forest#ref422354
- ↑ Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
- ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran
- ↑ Ethnologue report for language code: qxq
- ↑ Michael Knüppel، دانشنامه ایرانیکا.
- ↑ حسین‌آبادی، «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی»، گویش‌شناسی، ۵۸.
- ↑ Bosworth, C.E. ; Doerfer, G. «K̲H̲alad̲j̲.» Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 04 November 2008 <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0485[پیوند مرده]>
- ↑ * Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl. p.۱۶۵
- ↑ Ethnologue report for Iran
- ↑ سیری در تاریخ، فرهنگ و زبان ترکان کرمان، اصغر پورمراد.
- ↑ Helen Chapin Metz and the Federal Research Division of the Library of Congress. Iraq: A Country Study, p. 86.
- ↑ (Taylor 2004، 30).
- ↑ (Anderson و Stansfield 2009، 43).
- ↑ Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı. "Declaration of Principles of the (Iraqi?) Turkman Congress". Archived from the original on 8 March 2012. Retrieved 2011-11-25.
- ↑ Nissman, David (5 March 1999), "The Iraqi Turkomans: Who They Are and What They Want", Iraq Report, Radio Free Europe/Radio Liberty, 2 (9)
- ↑ Central Intelligence Agency. "The World Factbook: Iraq". Archived from the original on 24 December 2018. Retrieved 2011-11-29.
- ↑ (Johanson ۲۰۰۹، ۱۱۱۶).
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Turkic languages». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۰۸.
پیوند به بیرون
[ویرایش]- اثرات متقابل زبانهای ترکی‌تبار و ایرانی‌تبار (به انگلیسی).