جلال متینی

جلال متینی
تصویر جلال متینی
زاده	۱۳۰۷ تهران
درگذشته	۳۰ دی ۱۴۰۳ (۹۶ سال)
پیشه	مورخ
ملیت	ایرانی

جلال متینی (۱۳۰۷ – ۳۰ دی ۱۴۰۳) محقق متخصص در زمینهٔ تاریخ و فرهنگ ایران (مخصوصاً در زمینهٔ شاهنامه‌پژوهی) بود. او تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ استاد تاریخ و رئیس دانشگاه فردوسی مشهد بود. پس از انقلاب به آمریکا مهاجرت کرد و به تدریس تاریخ و فرهنگ ایران در دانشگاه برکلی کالیفرنیا مشغول شد. مجله‌های تخصصی ایران‌شناسی و ایران‌نامه توسط وی منتشر شده‌اند. به‌علاوه، ده‌ها اثر گوناگون به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر کرده است.

زندگی

جلال متینی سال ۱۳۰۷ در تهران متولد شد. پدر و مادرش کاشانی بودند. پدرش فرهنگی بود. مدتی در هند با سید جلال مؤیدالاسلام مدیر روزنامهٔ حبل‌المتین همکار بود و سال‌ها نیز نمایندهٔ حبل‌المتین در ایران بود. وی شیفتهٔ جلال مؤیدالاسلام بود نام فرزندش را جلال گذاشت و نام خانوادگی متینی را هم از حبل‌المتین گرفت.

متینی در تهران به دبستان و دبیرستان رفت. در دبیرستان دارالفنون رشتهٔ ادبی خواند. در شهریور ۱۳۲۰ شاگرد دبیرستان بود. در سال‌های پس از رفتن رضاشاه جذب احزاب سیاسی به‌ویژه حزب توده نشد. وقتی معلم شد هم اجازه نمی‌داد کلاس درسش عرصهٔ مبارزات و تبلیغات سیاسی شود. این رویه‌اش مورد انتقاد دانش‌آموزان وابسته به گروه‌های سیاسی بود.

متینی سال ۱۳۲۵ وارد دانشگاه تهران شد. چون دایی و عموهایش وکیل و قاضی بودند، به حقوق هم علاقه یافت و در دانشکدهٔ حقوق دانشگاه تهران، لیسانس حقوق گرفت. برای دبیر شدن، روان‌شناسی هم تحصیل کرد. دورهٔ لیسانس (۱۳۲۸–۱۳۲۵) و فوق لیسانس (۱۳۳۰–۱۳۲۸) و دکتری (۱۳۳۶–۱۳۳۰) را در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران گذراند. شاگرد ملک‌الشعراء بهار، بهمنیار، بدیع‌الزمان فروزانفر، پورداود، جلال همایی، قریب، معین، خطیبی و صفا بود. بهار برای تنظیم و تدوین دیوان خود او را برگزیده بود. سال‌ها پس از مرگ بهار، در آمریکا با دختر ملک‌الشعرا بهار- پروانه- ازدواج کرد.

رساله‌اش را با عنوان «بحث در آثار منثور دورهٔ سامانی از لحاظ سبک و نوادر لغات و فوائد مهم دستور» با بدیع‌الزمان فروزانفر و مشورت با ذبیح‌الله صفا گذراند. اردیبهشت ۱۳۳۶ از رسالهٔ دکتری خود دفاع کرد (تاریخ مقدمهٔ رساله اسفند ۱۳۳۵ است). روش کار متینی در رساله‌اش خواندن سطربه‌سطر همهٔ آثار منثور بازمانده از دورهٔ سامانی که در آن زمان دستیاب بود، و بررسی دقیق شواهد خصائص سبکی و نکات لغوی و دستوری آن متون بود. متینی از سال ۱۳۲۹ که به‌عنوان دبیر زبان و ادبیات فارسی در وزارت فرهنگ استخدام شد. هفت سال در دبیرستان البرز زبان و ادبیات فارسی درس داد (۱۳۲۹–۱۳۳۶). سال ۱۳۳۵ ضمن تدریس در البرز، مأمور خدمت در کمیسیون ملی یونسکو شد که دبیرکل آن ذبیح‌الله صفا بود. پس از البرز و از سال ۱۳۳۶ در دانشکدهٔ آمریکایی فنی آبادان، وابسته به شرکت نفت زبان و ادبیات فارسی درس داد. در همان ایام ازدواج کرد. همسرش عصمت یوسفی، خواهر غلامحسین یوسفی بود.

