خامه‌دوزی سیستان
خامه دوزی سیستان نوعی سوزن‌دوزی و یکی از صنایع دستی سیستان است که به آن خامک دوزی یا خمک دوزی هم می‌گویند و به نوعی می‌توان گفت خامه دوزی واژه دگرگون شده این دو اسم است.[۱] دلیل خواندن خامه دوزی به این نام استفاده از خامه (ابریشم نتابیده) به صورت خام و بدون پرداخت و رنگرزی یا پخت است.[۲] این هنر بیشتر در روستاهای سیستان رواج دارد و به عقیده برخی از کارشناسان خامه دوزی در بنجار زبان زد خاص و عام بوده است. خامه دوزی یا سفید دوزی روی الیاف و پارچه‌های مخصوص به همت دستان زنان با ذوق سیستانی به نقش در می‌آید. این هنر هنری از خانواده سوزن دوزی است که از نقوش خاص و اصیل بومی شکل گرفته و به وسیله ابریشم نتابیده به شکل‌های برجسته هندسی و به صورت گل‌های هشت پر، مربع، مثلث و… روی پارچه‌هایی از جنس کتان می‌نشیند.[۳] تزیین با خامه دوزی و ابریشم دوزی را نیز تطریز گویند[۴]
خامه دوزی کاربردهای زیادی دارد و در مواردی همچون پیش سینه، کلاه، عرقچین، جانماز، جلیقه، رومیزی، کوسن و گاهی نیز آئینه‌های مورد استفاده قرار می‌گیرد[۵] مهم‌ترین صنایع دستی ایلات و طوایف سیستان عبارت اند از: حصیر قالی، خامه دوزی و سوزن دوزی. حصیربافی در سیستان رایج است.[۶]خامه دوزی هنری است نظیر سوزن دوزی منتهی با استفاده از نخ یک رنگ که معمولاً " سفید می‌باشد، نقشها نیز متفاوت از سوزن دوزی بوده و شکلها بیشتر از خطوط منحنی تشکیل می‌گردد و فقط در روستاهای سیستان این هنر رواج دارد[۷]امروزه خامه دوزی توسط زنان سیستانی در شهرها و روستاهای سیستان در حال انجام است.[۸]
تاریخچه
[ویرایش]قدیمی‌ترین واژه برای این هنر همان خمک دوزی است. دلیل این نام گذاری این است که در سال‌های دور، ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدکاری به صورت خام استفاده می‌شد. البته در اصل خامه دوزی همان سوزن دوزی است که در آن از نخ ابریشم استفاده می‌شود. بسیاری از کارشناسان معتقد هستند قدمت این هنر به زمان پیدایش ابریشم در سیستان بر می‌گردد و خامه دوزی را به دوره‌های اشکانی و سیستانی (احتمالا ساسانی) نسبت می‌دهند، زیرا در نوشته‌های اسلامی، سیستان مکان تولید بهترین بافت‌های ابریشمی و پشمی توصیف شده است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، سیستان با داشتن باغ‌های فراوان توت یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید ابریشم بود، به همین دلیل حدود یک قرن پیش در روستای چلنگ زابل کارگاه‌های تولید پیله و ابریشم وجود داشت. هنر خامه دوزی از نقش‌های خاص و اصیل بومی شکل می‌گرفت که به وسیله الیاف ابریشم به صورت برجسته هندسی روی پارچه کتان و بیشتر برای تزیین دور یقه و آستین لباس‌های مردان عالی‌رتبه استفاده می‌شد.[۹] در اسناد و کتب تاریخی از خامه دوزی نام برده شده و که نشان از قدمت کهن این هنر دارد. رو طاقچه بخاری یک شال ترمه پهن است وروی آن یک آئینه، گذاشته شده. اینطرف و آنطرف آئینه، کمی پایین، رودیوار، دوتا قاب خامه دوزی بدساخت که با پیله ابریشم و مروارید بدلی رو مخمل سیاه دوخته شده آویزان است.[۱۰] حاشیه قبا را با نخ سفید خامه دوزی کرده‌اند و نقشها نقش نیلوفر است[۱۱]عرق چین و شب کلاه مخصوصی هم داشتند که روی آنها خامه دوزی شده بود.[۱۲]روزی نبود دخترهای خانواده سیب نقش کرده و دستمال خامه دوزی شده برام نفرستند.[۱۳]کلاه کلاه زیر لونگوته، از پارچه کتان سفید و خامه دوزی شده است که بیشتر در محل دوخته می‌شود. نوع دیگر کلاه سمی است که در افغانستان و پاکستان دوخته می‌شود و در بازار سیستان وجود دارد.[۱۴]این علامتهای ایران در قصرهای شاهی حجاری و در روی جامه بیرقها خامه دوزی شده است و بر روی یک نشان شاهی و نظامی هم که شاه ایران به سربازان و صاحبان مناصب خویش، که به جرأت و دلیری بر دیگران امتیاز یافته‌اند، عطا می‌کند[۱۵]گاهی خود بر کراواتها یا جلیقه‌های ساده اش خامه دوزی می‌کرد و با خامه، خالهای پراکنده یی بر آنها می‌دوخت و چون مدتی در روسیه بسر برده بود از مردان زمان خود با سلیقه تر بودوحتی ما نند یک کدبانو در کارهای خانه دخالت می‌کرد.[۱۶]
کاربرد
[ویرایش]خامه دوزی بیشتر در تزیین لباس به ویژه دور یقه، عرقچین، پیش‌بند، جانماز، دستمال، سفره و سر آستین‌های مردانه و زنانه استفاده می‌شود. گلدوزی کردن روی پارچه با خامه یا همان ابریشم نتابیده در سیستان قدمت زیادی دارد چون سیستان با داشتن باغ‌های فراوان انگور و توت یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید ابریشم بوده و این امر در منابع تاریخی نیز مشخص شده که این منابع از وجود کارگاه‌های تولید پیله ابریشم در روستای چلنگ زابل در حدود بیش از ۱۰۰ سال قبل خبر می‌دهند.[۱۷] پیش سینه، کلاه (عرقچین) جانماز، جلیقه، رومیزی و کوسن خامه دوزی می‌گردد مواد اولیه مصرفی پارچه و نخ و گاهی آینه‌های ریز می‌باشد نخ از نوع پنبه ای مرسریزه نظیر نخ .D. M .C و پارچه نیز اغلب برنگ سفید است.[۱۸]تولیدات خامه دوزی سیستان چندین بار نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو را دریافت کردند.[۱۹][۲۰]
نقوش
[ویرایش]نقوش رایج در خمک دوزی
[ویرایش]از نقوش رایج در این هنر می‌توان به "حصیر دوزی، توردوزی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، گلی، نقوش ستاره ای، نقوش هندسی، انواع گره‌ها، خطوط منحنی، الگوهای مختلف تخم خربزه یا دم ماهی و غیره اشاره نمود که حصیر دوزی و بته جقه ای معمولاً در وسط و بقیه نقوش در اطراف دوخته می‌شوند.[۲۱] دوخت به شیوهٔ دومی گلدوزی به نام پردوزی است و نوع نخ ابریشم رنگ نشده و سفید است که در اصطلاح به آن خامه می‌گویند.
