پرش به محتوا

نورثروپ اف-۵

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از اف-۵)
اف-۵ ای/بی فریدم فایتر
اف-۵ ئی/اف تایگر-۲
F-5A/B Freedom Fighter
F-5E/F Tiger II
اف-۵ئی تایگر-۲ متعلق به نیروی هوایی ایران
کاربری جنگنده سبک
کشور سازنده  ایالات متحده آمریکا
تولیدکننده نورثروپ
نخستین پرواز اف-۵ای: ۱۶ تیرماه ۱۳۳۸ خورشیدی
اف-۵ئی: ۲۰ مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی
معرفی‌شده در ۱۹۶۲
وضعیت در حال خدمت
کاربر اصلی  نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا(بازنشسته)
 نیروی هوایی جمهوری چین
 نیروی هوایی کره جنوبی
 نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ساخته‌شده ۱۹۵۹–۱۹۸۷
تعداد ساخته‌شده ای/بی/سی: ۱٬۲۰۴
ئی/اف: ۱٬۳۹۹[۱]
هزینه هر فروند اف-۵ئی: ۲٫۱ میلیون دلار آمریکا[۲]
توسعه‌یافته از نورثروپ تی-۳۸ تالون
گونه‌ها کاناداایر سی‌اف-۵
نمایش شکل غرش صوتی
توسعه‌یافته به نورثروپ اف-۲۰ تایگرشارک
نورثروپ وای‌اف-۱۷
هسا آذرخش
هسا صاعقه
هسا کوثر

نورثروپ اف-۵ (به انگلیسی: Northrop F-5 ) یک خانواده از هواپیماهای جنگنده سبک زِبَرصوت است که با سرمایه‌گذاری خصوصی در اواخر سالهای ۱۹۵۰ توسط شرکت نورثروپ کورپوریشن تولید شده است. دو مدل اصلی از این هواپیما وجود دارد، اف-۵ای و اف-۵ بی فریدم فایتر و گونه‌های با به روزرسانی کلی اف-۵ئی و اف-۵ اف تایگر-۲. در زمان توسعه این جنگنده، تیم طراحی هواپیمایی کوچک، بسیار آیرودینامیک را که دارای دو موتور جمع و جور و پرقدرت جنرال الکتریک جِی-۸۵ بود را با تمرکز بر علمکرد بالا و هزینه‌های نگهداری پائین، طراحی نمود.اف-۵ از جنگنده‌های معاصر خود همانند مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲، کوچکتر و ساده‌تر بوده و بهای کمتری برای خرید و هزینه‌های پائین‌تری برای نگهداری را احتیاج داشت، این عوامل این جنگنده را به هواپیمایی محبوب برای صادرات تبدیل نمود. اگرچه در ابتدا اف-۵ به عنوان یک جنگنده در روز برای کسب برتری هوایی در نظر گرفته شده بود، لیکن هواپیمایی توانمند در انجام ماموریت‌های آفندی و تهاجم به اهداف زمینی نیز می‌باشد.اف-۵ای در اواخر سالهای ۱۹۶۰ به خدمت وارد شد. در زمان جنگ سرد و در طی سال ۱۹۷۲ بیش از ۸۰۰ فروند از این نوع جنگنده برای متحدین ایالات متحده آمریکا تولید شد. علیرغم اینکه نیروی هوایی ایالات متحده (USAF) در آن زمان نیازی به جنگنده سبک نداشت، تقریباً ۱٬۲۰۰ فروند هواپیمای آموزشی نورث روپ تی-۳۸ تالون را خریداری نمود که بر اساس طرح جنگنده ان-۱۵۶ نورثروپ، طراحی و تولید شده بود.

پس از برنده شدن در رقابت بین‌المللی هواپیماهای جنگنده، برنامه ای با هدف ارائه جنگنده‌های ارزان قیمت مؤثر به متحدان ایالات متحده آمریکا، در سال ۱۹۷۲ نورتروپ نسل دوم اف-۵ئی تایگر-۲ را معرفی کرد. به روزرسانی‌های انجام شده بروی این گونه شامل موتورهای قدرتمندتر، ظرفیت سوخت بیشتر، مساحت بیشتر بالها و گسترش لبه حمله بهبود یافته برای نرخ گردش بهتر، امکانات اختیاری سوخت‌گیری هوایی و سامانه‌های اویونیک بهینه شده، از جمله رادار هوا به هوا بود. در ابتدا این هواپیما توسط متحدان آمریکا به کارگرفته شد، اما در ایالات متحده آمریکا برای پشتیبانی از تمرینات آموزشی استفاده می‌شد. یا داشتن توانایی انجام ماموریت‌های هوا به هوا و تهاجم زمینی، این هواپیما در طیف گسترده‌ای از ماموریت‌ها ایفای نقش نموده است. این جنگنده به‌طور گسترده در جنگ ویتنام مورد استفاده قرار گرفت.[۳] قبل از پایان تولید تایگر-۲ در سال ۱۹۸۷، در حدود ۱٬۴۰۰ فروند از این هواپیما تولید شد. در مجموع بیش از ۳٬۸۰۰ فروند اف-۵ و هواپیمای آموزشی پیشرفته شبیه به آن تی-۳۸ در هاوتورن، کالیفرنیا تولید شد.[۴] اف-۵ان/اف توسط نیروی دریایی ایالات متحده و همچنین سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده آمریکا برای آموزش رزم هوایی غیر مشابه [الف] مورد استفاده قرار می‌گرفت.[۶] در سال ۲۰۲۱ بیش از ۴۰۰ فروند اف-۵ کماکان در خدمت نیروهای هوایی مختلف قرار داشت.[۷][ب]

