قبرستان بَقیع (به عربی: مقبرة ٱلْبَقِيْع) قدیمی‌ترین و اولین قبرستان اسلامی مدینه[۱] است که در منطقه حجازی[۲]عربستان کنونی واقع شده‌است. به بقيع الغرقد نیز معروف است (به عربی: بَقِيْع الْغَرْقَد به معنی بقیع شمشاد).[۱]
بنا بر گزارش‌ها، بقیع توسط حضرت محمد تأسیس شده‌است و به عنوان محل دفن بسیاری از بستگان و یاران او است و آن را به عنوان یکی از دو قبرستان مقدس در سنت اسلامی معرفی می‌کنند. بناهای یادبود و مساجد ساخته شده در بقیع یا نزدیک آن در امارت درعیه در سال ۱۸۰۶ تخریب شد. پس از بازسازی، مجدداً در سال ۱۹۲۶ و بر اساس تفسیر وهابی آنها از شریعت اسلام در مورد بت پرستی، تحت سلطنت نجد تخریب شدند.[۱] این تخریب‌ها در سراسر جهان اسلام محکوم شد، اما دولت سعودی درخواست بازسازی دوباره را رد کرده است.[۱]
پیشینهٔ تاریخی بقیع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاریخی به روشنی قدمت تاریخی آن مشخص نشده‌است. بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، بقیع تنها قبرستان مسلمانان بوده، مردم مدینه قبل از آمدن مسلمانان به آنجا اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنی‌حرام» و «بنی‌سالم» و گاهی نیز در خانه‌های‌شان دفن می‌کردند[۳] و در واقع بقیع اولین قبرستانی است که به دستور محمد و توسط مسلمانان صدر اسلام ساخته شد.
بر اساس روایت اسلامی اولین کسی که در آنجا به توصیه محمد دفن شد، عثمان بن مظعون بود که از دوستان نزدیک محمد و علی بن ابی‌طالب به‌شمار می‌رفت.
محمد بن عبدالله برخی از کشته شدگان جنگ اُحُد (زخمی‌هایی که در مدینه درگذشته بودند) و یکی از فرزندانش بنام ابراهیم را در آنجا به خاک سپرد. به نوشته تاریخ طبری عثمان بن عفان در قبرستان یهودی‌های مدینه به نام حش کوکب دفن شد، اما بعدها بنی‌امیه بقیع را به قدری وسعت داد که قبر عثمان در بقیع قرار گرفت.
این گورستان[۱] توسط نیروهای وفادار به اتحاد وهابی-سعودی در سال های ۱۸۰۶ و ۱۹۲۵[۴] (یا ۱۹۲۶) تخریب شد.[۱][۵]
در آغاز قرن نوزدهم، در جریان تسلط وهابیان بر مکه و مدینه در سال ۱۸۰۶، بسیاری از بناهای مذهبی، از جمله مقبره‌ها و مساجد، ویران شدند.[۶] این تخریب هم در داخل و هم در خارج از بقیع[۷] براساس تفسیر وهابی از عقاید اسلامی مبنی بر نهی از بت پرستی، رخ داده است.[۱] این بناها به دلیل ادعای وهابیان مبنی بر عبادت قبور با خاک یکسان شد[۸][۹][۱۰].
تخریب دوم
آل سعود در سال ۱۹۲۴[۱۱] یا ۱۹۲۵ کنترل حجاز را دوباره به دست گرفت.[۱] سال بعد، ملک ابن سعود با مجوز مذهبی که توسط قادیعبدالله بن بلیهد صادر شد، اجازه تخریب این مکان را صادر کرد. تخریب در ۲۱ آوریل ۱۹۲۶[۱۱] (یا ۱۹۲۵)[۱۲][۱] توسط اخوان، یک گروه شبه نظامی مذهبی وهابی آغاز شد.[۱۳] تخریب شامل از بین‌بردن "حتی ساده‌ترین سنگ قبرها" بود.[۱] الدون راتر، مسلمان بریتانیایی، تخریب را به زلزله تشبیه کرد: «در سرتاسر گورستان، چیزی جز تپه‌های نامشخص کمی از خاک و سنگ، تکه‌های الوار، میله‌های آهنی، بلوک‌های سنگ و قلوه سنگ شکسته از سیمان و آجر دیده نمی‌شد.[۱۱]
بحث تخریب دوم در مجلس شورای ملی مطرح شد و جمعی از نمایندگان برای بررسی به حجاز اعزام شدند. در سال‌های اخیر (۱۳۶۱)[۱۴] تلاش‌هایی از سوی علما و شخصیت‌های سیاسی ایرانی برای مرمت قبرستان و زیارتگاه‌های آن صورت گرفته‌است.[۱۵] هر دو جامعه سنی و شیعه به تخریب اعتراض کردند،[۱] و تجمعات سالانه برگزار می‌شود.[۱][۱۶] این روز به عنوان یاوم غم ("روز اندوه ") در نظر گرفته شده‌است. متکلمان و روشنفکران برجسته اهل سنت وضعیت «ناشایست» قبرستان بقیع را محکوم کردند. با این حال، مقامات سعودی همه انتقادات را نادیده گرفته و هرگونه درخواست برای بازسازی قبور و مقبره‌ها را رد کرده‌اند.[۱۵]
وهابیان در ۸ شوال ۱۳۴۴ (۱۹۲۵م) آرامگاه امامان بقیع را ویران کردند.[۱۷] که به این روز یوم الهدم می‌گویند.