نقش به صورت حاشیه در دور کار، گل به صورت بوته با برگهای فراوان و تک گل در قسمت مرکز کار بر پارچه می‌نشینند.
شهر ملی خامه‌دوزی
[ویرایش]شهر ادیمی سیستان در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان شهر ملی خامه‌دوزی در فهرست شهرهای ملی صنایع دستی ثبت شد.[۲۲] در جلسه شورای عالی ثبت شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی کشور، شهر ادیمی مرکز شهرستان نیمروز استان به عنوان شهر ملی خامه‌دوزی در فهرست شهرهای ملی صنایع دستی کشور به ثبت رسید. پرونده شهر ادیمی شهرستان نیمروز واقع در شمال سیستان و بلوچستان به عنوان شهر خامه‌دوزی تهیه و برای ثبت ملی به تهران ارسال شده بود که امروز در فهرست شهرهای ملی صنایع دستی کشور به ثبت رسید. ادیمی چهارمین منطقه استان است که در حوزه صنایع دستی در سطح جهانی و ملی قرار می‌گیرد.[۲۳] بیشتر بانوان شهر ادیمی با هنر خامه‌دوزی آشنایی دارند که از این تعداد به ۱۸۵ نفر توسط اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان آموزش داده شده و ضمن اعطای گواهینامه مهارت نیز برای ۱۲۵ نفر مجوز تولیدی صادر شده است.[۲۴]
جستارهای وابسته
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- ↑ یعقوبی، حمیده. هنرهای دستی زنان؛ پوشاک زنان سیستانی.
- ↑ «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد». خبرگزاری تسنیم. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۰.
- ↑ «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
- ↑ Mīnuvī، Mujtabá (۱۹۶۴). ترجمهٔ کلیله و دمنه.
- ↑ افشارسیستانی، ایرج (۱۹۸۴). نگاهی به سیستان،: سرزمین آزادگان سخت کوش.
- ↑ جلوه‌های جهانگردی عشایر. ۲۰۰۰.
- ↑ Afshār، Īraj (۱۹۸۷). Muqaddamahʹī bar shinākht-i īlʹhā, chādurʹnishīnān va.
- ↑ دایرة المعارف زن ایرانی - جلد 1 - صفحه 412. ۲۰۰۳.
- ↑ «غربت خامه دوزی سیستان».
- ↑ Chūbak، Ṣādiq (۱۹۵۹). Antarī ki lūṭiyash murdah būd.
- ↑ Alī Sipānlū، Muḥammad (۱۹۹۳). در جستجوی واقعیت: مجموعهٔ ٣١ قصه از ٣١ نویسندهٔ معاصر ایران.
- ↑ زاده‌محمدی، مجتبی (۲۰۰۷). لومپن‌ها در سیاست عصر پهلوی، 1304-1342.
- ↑ Ibr*ahīm، Y*unisī (۱۹۹۳). Gūristān-i gharībān.
- ↑ Afshār، Īraj (۱۹۹۱). عشایر و طوایف سیستان و بلوچستان.
- ↑ مینوی، مجتبی (۱۹۷۳). تاریخ و فرهنگ.
- ↑ از بهار تا بهار. ۱۹۶۷.
- ↑ «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
- ↑ Afshār Sīstānī، Īraj (۱۹۸۷). مقدمه ای بر شناخت طوایف سرگلزایی و بارکزایی.
- ↑ «نشان‌های ملی و بین‌المللی». www.ichto.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۰.
- ↑ «سه اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان نشان یونسکو گرفتند». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۰.
- ↑ «احیای خامه دوزی در سیستان؛ خامه دوزی مشتریان جهانی دارد+تصاویر».
- ↑ «ادیمی، شهر ملی خامه دوزی».
- ↑ «شهر ادیمی ثبت ملی شد/ خامه دوزی سیستان میراث جاودانه».
- ↑ «ثبت «ادیمی» به عنوان شهر ملی خامه دوزی».