هواپیمای شناسایی آراف-۵ تایگرآی نیز از جمله هواپیماهای منشعب شده از این جنگنده می‌باشد. اف-۵ همچنین پایه‌ای برای مطالعات طراحی تعداد دیگری از جنگنده‌های شرکت نورتروپ شد، که به جنگنده نورثروپ وای‌اف-۱۷ و به جنگنده ناوپایه اف/ای-۱۸ منجرشد. یک مدل پیشرفته از اف-۵ هم با عنوان اف-۲۰ تایگرشارک توسعه یافت، اما مورد استقبال خریداران قرار نگرفت و در نتیجه آن پروژه ملغی شد.

طراحی و توسعه

[ویرایش]

خاستگاه

[ویرایش]

طراحی این هواپیما توسط معاونت مهندسی شرکت نورثروپ و طراح هواپیما ادگار اشموود(به انگلیسی: Edgar Schmued) راهبری شد،[۸] وی سابقاً در شرکت نورث آمریکن آویشن ریاست تیم طراحی جنگنده‌های موفق نورث امریکن پی-۵۱ ماستنگ و اف-۸۶ سیبر بود اشموود تیم مهندسی قدرتمندی را برای نورثروپ استخدام نمود.[۹]

در دسامبر ۱۹۵۳، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) اسناد ان‌بی‌ام‌آر-۱ که یک مناقصه برای جنگنده تاکتیکی سبک بود را منتشر نمود. جنگنده مذکور می‌بایست قادر به استفاده از مهمات هسته ای و مهمات متعارف و همچنین پرواز و انجام عملیات از باندهای پرواز نیمه آماده باشد. در اواخر سال ۱۹۵۴، تیم نورثروپ برنامه‌های مسافرتی به اروپا و آسیا را برای ارزیابی و بررسی برنامه ان‌بی‌ام‌آر-۱ و همچنین نیازهای سازمان پیمان آسیای جنوب شرقی (سیتو) انجام داد. بر اساس این سفرها اشموود برای تیم خود این هدف را تعیین کرد، که به جای روند آن زمان در توسعه جنگنده‌های بزرگ و سنگین، بروی طرحی با عملکرد بالا، مانورپذیری بالا تمرکز نمایند که در مقایسه با جنگنده‌های هم عصر خود ارزان قیمت تر بوده و هزینه‌های نگهداری پائین‌تری داشته باشد.[۱۰][۱۱] وی با درک این موضوع که هواپیماهای جت گران‌قیمت را نمی‌توان هر چند سال یکبار جایگزین نمود، همچنین خواستار این شد که، طول عمر بیش از ۱۰ سال برای هواپیمای در دست طراحی در نظر گرفته شود.[۱۲]

طرح هواپیمای جدید در سال ۱۹۵۵ با معرفی موتور توربوجت جنرال الکتریک جی ۸۵ جدی تر شد. موتور جی ۸۵ در اصل برای موشک کروز هواپایه ای‌دم‌ام-۲۰ کویل توسعه یافته بود تا در بمب افکن‌های راهبردی بوئینگ بی-۵۲ استراتوفورترس مورد استفاده قرارگیرد.[۱۳] بسته به گونه، موتور جی-۸۵ دارای نسبت نیرو به وزن ۶٫۲۵ تا ۷٫۵ بود که دارای مزیت چشمگیری نسبت به موتور هم عصر خود موتور جی-۷۹ با نسبت نیرو به وزن ۴٫۷ بود، که در مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲ مورد استفاده قرار می‌گرفت.[۱۴]

روند تکامل در طراحی

[ویرایش]

تیم طراح با در نطر گرفتن یک کاربرد یک جفت موتور جی-۸۵ به عنوان مبنای طرح، اقدام به در ارائه طراح‌های آتی نمود. در این میان، یکی از طرح‌های مفهومی اولیه ان-۱۵۶ تی‌اکس بود که در مارس ۱۹۵۵ خلق شد. در این طرح موتورها در علاف‌هایی در زیر بالها قرار داشتند. بدنه هواپیما نسبت به طراحی نهایی بسیار باریک بوده و دارای دو خلبان بود که در زیر یک کاناپی و در کابین‌های تنگی مستقر می‌شدند.[۱۵]

در آن سال، نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا، علاقمندی خود را برای جنگنده ای که بتواند از ناوهای هواپیمابر پشتیبان آن نیرو به کار روند، را اعلام داشت؛ زیرا این نوع ناوها برای جت‌های موجود نیروی دریایی آمریکا، بسیار کوچک بودند. عکس العمل نورثروپ به این درخواست، طرح با تغییرات افراطی پی‌دی-۲۷۰۶ بود، که همانند اف-۴ (فانتوم)، موتورها در یک معبر کوتاه قرار می‌گرفتند که خروجی آنها پیش از دم هواپیما بود. همچنین سکان افقی به دم تی شکل هواپیما منتقل شده بود. در نتیجه این طراحی دارای بدنه ای بسیار کوتاهتر و بسیار فشرده بود.[۱۵] البته این طرح با تصمیم نیروی دریایی برای خارج نمودن ناوهای هواپیمابر پشتیبان از خدمت، متوقف شد. در نتیجه نورثروپ بروی توسعه طرح ان-۱۵۶ تمرکز نمود، مدل دو سرنشینه آموزش پیشرفته با نام ان-۱۵۶ تی و مدل تک سرنیشنه با نام ان-۱۵۶ اف طراحی شد.[۱۶]

