ملک‌جهان خانم

«مهدعلیا» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، مهدعلیا (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ملک‌جهان خانم
مهدعلیا نائب السلطنات ملکه بزرگ
عکس ملک‌جهان خانم اثر آنتوان سوریوگین
ملکه ایران
تصدی	۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ – ۶ شوال ۱۲۶۴ ه‍.ق
پیشین	گلین خانم
جانشین	گلین خانم
ملکه مادر
سلطنت	۱۲۶۴ - ربیع‌الثانی ۱۲۹۰ ه‍.ق
پیشین	گلین خانم
جانشین	شکوه‌السلطنه
نایب‌السلطنه
سلطنت	۱۲۶۴_۱۲۷۵ هجری قمری
پیشین	عباس میرزا
جانشین	کامران میرزا
زاده	تبریز ۱۲۲۰ قمری ۱۱۸۳ خورشیدی
درگذشته	تهران ۶ ربیع‌الثانی ۱۲۹۰ قمری ۱۲۵۲ خورشیدی (۷۰ سال)
آرامگاه	آرامگاه محمدشاه در قم
همسر(ان)	محمدشاه قاجار
فرزند(ان)	سلطان ملک میرزا سلطان محمود میرزا کشور خانم ناصرالدین‌شاه عزت‌الدوله
نام کامل نواب علیه عصمت الدنیا و الدین اُلُغ مهد علیا ملکه نساءالعالمین
پدر	محمدقاسم خان قاجار قوانلو
مادر	بیگم جان خانم

ملک‌جهان خانم (زاده ۱۲۲۰ قمری – درگذشته ۱۲۹۰ قمری) ملقب به مهد علیا، نواب عِلیّه و ملکه قَجَری همسر محمدشاه، مادر ناصرالدین‌شاه و ملکه ایران بود. او را از چهره‌های درباری مهم این دوره می‌دانند. با تحریک او میرزا تقی‌خان امیرکبیر از مقام صدارت اعظم برکنار و کشته شد. ملک‌جهان خانم، همچنین، آخرین زنی بود که ملقّب به مهد علیا شد.

زندگی

ملک‌جهان خانم (زاده شده به نام نواب علّیِٖه عصمت الدنیا و الدین اُلُغ مهد علیا ملکهٔ نساءالعالمین)، دختر امیر محمد قاسم خان قاجار قوانلو (ملقب به ظهیرالدوله) و بیگم جان (دختر دوم فتحعلی شاه قاجار) بود. در ۱۶ سالگی او را به عقد پسردایی‌اش محمدمیرزا که آن زمان ولیعهد بود درآوردند. او پس از آنکه پسرش شاه شد، مهد علیا لقب گرفت.

حاصل ازدواج او با محمدشاه، پنج فرزند به نام‌های سلطان ملک میرزا، سلطان محمود میرزا، کشور خانم، ناصرالدین میرزا و عزت‌الدوله بود که سه فرزند نخست در کودکی درگذشتند. او در ۲۵ سالگی، پسرش ناصرالدین میرزا و در ۳۰ سالگی، دخترش، ملک‌زاده خانم (عزت‌الدوله) را به دنیا آورد. محمدشاه با اینکه ناصرالدین میرزا را از ۵ سالگی به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود، چند بار قصد کرد پسر دیگرش عباس میرزا (پسر خدیجه خانم چهریقی که نسبش به شیخ‌های نقشبندیه می‌رسید) را ولیعهد کند. در سال ۱۲۶۴ ق که محمدشاه درگذشت، مهد علیا پسرش را که در تبریز بود به تهران فراخواند و خود نیز به کمک هوادارانش و سفارت انگلیس برای ۴۵ روز امور مملکت را به دست گرفت و آرامش شهر را حفظ کرد. او به عنوان ملکه مادر نایب‌السلطنه شورای سلطنت را تشکیل داد و میرزا آقاسی وزیر محمدشاه را که هوادار عباس میرزا بود، عزل کرد. عباس میرزا و خدیجه خانم چهریقی نیز که از جانب او احساس خطر جانی می‌کردند با کمک فرهاد میرزا معتمدالدوله به سفارت انگلیس پناه بردند و در آنجا تحصن کردند.

مهد علیا بسیار باهوش بود. بر ادبیات فارسی و زبان عربی مسلط بود، با موسیقی و آواز آشنا بود و خط ریز و خط درشت می‌نوشت. شعر می‌گفت و در سخنانش از مثل‌ها و روایات زیادی استفاده می‌کرد. او قرآن را به صورت دودانگ در آهنگ حجاز می‌خواند. مهد علیا به ساختن و نوسازی بناها مانند باغ مادر شاه در مرقد شاه عبدالعظیم، مدرسه حکیم‌باشی (یا مدرسه مهد علیا)، ساختن بارگاه و بقعه زبیده خاتون، تعمیر و اتمام مسجد امیرقاسم خان، پدرش (یا مسجد مادر شاه) توجه داشت. از مهد علیا چند سجع مُهر با عنوان‌های «ملک النساء العالمین»، «عصمت الدنیا و الدین» و … باقی است. او به مطالعه دیوان شعرا و کتب تاریخ رغبت فراوان داشت و کتابخانه خصوصی او را این دو نوع کتاب تشکیل می‌داد.

