مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد
نام	مسجد جامع یزد
کشور	ایران
استان	استان یزد
شهرستان	یزد
اطلاعات اثر
کاربری	مذهبی
دیرینگی	دوره ایلخانی
دورهٔ ساخت اثر	ایلخانی، آل مظفر، تیموریان، صفوی، قاجاریه
بانی اثر	امیر علاءالدوله گرشاسب، سید رکن الدین محمد قاضی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۲۰۶
تاریخ ثبت ملی	۳۱ تیر ۱۳۱۳

مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر می‌باشد و در طی حدود ۱۰۰۰ سال و سه دوره بنا شده‌است. پایه‌های اصلی مسجد در زمان ساسانیان بر روی یک آتشکده گذاشته است ولی بعد از اسلام در دوره ایلخانی و تیموری بصورت مسجد تکمیل شده است. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.

مسجد جامع در یزدِ قدیم، داخل حصار شهر قرار گرفته بود و در سده چهارم ه.ق به حومه شهر نزدیک شد. ۵۰۰ مترمربع از ۹۸۰۰ مترمربع زیربنای مسجد را، کاشی ها و کتیبه ها تشکیل می دهند. طول مسجد ۱۰۴ متر و عرض آن ۹۹ مترمربع است. این بنا ۷ ورودی دارد که به کوچه های اطراف باز می شوند.[۱]

مدخل

نقشه مسجد جامع یزد
ماکسیم سیرو، سال ۱۳۱۵ خورشیدی

مسجد جامع کبیر یزد، یکی از شاهکارهای تاریخی ایران بوده که در هر گوشه و کنار آن، یادگارهایی از دوران گوناگون برجای مانده‌است. تاریخچه و ساخت مسجد جامع از دوران پیش از اسلام آغاز شده و پایان کار آن به دهه اخیر برمیگردد. این مسجد یکی از زیباترین مساجد دورهٔ تیموری است که از نظر کاشی‌کاری، سَردَر رفیع، مناره‌ها و کتیبهٔ آن در عداد زیباترین شاهکارهای معماری قرن نهم هجری قمری می‌باشد. ارتفاع مناره‌ها ۵۲ متراست و گرچه ساختمان اصلی مسجد را به قبل از دورة تیموری نسبت می‌دهند ولی ساختمان فعلی بر طبق کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که در دورهٔ تیموری بنا گردیده‌است. کتیبه‌های مسجد یکی به خطّ کوفی آجری و دیگری به خطّ ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی است. در متن کتیبه سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌شود. دردوران پیش از اسلام درمکان کنونی مسجد جامع، احتمالاً آتشکده ساسانی برپابوده که تا دوران پس از اسلام نیز دوام داشته‌است. بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰٬۰۰۰ مترمربّع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستون‌دار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی و غیر تاریخی است. خاورشناسی به نام ماکسیم سیرو اعتقاد دارد نخستین مسجدی که به جای آتشکده، به نام مسجد عتیق شکل گرفته، مربوط به سده‌های اولیه اسلام است.

پیشینه تاریخی: قدیمی‌ترین تاریخی که برای انجام فعالیت‌های مذهبی-اسلامی، در بخشی از فضای کنونی مسجدجامع یزد ذکر می‌شود، متعلق به نیمه دوم قمری است. احداث مسجدجامع را نیز مربوط به نیمه دوم سده سوم قمری، در زمان حکومت «عمرولیث» و در عصر صفاریان یا قبل از سلاجقه می‌دانند، مسجدی که در ترسیم ماکسیم سیرو دارای انحراف قبله بود. درسده چهارم قمری، مسجدجامع یزد در حومه شهر قرار داشته، که در واقع در کنار آتشکده زرتشتی بنا شده بود.

ویژگی‌های مهمّ بنا

نگاره‌ای از زیر گنبد و سقف مسجد جامع یزد.
سبک معماری مسجد جامع یزد به شیوه آذری است. کاشی‌های آبی، زرد، کبود و سبز در زیر گنبد عظیم مسجد، فضایی خنک را در ذهن بیننده خلق می‌کند.