نمونه اولیه نورثروپ وای‌اف-۵ای

یکی دیگر از چهره‌های بسیار تأثیرگذار، مهندس ارشد ولکو گاسیچ بود،[۱۷] که اشمووید را متقاعد کرد که موتورها برای حداکثر کارایی باید در داخل بدنه هواپیما قرار گیرند.[۱۸] این طرح منجر به گونه پی‌دی-۲۸۱۲ در ژانویه ۱۹۵۶ شد که بسیار شبیه به محصول نهایی بود، اگرچه این نسخه دارای بازه بال بزرگ، سکان افقی با نصب پائین با زاویه هفتی بود. در ماه مارس ۱۹۵۶ گونه پی‌دی-۲۸۳۲، با سکان افقی با طرحی بیشتر متعارف و سکان عمودی رو به عقب بود. این طرح در طول سال بعد چندین نسخه دیگر را تجربه نمود که با طراحی‌های مختلف دماغه آزمایش شد و به طویل تر شدن بدنه منجر شد. نمونه نهایی پی‌دی-۳۸۷۹ دی در دسامبر ۱۹۵۶ پدیدار شد.[۱۵]

گاسیچ همچنین مفهوم «هزینه چرخه عمر» را در طراحی جنگنده معرفی کرد که پایه و اساس هزینه عملیاتی پایین و عمر طولانی اف-۵ را فراهم نمود. در یک مطالعه بروی طراحی نورتروپ اعلام شد: «کاربرد فناوری پیشرفته برای ارائه حداکثر اثربخشی نیرو با حداقل هزینه استفاده شد. این امر به فلسفه نورتروپ در توسعه هواپیماهای سبک آموزشی سبک‌وزن تی-۳۸ و جنگنده اف-۵ تبدیل شد.»[۱۸]

ورود به تولید

[ویرایش]

اف-۵ به جتی مشهور بود که شناسایی آن در هوا برای هواپیمای دشمن مشکل بود، و نهایتاً وقتی آن را مشاهده می‌نمود که مورد اصابت آتش توپ یا موشک‌های آن قرار گرفته بود.

— — فرمانده سابق نیروی هوایی سنگاپور و خلبان اف-۵ سرگرد ان‌جی چی کرن.[۱۹]

ان-۱۵۶تی سریعاً توسط نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا، به عنوان جایگزینی برای تی-۳۳ انتخاب شد. در ۱۲ ژوئن ۱۹۵۹ (۲۱ خرداد ۱۳۳۸ خورشیدی) نمونه اولیه ای که متعاقباً وای‌تی-۳۸ تالون نام گرفت، پرواز اولیه خود را انجام داد. تا زمان پایان یافتن تولید این هواپیمای آموزشی در ژانویه ۱۹۷۲، جمعاً ۱٬۱۸۹ فروند از آن تولید شد.[۲۰][۲۱] توسعه نمونه جنگنده ان-۱۵۶اف به عنوان یک سرمایه‌گذاری خصوصی توسط نورثروپ با اولویت کمتری ادامه یافت. در ۲۵ فوریه ۱۹۵۸ (۱۶ اسفندماه ۱۳۳۶خورشیدی)، سفارشی برای سه نمونه اولیه برای یک جنگنده ارزان قیمت بالقوه صادر شد که می‌توانست تحت برنامه کمک نظامی ایالات متحده برای کشورهای هم پیمان کمتر توسعه یافته ارائه شود. نمونه اولیه ان-۱۵۶اف در ۳۰ ژوئیه ۱۹۵۹ (۱۶ تیرماه ۱۳۳۸ خورشیدی) در پایگاه نیروی هوایی ادواردز پرواز اولیه خود را انجام دادو در همان اولین پرواز خود از سرعت صوت فراتر رفت.[۲۲]

اگرچه آزمایش‌های نمونه ان-۱۵۶اف موفقیت‌آمیز بود، و قابلیت اطمینان بی‌سابقه ای را نشان داد و در نقش حمله زمینی نسبت به نورث آمریکن اف-۱۰۰ سوپر سببرهای موجود برتری داشت، اما علاقه رسمی به این محصول نورثروپ کاهش یافت و در سال ۱۹۶۰ به نظر می‌رسید که این پروژه شکست خورده است. در سال ۱۹۶۱ علاقمندی به این هواپیما مجدداً احیا شد وقتی که ارتش ایالات متحده نمونه مذکور را (به همراه داگلاس ای-۴ اسکای هاوک و فیات جی.۹۱) برای انجام مأموریت شناسایی و پشتیبانی هوایی نزدیک آزمایش نمود. اگرچه هر سه نمونه اولیه در طول آزمایش‌های ارتش توانایی خود را نشان دادند، اما انجام عملیات با هواپیماهای جنگی بال ثابت از نظر قانونی بر عهده نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا بود، که با انجام این نوع از عملیات با هواپیماهای جنگی بال ثابت توسط ارتش آن کشور موافقت نمی‌نمود، وضعیتی که با سی-۷ کاریبو تکرار شد.[۲۳]