مهد علیا نشسته بر تخت طاووس (در وسط)، پسرش ناصرالدین‌شاه و دخترش عزت‌الدوله

مهد علیا در روزگار پادشاهی پسرش تا هنگام مرگ به نفوذ بالایی در برخی از کارهای کشور دست یافت و با توطئه برکناری و بعد قتل امیرکبیر در حمام کاشان، وی کمک کرد تا میرزا آقاخان نوری به صدراعظمی برسد و از آن زمان، دستی بازتر در امور حکمرانی یافت. یکی از دلایل دسیسه‌های مهد علیا نسبت به امیرکبیر، این بود که دختر مهد علیا، ملک‌زاده خانم ملقب به عزت‌الدوله با وجود ناخرسندی مهد علیا، در ۱۳ سالگی در روز جمعه ۲۲ ربیع‌الاول از سال ۱۲۶۵ ق. به همسری میرزا محمد تقی‌خان فراهانی (امیرکبیر) درآمد و کینه مهد علیا نسبت به میرزا محمد تقی‌خان فراهانی بیشتر شد. همچنین مهد علیا به همراه اعتمادالدوله نوری به صورت محرمانه نزد ناصرالدین‌شاه رفته و به شاه القا کردند که امیرکبیر قصد دارد او را از سلطنت خلع کرده و عباس میرزای نایب‌السلطنه را جای وی بگمارد. مذاکرات آن‌ها در شاه جوان اثر کرد و امیرکبیر از چشم وی افتاد. جناح مخالف امیرکبیر تمام کوشش خود را برای مبارزه با اصلاحات وی و براندازی‌اش صرف کرد. پس از تبعید امیرکبیر به کاشان و زمانی که قرار شد امیر را از تهران حرکت دهند، مهد علیا برای حفظ ظاهر به منزل دخترش عزت‌الدوله آمد تا با او وداع کند ولی امیر خودش را کنار کشید و گذشته و کارهای وی را به روی او آورد. سرانجام امیر کبیر با دخالت او در سال ۱۲۶۸ در حمام فین کاشان به قتل رسید. مهد علیا پس از مرگ امیرکبیر، موجب صدراعظم شدن میرزا آقا خان نوری اعتمادالدوله شد و دخترش عزت ملک خانم را که سیاهپوش امیرکبیر بود به اجبار به عقد میرزا کاظم‌خان درآورد.

مهد علیا در سن ۷۱ سالگی در ۶ ربیع‌الثانی ۱۲۹۰ ق. هنگامی که ناصرالدین‌شاه به سفر اروپا رفته بود در تهران درگذشت و در آرامگاه محمدشاه در قم دفن شد.

لقب

اطلاعات بیشتر: مهد علیا (لقب)

ملک‌جهان خانم آخرین شخصی بود که لقب مهد علیا را داشت اما اسم و لقب مهد علیا سابقه‌ای طولانی‌تر از عهد قاجار دارد و در دوران صفویه و قبل از صفویه نیز متداول بوده است. یکی از همسران شاه عباس مهد علیا دختر عمویش بود. همچنین خیرالنساء بیگم همسر سلطان محمد خدابنده لقب مهد علیا داشت. به اسامی و القاب مهد علیا (سلجوق‌شاه خاتون) همسر حسن پادشاه و مادر سلطان خلیل و اوغورلو محمد و همچنین «مهد علیا گوهرشاد بیگم» یا «گوهرشاد آغا» برمی‌خوریم و همان‌طور که گفته شد، این خود نشانگر آن است که این لقب پیش از سلسله صفویه نیز رایج بوده و در سلسله قاجار نیز رسم بر این شد که مادر شاه را مهد علیا بنامند؛ در نتیجه مادر محمدشاه قاجار یعنی همسر عباس میرزا نایب‌السلطنه و مادران سایر شاهان بعدی قاجار لقب مهد علیا گرفتند.

دودمان

دودمان مهد علیا
۱۶. اسکندرخان قاجار ۸. محمدخان قاجار ۴. امیرسلیمان خان قاجار قوانلو ۲. محمدقاسم خان ظهیرالدوله ۱۰. بسطام خان زند ۵. شاه‌بیگم‌خانم ۱. مهدعلیا ۲۴. محمدحسن خان قاجار ۱۲. حسینقلی‌خان جهانسوز ۶. فتحعلی‌شاه قاجار ۱۳. آغاباجی مهدعلیا ۳. بیگم جان ۲۸. قادر خان عرب عامری ۱۴. محمدجعفر خان عرب ۷. بدر جهان خانم ۳۰. اسماعیل‌خان خزیمه ۱۵. دختر

در رسانه

سال تولید	بازیگر	سریال
۱۴۰۰	مریلا زارعی	جیران (مجموعه نمایش خانگی)
۱۴۰۰	شقایق دهقان	قبله عالم (مجموعه نمایش خانگی)
۱۳۸۸	آزیتا حاجیان	سال‌های مشروطه
۱۳۶۴	فخری خوروش	امیرکبیر
۱۳۵۴	ایرن زازیانس	سلطان صاحبقران

منابع

• فریدون آدمیت، امیر کبیر و ایران، برگ ۶۶۷.
• فرخ‌زاد، پوران (۱۳۸۱)، کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز)، تهران: نشر قطره، شابک ۹۶۴-۳۴۱-۱۱۶-۸
• معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
• پناهی سمنانی، محمد احمد، امیر کبیر تجلی افتخارات ملی، چاپ اول، پانویس، برگ ۸۳.
• صادقی، د. «زنان نامدار در دوران قاجار». پیام آشنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۳ مرداد ۱۳۸۷.

پادشاه پیشین: محمدشاه

مهدعلیا شاهنشاه ایران ۱۲۲۷

جانشین: ناصرالدین شاه قاجار