من
 | این مقاله شامل فهرستی از منابع، کتب مرتبط یا پیوندهای بیرونی است، اما بهدلیل فقدان یادکردهای درونخطی، منابع آن همچنان مبهم هستند. (فوریه ۲۰۲۳) |
در زبان فارسی، من ضمیر شخصی منفصل برای اول شخص مفرد (متکلم وحده) است. در واقع اصل این کلمه باید در زبان فارسی امروز 'اَز یا اَژ می‌شد، اما به دلایل تاریخی/زبانشناختی این کلمه تبدیل به من شده است.
این بداعت از زبان پارتی (یا پهلوی اشکانی) آغاز شد و به زبان فارسی میانه (یا پهلوی ساسانی یا به صورت کوتاه: پهلوی) ارث رسید، چرا که فارسی میانه (حدود ۲۰۰م. تا ۷۰۰م) جایگزین پارتی (۲۰۰پ. م تا ۳۰۰م) به عنوان زبان رسمی شد و بسیاری از واژگان و کارکردهای دستوری آن را به ارث برد. در واقع برای ضمیر مفرد «من» در زبان پهلوی دو کلمهٔ an/az و man وجود داشته است. ضمیر اول شخص مفرد an/az تنها وقتی به کار می‌رفته که این ضمیر در جمله از نظر دستوری در حالت فاعلی یا صریح قرار می‌گرفته و در پهلوی متاخر استعمال آن نادر است و به جای آن از ضمیر man استفاده می‌شود، و هرگاه ضمیر نقش غیر صریح (مفعولی، اضافه و غیره) داشته باشد، ضمیر man «من» به کار می‌رفته. این هم از میراث زبان پارتی به پهلوی (یا همان فارسی میانه) است که استفاده از ضمایر غیرفاعلی را به جای استفاده از ضمایر فاعلی رواج داد.
درواقع ضمیر «من» تا پیش از آن، یعنی در حالت باستانی و آغازین میانهٔ خود به معنای «به من / مرا» بوده است (یعنی در حالت اضافی – مفعولی له قرار داشته است و غیر فاعلی بوده). زبان فارسی باستان manā، زبان اوستایی mana، زبان سنسکریت máma و زبان هندواروپایی -me-، *eme*. (همچون: me زبان انگلیسی، moi زبان فرانسوی، mir زبان آلمانی و me زبان لاتین).
ضمیر قدیمی و فاعلی «اَز» (همچون ez در گویش کرمانجی زبان کردی، az در زبان الویری-ویدری، az در زبان تالشی)، در پهلوی az/an، پارتی az، فارسی باستان adam، اوستایی azə̅m، سنسکریت ahám و هندواروپایی -eg*. (همچون: I انگلیسی، Je فرانسوی، Ich آلمانی و Ego لاتین).
کاربردهای ضمیر من
[ویرایش]من برای اشاره در حالت‌های فاعلی، مفعولی و اضافی به کار می‌رود:
- من در حالت فاعلی: من رفتم.
- من در حالت مفعولی (غالباً به جای مرا، و مرا): دانی چه گفت مرا آن بلبل سحری / تو خود چه آدمی‌ای کز عشق بی‌خبری؟ (از غزلیات سعدی)
- من در حالت اضافی: کتاب من.
ضمیر «من» در گویش‌های ایرانی
[ویرایش]- پهلوی: مِن (man)؛
- پارسی باستان: منا (manâ)؛
- اوستا: منه (mana)؛
- کردی: من (min)؛
- خوانساری: مُن (mon)؛
- تاتی: اَ (a)
منابع
[ویرایش]- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامهٔ دهخدا - جلد سیزدهم (مضعف-نواخانه)، چاپ اول از دوره جدید (۱۴ جلدی). تهران: مؤسسهٔ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۹. شابک ۹۶۴-۰۳-۹۹۱۳-۲
- محمد، معین. فرهنگ فارسی (متوسط) - جلد چهارم (معلی-ییلاق)، چاپ هفتم. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴.
- اشمیت، رودیگر. راهنمای زبان‌های ایرانی. انتشارات ققنوس. چاپ اول. ۱۳۸۳