یک فروند اف-۵ای متعلق به نیروی هوایی سلطنتی نروژ در حال پرواز

در سال ۱۹۶۲، دولت کندی نیاز به یک جنگنده صادراتی ارزان قیمت را احیا کرد، و ان-۱۵۶اف را به عنوان برنده رقابت اف-ایکس در ۲۳ آوریل ۱۹۶۲ (۳ اردیبهشت ۱۳۴۱ خورشیدی) انتخاب نمود و متعاقباً به "اف-۵ای" تبدیل شد و در اکتبر به تولید انبوه نمود.[۲۴] این هواپیما تحت سیستم تعیین هواپیمای سه نیروی ایالات متحده در سال ۱۹۶۲(به انگلیسی: 1962 United States Tri-Service aircraft designation system) که شامل تنظیم مجدد سری شماره‌های جنگنده بود، نام‌گذاری گردید. نورثروپ ۶۲۴ فروند اف-۵ای را که شامل ۳ فروند نمونه وای‌اف-۵ای بود، را تولید نمود.[۲۵] قبل از اینکه تولید این هواپیما در سال ۱۹۷۲ متوقف شود، ۲۰۰ فروند از گونه آموزشی دو سرنشینه اف-۵ بی که توپ دماغه آن و از جهات دیگر ظرفیت رزمی آن حذف شده بود و همچنین ۸۶ فروند هواپیمای شناسایی آراف-۵ای که دارای چهاردوربین در دماغه بود، نیز تولید شد. علاوه بر آن ۲۴۰ فروند اف-۵ تحت امتیاز در کاناداایر و ۷۰ فروند دیگر در کاسا تولید شد.[۲۶]

اولین سفارش برای این جنگنده در ۲۸ فوریه ۱۹۶۴ (۹ اسفند ۱۳۴۲ خورشیدی) توسط نیروی هوایی سلطنتی نروژ گذاشته شد.

اف-۵ئی و اف-۵اف تایگر-۲

[ویرایش]
رونمایی رسمی از اولین جنگندهاف-۵ئی تایگر-۲
اف-۵ئی تایگر-۲ با بمب هسته ای بی-۸۳ در موزه هوافضای هیل

درسال ۱۹۷۰، نورث روپ برنده رقابت هواپیمای جنگنده بین‌الملل (آی‌اف‌ای) (به انگلیسی: International Fighter Aircraft (IFA)) شد. این رقابت برای جایگزینی برای اف-۵ای با کارایی بهتر در جنگ هوا به هوا علیه هواپیماهایی مانند میگ-۲۱ ساخت شوروی بود. هواپیمای به‌وجود آمده که اف-۵ای-۲۱ و متعاقباً اف-۵ئی نامیده شد، دارای دو موتور قدرتمندتر جنرال الکتریک جی-۸۵–۲۱ با قدرت موتور ۳٬۶۰۰ پوند-نیرو (۱۶ کیلونیوتن) بدون پس سوز و ۵٬۰۰۰ پوند-نیرو (۲۲ کیلونیوتن) با پس‌سوز بوده و دارای بدنه کشیده تر شده برای افزایش بیشتر ذخیره سوخت بود. بالهای این هواپیما دارای لبه حمله گسترش یافته (به انگلیسی: leading edge extension) بود که باعث بهبود مانورپذیری آن می‌شد.

سامانه‌های اویونیکی هواپیما نیز پیشرفته تر و سطح بالاتر بود به خصوص رادار (در مدل‌های اولیه رادار امرسون الکتریک ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۳)(اف-۵ای و اف-۵بی فاقد رادار بودند). دو قبضه توپ ام۳۹ در دوسمت دماغه هواپیما از اف-۵ای باقی ماند. بنابر درخواست خریداران، سامانه‌های ایونیکی گوناگون می‌توانست مورد استفاده قرار گیرد. از جمله سامانه ناوبری اینرسیایی (آی‌ان‌اس)، سامانه ناوبری هوایی تاکتیکی، پادکار الکترونیکی (ئی‌سی‌ام).[۲۷] علاوه بر این، ارابه فرود دماغه دو موقعیتی از سی‌اف-۵ کانادایی برای کاهش فاصله برخاست در هواپیمای جدید نیز تعبیه شده بود.[۲۸]

اولین پرواز اف-۵ئی در ۱۱ اوت ۱۹۷۲ (۲۰ مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی) به انجام رسید.[۲۸] گونه آموزشی دو سرنشینه و دارای قابلیت رزمی اف-۵اف، در ۲۵ سپتامبر ۱۹۷۴ (۳ مهرماه ۱۳۵۳ خورشیدی) در پایگاه نیروی هوایی ادواردز به پرواز درآمد. این هواپیما دارای دماغه جدیدی با سه فوت طول بیشتر بود. برخلاف اف-۵بی که فاقذ توپ داخلی بود، یک قبضه توپ ام۳۹ در دماغه این هواپیما (البته با مهمات کمتری از اف-۵ئی) در نظر گرفته شده بود.[۲۹] اف-۵اف به رادار ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۷ ساخت امرسون مجهز بود. این رادار از ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۳ مشتق شده بودو دارای کنترل و صفحه نمایش در هر دو کابین خلبان بود. این رادار دارای همان رنج رادار ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۳ و معادل ۱۰ مایل دریایی بود. در ۶ آوریل ۱۹۷۳ (۱۷ فرودین ۱۳۵۲ خورشیدی) اولین جنگنده اف-۵ئی تایگر-۲ به گُردان هوایی ۴۲۵ در پایگاه هوایی ادواردز در آریزونا وارد شد.[۳۰]