این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تاکسیِ شهر یزد و نمایی از مسجد جامع

به نقل از استاد پیرنیا این گنبددارای دوپوسته می‌باشد که پوشش درونی گنبد که متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می‌گیرد، شرایطی را به وجود می‌آورد که با پوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می‌گیرد، متفاوت است. دیگر ویژگی مهمّ بنا کاربرد وسیع طاق‌های سراسری (طاق و تویزه) در شبستان‌هاست که با کاشی معرّق همراه‌است. همچنین از ویژگی عنصر پشت‌بند معلق در این بنا به درستی استفاده شده است. این مسجد همچنین، سامانه روشنایی غیرمستقیم دارد که حاصل انعکاس نور خورشید از گچ سفید ردیف‌پنجره فوقانی گنبد و دیوارها است. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌های مهمّ مسجد به‌شمار می‌رود، بی‌نهایت ارزنده و جالب است نحوه شکل‌گیری مسجد: مسجد فعلی برجای سه مسجدی بنا شده که درقرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته‌اند. این سه نهایتاً در دوره قاجاریان به مسجدی واحد باصحن وسیع تبدیل شده‌است.

«محور مسجد جامع» گل سرسبد بافت تاریخی یزد است؛ چنان‌که معمولا همه گردشگران این شهر حتما بخشی از زمان بازدیدشان را به این محور اختصاص می‌دهند. این محور با مختصاتی که روایت‌هایش را از زبان دکتر رضا خسروآبادی در نشست «ارائه تجربه بازآفرینی در محورهای تاریخی با رویکرد معاصر سازی» شنیدیم، رنگ بازآفرینی هم به خود دیده تا گردشگرپذیرتر شود.

چراغ ثبت‌جهانی بافت تاریخی یزد در ۱۸ تیرماه ۱۳۹۶ با تأیید پرونده محدوده بافت تاریخی شهر یزد در چهل‌و‌یکمین اجلاس کمیته میراث بشری یونسکو در فهرست سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) به ثبت رسید و به‌عنوان میراث مشترک بشری به جهانیان معرفی شد.

دکتر رضا خسروآبادی در نشست «بازآفرینی پایدار شهری محلات مبتنی بر تجربه زیستی» با اشاره به اینکه در شهر یزد محدوده 127 هکتاری ثبت جهانی داریم که ۶۰۰ هکتار آن در حریم واقع شده گفت: از سال ۱۳۸۱ که شهر یزد ثبت ملی شد‌، اقدامات حفاظتی بسیار خوبی در بافت تاریخی یا در بخشی از بافت بازآفرینی انجام و به تجربه جدیدی منجر شد.

معاون شهرسازی و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان یزد افزود: شاخص‌ترین تجربه بازآفرینی شهری یزد، این بود که یک محور تاریخی حدفاصل خیابان مرکزی شهر و همان خیابان‌های به‌اصطلاح «رضا شاهی» که در زمان پهلوی اول و دوم در شهرها کشیده شده است، وجود دارد که آن را به‌عنوان خیابان مسجد جامع شهر یزد قلمداد می‌کنیم. ورودی این پروژه برج ساعت مسجد جامع و در انتهای آن مسجد جامع قرار دارد که اصطلاحا یکی از زیباترین و پرظرافت ترین محورهای ما در حوزه بازآفرینی شهری محسوب می‌شود.

این محور با 900 متر طول در قلب بافت تاریخی شهر یزد قرار دارد. دکتر رضا خسروآبادی، معاون شهرسازی و معماری اداره کل شهرسازی و معماری استان یزد همچنین افزود: سرزندگی، هدف‌گذاری ما در اجرای پروژه بود. محدوده مدنظر ما یا سه حوزه مستقیم، بلافصل و راهبردی عجین شد. حوزه راهبردی، شامل محدوده‌ای است که در بافت تاریخی یزد می‌شناسیم. پروژه از سنجش وضعیتی شروع شد و دو حوزه راهبردی و استراتژیک در آن شکل گرفت.

و همچنین گفت: محور اصلی مسجد‌جامع، حوزه طراحی ما بود که از محور امیر چخماق یزد شروع می‌شود. ما با مجموعه‌ای از عناصر تاریخی مرتبط با پیرامون روبه‌رو بودیم که باید برای آن راه‌حلی پیشنهاد می‌دادیم که نه‌تنها آن محدوده را بازآفرینی کند و تأثیرگذار باشد، بلکه حوزه تأثیر و پیرامونی آن نیز متأثر از این اقدام شود.