تا آن زمان بر روی مزارهای پیشوایان و دیگر بزرگان اسلام که در مدینه مدفون بودند گنبدها و بناهایی قرار داشت. پیشوایان بقیع در بقعه بزرگی که به‌طور هشت ضلعی ساخته شده بود و اندرون و گنبد آن سفیدکاری شده بود مدفون بودند. پس از تسلط وهابیان بر مدینه آنها آرامگاه‌هایی که بر روی قبور قرار داشت را از بین بردند. در پی این رویداد بارگاه حسن مجتبی، سجاد، محمد باقر و جعفر صادق ویران شد و علاوه بر آن مقبره خدیجه همسر، عبدالله بن عبدالمطلب پدر و آمنه مادر محمد (در گورستان ابوطالب واقع در مکه) نیز به‌طور کامل ویران شد.
تاکنون چهار مستند تاریخی و پژوهشی بر اساس اسناد تاریخی توسط گروه مردم نهاد (NGO) گروه مردمی بهشت بقیع ساخته شده‌است که می‌توان آنها را به عنوان اولین مستندها در این خصوص معرفی کرد به ترتیب سال ساخت عبارتند از: «بهشت ماندنی است» و «پنجره‌های بهشت» و «پنجره فولاد بهشت» و «پایان یک سکوت». گروه مردمی بهشت بقیع علاوه بر کارهای رسانه ای در خصوص اسناد تاریخی تخریب پژوهش‌های مختلفی انجام داده‌است.
تقریباً تمامی صحابه محمد و شخصیت‌های صدر اسلام در این گورستان دفن شده‌اند. با این وجود تعداد اندکی از قبرها دارای محل دقیق و شناخته شده هستند. قبور ۲۴ نفر از خاندان محمد (اهل بیت) دارای قبر مشخص هستند. این افراد عبارتند از:
حرم بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، ساعاتی از روز بر روی زائران باز بوده‌است. حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته‌است. میرزا محمدحسین گلبن فراهانی در سفرنامه‌اش این‌گونه آورده‌است که:
اول چهار نفر از دوازده امام است که در بقعهٔ بزرگی که به صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.[۲۴]
ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته‌است. حرم ائمهٔ بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده‌است. ابن‌جبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیع‌ترین و زیباترین نمونه‌است از نظر فن و هنر؛ و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده‌است.[۲۵]
محمد لبیب مصری که در سال ۱۳۲۷ هـ. ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد:
در آنجا گنبدی معروف به «قبه‌البین» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر است؛ و ضریح امام حسن در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده‌است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته‌است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.
نگارخانه
پانورامایی از نمای امروزی بقیع
آخرین ضریح ائمه بقیع که بعد از انهدام بقاع، قطعه قطعه شد. این تصویر هنگام ساخت ضریح در اصفهان گرفته شده و عکاس آن ارنست هولتسر است.
↑ابن سعد, محمد بن سعد. الطبقات الکبری [The Major Classes]. Vol. ۳. بیروت: دار الكتب العلمية. p. ۳۰۳-۳۰۴. تحقيق: محمد عبد القادر عطا، الطبعة: الأولى، ۱۴۱۰ هـ - ۱۹۹۰ م. عدد الأجزاء: ۸.
.jpg){kind=small}