اف-۲۰ تایگرشارک در حال شلیک موشک هوا به سطح ای‌جی‌ام-۶۵ ماوریک

گونه شناسایی آراف-۵ئی (تایگرآی) مجهز به مجموعه ای از سنسورها در دماغه که جایگزین رادار شده و به یک قبضه توپ مجهز بود، نیز ارائه شد.

اف-۵ئی نهایتاً تایگر-۲ نام گرفت، ۷۹۲ فروند اف-۵ئی، ۱۴۶ فروند اف-۵اف و ۱۲ فروند آراف-۵ئی توسط نورثروپ تولید شد.[۲۶] البته هواپیماهای بیشتری از این نوع به صورت تحت امتیاز در خارج از ایالات متحده تولید شد: ۹۱ فروند در سوئیس،[۳۱] ۶۸ فروند در کره جنوبی،[۳۲] و ۳۰۸ فروند در تایوان.[۳۳]

اف-۵ئی در خدمت متحدین ایالات متحده آمریکا ثابت کرد که یک هواپیمای جنگی موفق است، اما در نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا وارد خدمت رزمی نشد. اگرچه اف-۵ای با تغییراتی، به نام اف-۵سی، توسط ایالات متحده در ویتنام پرواز نمود.[۳۴] گونه تک موتوره اف-۵جی از اف-۵ئی منشعب شده و به اف-۲۰ تایگرشارک تغییر نام داد. البته این هواپیما در سالهای ۱۹۸۰ در رقابت با اف-۱۶ فایتینگ فالکن ناموفق بوده و خریداری پیدا ننمود.

به روز رسانی‌ها

[ویرایش]

اف-۵ئی در طی عمر خود ارتقاءهای متعددی را تجربه نمود، که مهم‌ترین آنها استفاده از رادار از نوع آنتن آرایه ای مسطح(به انگلیسی: planar array radar) جدید، امرسون ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۹ با برد ۲۰ مایل دریایی برای جایگزینی رادار اصلی یعنی ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۹ بود. به‌روزرسانی‌های راداری مشابه برای اف-۵اف رادار ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۶۷ که از مشتقات ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۹بود، برای جایگزینی ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۷ پیشنهاد شد، اما لغو شد. آخرین ارتقاء رادار شامل امرسون ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۶۹ بود که جانشین ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۹ بود و قابلیت نقشه‌برداری را در خود جای داد. با این حال، اکثر کشورها به دلایل مالی ترجیح دادند که ناوگان اف-۵‌های خود را به روزرسانی ننمایند، و رادارهای مذکور به تعداد محدود اسکادران‌های تهاجمی نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا و نیروی هوایی سوئیس مورد استفاده قرار خواهد گرفت.[۳۵]

نسخه‌های مختلف اف-۵ در بسیاری از کشورها در حال خدمت هستند. سنگاپورکه اولین اف-۵ئی تایگر-۲ خود در سال ۱۹۷۹ تحویل گرفت، ۴۹ فروند هواپیمای روزآمد و بازطراحی شده اف-۵اس (تک سرنشینه) و اف-۵تی (دو سرنشینه) را تا اوایل دهه ۲۰۱۰ در خدمت داشت.[۳۶] به روزرسانی‌های شامل رادار جدید باند ایکس فیار گریفو-اف ساخت شرکت گالیله‌ئو آویونیکا(به ایتالیایی: Galileo Avionica) (که از نطر عملکردی مشابه امرسون ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۶۹) و کابین خلبان به روز شده با نمایشگرهای چند منظوره، و سازگاری با موشک‌های هوا به هوای ایم-۱۲۰ آمرام و رافائل پایتون بود.[۱۹][۳۷][۳۸]

اف-۵ئی متعلق به ناسا که برای آزمایش آزمایش بوم صوتی دارپا تغییریافته

بدنه یک فروند اف-۵ئی متعلق به ادارهٔ کل ملی هوانوردی و فضا ایالات متحده آمریکا (ناسا) برای انجام آزمایش بوم صوتی توسط سازمان پروژه‌های پژوهشی پیشرفتهٔ دفاعی (دارپا) دچار تعییراتی شد. این هواپیما در موزه وایلانت ایرکامند واربیرد (به انگلیسی: Valiant Air Command Warbird Museum) در تیتوس‌ویل، فلوریدا نگهداری می‌گردد.[۳۹]

نیروی هوایی سلطنتی تایلند ناوگان اف-۵‌های خود را تحت یک برنامه به روزرسانی گسترده قرار داد که در نتیجه این جنگنده دوباره به عنوان اف-۵تی تایگرس معرفی شد. هواپیمای جدید به موشک‌های پایتون ۳ و ۴ و همچنین سامانه نمایشگر و سیستم هدف‌گیری نصب‌شده بروی کلاه خلبان مجهز می‌باشد.[۴۰]