او بیان کرد: تقویت عناصر استراتژیک و موضوع گردشگری درواقع مباحث اصلی این پروژه بوده است. هم‌زمان با اینکه این محور آکنده از موضوعات میراثی و گردشگری بوده در حوزه کالبدی محور نسبتا فرسوده‌ای محسوب می‌شده است و هدف ما رفع فرسودگی از این کالبد بود؛ اگر چه نه فقط به لحاظ کالبدی بلکه به لحاظ رفتاری و اجتماعی هم به‌شدت اعتقاد داشتیم و سعی کردیم در اقدامات مرتبط با این موضوع این مطلب را هم مدنظر قرار دهیم.

او افزود: محور مسجد جامع یکی از پارامترهای مهم در فعالیت‌ها و زندگی شهروندان و مقصد بین‌المللی گردشگران بوده و نقش مهمی هم در ایجاد هویت ذهنی و خاطرات جمعی شهر داشته است. هر کسی در این محدوده زندگی می‌کند یا افرادی که به هر شکلی از این محدوده بهره‌برداری می‌کردند به دنبال این بودند که این اقدامات منجر به این نشود که خاطره‌های جمعی به‌واسطه تغییرات کالبدی از ذهن‌ها پاک شود که در اجرای بازآفرینی این موضوعات مدنظر قرار گرفت و اما بازگرداندن حیات، هدف‌گذاری کلان ما در اجرای پروژه بود. شواهد نشان می‌دهد این محدوده در سال‌های گذشته به‌شدت با فرسودگی کالبدی دست‌وپنجه نرم می‌کند که باعث شده برخی از مردم و ساکنان از این محله کوچ کنند.

تدوین طرح جامع سه‌بعدی یکی دیگر از اقدامات بود تا بتوانیم پروژه کالبدی محور را به عناصر طراحی و اجتماعی معاصر نزدیک کنیم. در این خصوص موضوع خلق مکان به‌عنوان یکی از اصول طراحی در نظر گرفته شد و گردشگری و پیاده‌راه‌سازی در دستور کار قرار گرفت.

نگارخانه

• 
  نمای داخلی از گنبد مسجد
• 
  سردر اصلی مسجد جامع یزد
• 
  کاشی‌کاری و مقرنس سردر اصلی مسجد
• 
  ایوان و گنبدخانه مسجد جامع یزد
• 
  محراب مسجد جامع یزد
• 
  ورودی ایوان مسجد جامع یزد
• 
  سردر غربی مسجد جامع یزد
• 
  سردر اصلی با ارتفاع
  ۴۷ متر
• 
  نمایی از حیاط و سکوی مهتابی
• 
  نمایی از نقش زیر گنبد
• 
  نمایی از خطوط کوفی سقف ایوان
• 
• 
  تزئینات کاشی کاری روی سر در ورودی
• 
  کاشی کاری
• 
• 
  برج ساعت مسجد جامع یزد

• 
  مسجد جامع یزد
• 
• 
  مسجد جامع یزد
• 
• 
  مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد در روز
• 
  مسجد جامع یزد در شب
• 
  صحن مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد در شب

تصویر مسجد جامع یزد روی اسکناس دویست ریالی

منابع

• آرشیو کتابخانه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
• کتاب مسجد جامع کبیر یزد، به کوشش حسین مسرت، زیر نظر بهرام رضایی چراتی.انتشارات اندیشمندان یزد، ۱۳۹۱.
• اسلامی، فاطمه و دیگران: شاهکار فیروزه‌ای کویر (مسجد جامع کبیر یزد از ظهور تا شکوه)، تهران: ورای دانش، ۱۳۸۸، ص ۲۵٬۶.
• ویلبر، دونالد: معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه: عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶، ص ۱۷۲.
• ابن حوقل، ابوالقاسم: صورةالارض؛ ترجمه: جعفر شعار، تهران: بنگاه فرهنگ ایران، ۱۳۴۵، ص ۴۹.
• گنج‌نامه (مساجد جامع، بخش دوم)، ۱۳۸۳، زیرنظر: کامبیز حاجی قاسمی، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ص ۱۶۹.

پیوند به بیرون

• مقاله جامع یزد به قلم علی جندقی یزدی
• تاریخچه مسجد جامع یزد
• مسجد جامع یزد کجاست؟