متینی سه سال در دانشکدهٔ آمریکایی فنی آبادان ماند (۱۳۳۹–۱۳۳۶). استادیار و سپس دانشیار و مدیر بخش زبان‌های فارسی آنجا بود. این دانشکده مهندس تربیت می‌کرد. درس‌هایش هم جز درس ادبیات به زبان انگلیسی بود. استادان جز دو نفر، خارجی بودند. قوانین سختی داشت. دانشجویی که دو بار در یک درس نمرهٔ قبولی نمی‌گرفت، اخراج می‌شد. جلد اول کتاب نمونه‌هایی از نثر فصیح معاصر را به‌منظور آموزش گزارش‌نویسی و نگارش نامه‌های اداری به دانشجویان همین دانشکده، تدوین کرد. برای اینکه این کتاب را به‌وقت به کلاسش برساند آن را به هزینهٔ شخصی چاپ کرد. با اینکه دو ناشر حاضر بودند کتابش را چاپ کنند. (۱۳۳۸). بعد از انقلاب ازسوی شورای انقلابی دانشگاه فردوسی مشهد و بدون صدور حکمی از طرف دانشگاه، از دانشگاه اخراج شد (اردیبهشت ۱۳۵۸). پس از مهاجرت ناگزیر نیز دو سال در آمریکا در بخش خاورمیانهٔ دانشگاه یوتا در سالت لیک‌سیتی (۱۳۶۰–۱۳۵۹) و بخش خاور نزدیک دانشگاه کالیفرنیا در برکلی(۱۳۶۱–۱۳۶۰) به‌عنوان استاد مهمان تدریس کرد.

او پیش از انقلاب «نشان تاج» از نشان‌های سلطنتی ایران را دریافت کرد و در سال ۱۳۴۴ موفق به اخذ جایزهٔ سلطنتی بهترین تصحیح انتقادی متون فارسی شد.

آثار

1. هدایةالمتعلمین فی‌الطب، ابوبکر ربیع‌بن احمد الأخوینی البخاری، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۷۲.
2. کوش‌نامه، ایرانشان‌بن ابی‌الخیر، انتشارات علمی، ۱۳۷۷.
3. تفسیری بر عشری از قرآن مجید (انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲).
4. تحفةالغرائب، محمد بن ایوب الحاسب الطبری، انتشارات معین ۱۳۷۱. تجدید چاپ در سال ۱۳۹۱ توسط انتشارات کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس.
5. خلاصهٔ بیژن و منیژه فردوسی (ابن‌سینا و باستان، ۱۳۴۱؛ چاپ سوم، توس، ۱۳۵۶).
6. خلاصهٔ ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی (ابن‌سینا و باستان، ۱۳۴۱؛ چاپ سوم، توس، ۱۳۵۶).
7. خلاصهٔ لیلی و مجنون نظامی (ابن‌سینا و باستان، ۱۳۴۱؛ چاپ سوم، توس، ۱۳۵۶).
8. تفسیر قرآن مجید (نسخه کمبریج) (انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹).
9. پند پیران، متنی فارسی به ظاهر از قرن پنجم هجری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۷.
10. نمونه‌هایی از نثر فصیح فارسی معاصر، جلد اول: شرکت نسبی کانون کتاب، چاپخانهٔ سپهر، شهریور ۱۳۳۸. جلد دوم: کتابفروشی زوار، چاپخانهٔ نقش جهان، ۱۳۵۷.
11. سرود مولیان: صد و ده گفتار از جلال متینی در تاریخ و فرهنگ ایران و زبان و ادبیات فارسی، به‌کوشش تهمینه عطایی کچویی و محمود ندیمی هرندی، انتشارات دکتر محمود افشار.
12. ایران در گذرگاه زمان، شرکت کتاب، ۲۰۰۷.
13. خاطرات جلال متینی: دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد، شرکت کتاب، ۲۰۱۴.
14. خاطرات سالهای خدمت: از دبیرستان البرز تا فرهنگستان ادب و هنر ایران، شرکت کتاب، ۱۳۹۵.
15. نگاهی به کارنامه سیاسی دکتر محمد مصدق، شرکت کتاب، ۲۰۰۹.

منابع

• مروری بر کارنامه جلال متینی؛ از تفسیرهای قرآن تا پند پیران|سایت خبرگزاری مهر
• کانال نور سیاه به مدیریت دکتر میلاد عظیمی، استاد دانشگاه تهران.
• برخی از مقالات جلال متینی|سایت پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)
• تعدادی از مقالات جلال متینی|سایت پرتال جامع علوم انسانی
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Jalal Matini». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۹ فروردین ۱۳۹۱.