برنامه‌های مشابهی با کمک‌های فنی البیت در شیلی و برزیل انجام شده است. گونه به روزرسانی شده شیلیایی که اف-۵ تایگر-۳ پلاس نام دارد، یک رادار جدید التا ئی‌ال/ام-۲۰۳۲ و سایر تجهیزات بهبودیافته را در خود جای داده است. برنامه برزیل، که هواپیمایی مجدداً طراحی شده به نام اف-۵ام نام دارد، یک رادار جدید گریفو-اف را به همراه چندین تغییر در سامانه‌های اویونیکی و سامانه نمایشگر و سیستم هدف‌گیری نصب‌شده بروی کلاه خلبان را شامل می‌گردد. اف-۵ ام سیستم‌های جنگ‌افزاری جدیدی مانند موشک فراتر از برد بصری، موشک هوا به هوای کوتاه برد پایتون ۴، بمب‌های هوشمند «اس‌ام‌کی‌بی»[۴۱] و چندین سلاح دیگر مجهز شده است.[۴۲][۴۳][۴۴][۴۵]

سوابق عملیاتی

[ویرایش]

اتیوپی

[ویرایش]

در سال ۱۹۶۶ امپراطوری اتیوپی ۱۰ فروند اف-۵ای و دو فروند اف-۵بی را از ایالات متحده آمریکا دریافت نمود. علاوه بر این اتیوپی یک گُردان هوایی آموزشی دارای حداقل ۸ فروند تی-۳۳ شوتینگ‌استار را در اختیار داشت. در سال ۱۹۷۰ ایران حداقل ۳ فروند اف-۵ای و بی را به آن کشور واگذار نمود. در سال ۱۹۷۵ قرارداد تسلیحاتی دیگر با ایالات متحده آمریکا منعقد شد که شامل ۱۴ فروند اف-۵ئی و سه فروند اف-۵اف بود. ۸ فروند از جنگنده‌های اف-۵ئی در همان سال به اتیوپی واگذار شد، مابقی هواپیماهای قرارداد مذکور، به دلیل تغییرات در شرایط سیاسی اتیوپی توقیف شده و به گردان هوایی تهاجمی نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا منتقل شد. ایالات متحده همچنین روابط سیاسی خود را با دولت جدید اتیوپی قطع و پرسنل خود را از آن کشور خارج نمود. افسران اتیوپیایی چندین قرارداد با اسرائیل، برای راهبری تجهیزات ساخت آمریکا منعقد نمودند.[۴۶]

اف-۵‌های اتیوپیایی درگیر عملیات جنگی در طی جنگ اوگادن (۱۹۷۷ الی ۱۹۷۸)شدند. اصلی‌ترین جنگنده‌های سومالی میگ-۲۱ ام‌اف بود که در سالهای ۱۹۷۰ در اختیار آن کشور قرار گرفته بود، که توسط جنگنده‌های میکویان-گورویچ میگ-۱۷ حمایت می‌شدند که هواپیماهای مذکور نیز در سالهای ۱۹۶۰ از شوروی دریافت شده بود. ناوگان اف-۵ئی در اختبار اتیوپی که مجهز به موشک‌های هوا به هوای آمریکایی ایم-۹ سایدوایندر بودند، برای کسب برتری هوایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند، در صورتی که از جنگنده‌های اف-۵ای ماموریت‌های آفندی و پشتیبانی هوایی عمیق برعهده داشتند. در این دوران جنگنده‌های اف-۵ئی اتیوپی با هواپیماهای اف-۵ای و اف-۸۶ (برای شبیه‌سازی میگ-۲۱‌ها و میگ-۱۷‌های سومالی) تمرین می‌نمودند.[۴۶]

در ۱۷ ژوئیه ۱۹۷۷ (۲۶ تیرماه ۱۳۵۶ خورشیدی)، دو فروند اف-۵ئی در حال یک گشت زنی نظامی در نزدیکی هرر بودند که جهارفروند میگ-۲۱ ام‌اف سومالیایی را شناسایی نمودند. دو فروند از میگ -۲۱ سرنگون شدند و دو فروند دیگر در حالی که سعی در فرار از یک موشک ایم-۹بی بودند، با یکدیگر در آسمان برخورد نمودند. خلبانان بهتر آموزش دیده اف-۵‌های اتیوپی به سرعت موفق به کسب برتری هوایی بر نیروی هوایی سومالی شده و چندین هواپیمای سومالیایی را سرنگون نمودند، درحالی که هواپیماهای دیگری از سومالی نیز با آتش دفاع هوایی اتیوپی سقوط نمودند. گزارش‌ها نمایانگر آن است که اف-۵‌های اتیوپیایی از گُردان هوایی نهم در فاصله ۲۰ ژوئیه تا اول سپتامبر سال ۱۹۷۷ موفق به سرنگونی ۱۳ فروند میگ-۱۷ و ۱۲ فروند میگ-۲۱ شدند. تمامی هواپیماهای مذکور مورد اصابت موشک‌های ایم-۹ سایدوایندر قرار گرفتند.[۴۷] اگرجه حداقل سه فروند اف-۵ در هنگام انجام پروازهای آفندی علیه پایگاه‌های واقع در غرب سومالی، توسط آتش پدافند هوایی آن کشور سرنگون شدند.[۴۶]

خلبانان اتیوپیایی که تجربه پرواز با هر دو جنگنده اف-۵ و میگ-۲۱ را داشنند. اف-۵ را هواپیمایی برتر در نظر گرفتند؛ زیرا اف-۵ در سرعت‌های پائین و متوسط مانورپذیرتر بود و به دلیل اینکه پرواز با آن آسانتر بود، به خلبان اجازه می‌داد به جای توجه به کنترل هواپیما بیشتر بر ماموریت‌های رزمی خود تمرکز نماید.[۴۸] این امر با توجه به کیفیت پائین آموزش خلبانی توسط شوروی، افزوده می‌شد. در سیستم آموزشی شوروی ساعات پروازی کمتری به آموزش اختصاص داده می‌شد و تمرکز بیشتر بروی برخاست و فرود هواپیما بود و تمرینی برای جنگ هوایی انجام نمی‌شد.[۴۸][۴۹]

لِگِسه تِفِرا خلبان تک خال نیروی هوایی اتیوپی بود که افتخار سرنگون نمودن ۶(یا ۷) میگ سومالیایی را کسب نمود و به موفق‌ترین خلبان اف-۵ تبدیل شد.[۵۰][۵۱][۴۷]

ایالات متحده آمریکا

[ویرایش]
یک اف-۵بی از گُردان هوایی ۶۰۲ جنگنده تاکتیکی در بیِن هوا سال ۱۹۶۶

در ۳۰ آوریل ۱۹۶۴ (۱۰ اردیبهشت ۱۳۴۳ خورشیدی) در گُردان هوایی شماره ۴۴۴۱ آموزش خدمه رزمی در پایگاه هوایی ویلیامز وارد خدمت نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا شد. مأموریت آن تربیت خلبانان و خدمه زمینی برای کشورهای خریدار آن هواپیما (از جمله نروژ) بود. در آن زمان، هنوز قرار نبود که این هواپیما در تعداد قابل توجهی توسط خود نیروی هوایی ایالات متحده مورد استفاده قرار گیرد.[۵۲]

در سال ۱۹۵۶ دکترین نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا برای اف-۵ به دنبال آزمایش‌های عملیاتی و ماموریت‌های محدود نظامی تغییر یافت. ارزیابی اولیه جنگی اف-۵ای در مرکز آزمایش‌های هوایی در پایگاه نیروی هوایی اگلین در فلوریدا، در اواسط سال ۱۹۶۵ با نام رمز پروژه بازگنجشک آغاز شد. در ۲۴ ژوئن، یک فروند اف-۵ در طول پروژه، به دلیل خطای خلبان، از بین رفت.[۵۳]

در ماه اکتبر ۱۹۶۵، نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا ارزیابی رزمی پنج‌ماهه اف-۵ای را با عنوان ببر کوچک(به انگلیسی: Skoshi Tiger)[۵۴] آغاز نمود. مجموعاً ۱۲ فروند هواپیما برای آزمایش به گُردان هوایی جنگنده تاکتیکی ۴۵۰۳ تحویل داده شد و پس از اصلاح با تجهیزات سوخت‌گیری هوایی کاوَند[۵۵] و قیف،[۵۶] زره‌ها و ابزارهای بهبود یافته، مجدداً به اف-۵ سی نامگذاری گردیدند.[۵۷] در طی شش ماه آینده، جنگنده‌های مذکور بیش از ۲٬۶۰۰ سورتی پرواز را در جنگ ویتنام انجام دادند. این عملیات از هر دو پایگاه بال سوم جنگنده تاکتیکی انجام شد، از پایگاه هوایی بین‌هوا برفراز ویتنام جنوبی و از پایگاه هوایی دانانگ، که عملیات‌ها برفراز لائوس را انجام می‌دادند. ۹ فروند هواپیما در ویتنام، (هفت فروند در اثر آتش پدافند دشمن و دو فروند به دلایل عملیاتی) از دست رفتند.[۵۸][۵۹]

عملیات بال سوم جنگنده تاکتیکی با اف-۵ موفقیت‌آمیز اعلام شد، به‌طور عمومی توانایی این جنگنده به عنوان یک هواپیمای آفندی و تهاجم زمینی به اندازه اف-۱۰۰ رده‌بندی شد، هر چند دارای برد کوتاه تری بود.[۶۰] اگرچه این پروژه بیش از آنکه مدنظر برای استفاده در نیروهای مسلح ایالات متحده آمریکا باشد، یک ژست سیاسی به منظور کمک به صادرات اف-۵ بود.[۵۷] (به دنبال برنامه Skoshi Tiger، در سال ۱۹۶۵، نیروی هوایی فیلیپین ۲۳ فروند اف-۵ای و بی را در اختیار گرفت. این هواپیماها به همراه جنگنده‌های ووت اف-۸ کروسیدر بازسازی شده، در نهایت جایگزین اف-۸۶ سیبر نیروی هوایی فیلیپین در ماموریت‌های دفاع هوایی و آفندی شدند.

از آوریل ۱۹۶۶، اف-۵‌ها در نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا تحت نظارت گُردان هوایی ۱۰ جنگنده رزمی، به عملیات خود ادامه دادند و تعداد آنها به ۱۷ فروند افزایش یافت.

یک فروند اف-۵اف نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا مسلح به موشک‌های ایم-۹ جی سایدوایندر، ای‌جی‌ام-۶۵ ماوریک و مخازن خارجی سوخت در حال پرواز بر فراز پایگاه هوایی ادواردز در سال ۱۹۷۶.

در ژوئن ۱۹۶۷، هواپیماهای بازمانده از گُردان هوایی ۱۰ جنگنده رزمی، به نیروی هوایی جمهوری ویتنام (ویتنام جنوبی) منتقل شدند. با توجه به کارایی، چابکی و ابعاد اف-۵، به نظر می‌رسید که در نبردهای هوایی مشابه میگ-۲۱ مشابه باشد. با این حال، دکترین ایالات متحده استفاده از هواپیماهای سنگین، سریعتر و دوربردتر مانند جمهوری اف-۱۰۵ تاندرچیف و مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲ بر فراز ویتنام شمالی بود.

اف-۵ همچنین در برنامه آموزشی در برابر رقیب تمرینی نامتجانس به عنوان یک هواپیمای مهاجم (رقیب) نیروهای دشمن به دلیل اندازه کوچک و شباهت عملکرد آن به میگ-۲۱ شوروی پذیرفته شد. در سال ۱۹۷۷ در آزمایش‌های واقع‌گرایانه ارزیابی نبرد هوایی (ACEVAL) و ارزیابی موشک رهگیری هوایی (AIMVAL) در پایگاه هوایی نلیس، طبق گزارش‌ها اف-۱۴ موفق به کسب نسبت پیروزی کمی بهتر ۲:۱ در برابر جنگنده ساده‌تر اف-۵ شد، در حالی که امتیازات کسب شده توسط اف-۱۵ کمی پائین‌تر بود.[۶۱][۶۲][۶۳][۶۴] در این گزارش‌ها تناقضاتی وجود دارد، منبع دیگری گزارش می‌دهد که "در سه هفته اول آزمایش، خلبانان جنگنده‌های اف-۱۴ و اف-۱۵‌ها به طرز ناامیدکننده ای از ضعیف عمل نموده و روحیه خود را از دست دادند." پس از انطباق کیفی با اف-۵ حامل موشک‌های ایم-۹ال و اعمال تغییرات در قوانین به نفع موشک‌های هدایت شونده با رادار برد بلند، "اف-۱۴ها نتایج کمی بهتر از نقطه سربه بر در درگیری‌های با اف-۵‌ها، حتی در شرایط غیر برابر را کسب نمودند نتیجه کسب شده توسط اف-۱۵ تقریباً ۲:۱ شد.[۶۵] مستند Great Planes در سال ۲۰۱۲ شبکه تلویزیونی دیسکاوری گزارش داد که در تمرینات نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا، هواپیماهای متجاوز اف-۵ به خوبی با جنگنده‌های مدرن و گران قیمت رقابت می‌نمودند که فقط در نبردهای خارج از محدوده بصری (WVR) کمی کاستی داشتند.[۶۶]

اف-۵ان تایگر-۲ متعلق به سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده آمریکا قبل از پرواز در پایگاه نیروی هوایی، دریایی بیوفورت

اف-۵ئی از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۰ در نیروی هوایی ایالات متحده، در گُردان هوایی مهاجم ۶۴ و گُردان هوایی مهاجم ۶۵ در پایگاه نیروی هوایی نلیس در نوادا، و با گُردان هوایی ۵۲۷ متجاوز در فرودگاه نیروی هوایی سلطنتی الکونبری در انگلستان و در گُردان هوایی ۲۶ مهاجم پایگاه نیروی هوایی کلارک در فیلیپین، خدمت نمود. در سال ۱۹۸۹سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده اف-۵‌های مستعمل را از نیروی هوایی خریداری نموده تا آنها را جایگزین اف-۲۱‌های خود نماید که در گُردان هوایی جنگنده آموزشی تفنگداران دریایی ۴۰۲ (وی‌ام‌اف‌تی-۴۰۱) در پایگاه هوایی نیروی دریایی یوما خدمت می‌کردند.

نیروی دریایی ایالات متحده از اف-۵ئی به‌طور گسترده در برنامه آموزشی تاکتیک‌های جنگنده ضربتی نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا (تاپ‌گان) زمانی که در پایگاه نیروی هوایی، دریایی میرامار در کالیفرنیا قرار داشت، مورد استفاده می‌گرفت. وقتی که برنامه تاپ‌گان تغییر مکان داد تا بخشی از مرکز حمله دریایی و جنگ هوایی در پایگاه هوایی فالون منتقل شود، فرماندهی ناوگان اف-۵‌های خود را به کناری نهاد و از جنگنده‌های گردان هوایی وی‌سی-۱۳ (گردان هوایی ترکیبی ۱۳ که از اف-۵‌ها استفاده می‌نمود) بهره‌برداری نماید. گردان‌های هوایی مهاجم وی‌اف-۴۳ در پایگاه هوایی نیروی دریایی اوشینا، وی‌اف-۴۵ در پایگاه هوایی کی وست، وی‌اف-۱۲۶ در پایگاه نیروی هوایی، دریایی میرامار، وی‌اف‌ای-۱۲۷ در پایگاه هوایی نیروی دریایی لمور نیز از اف-۵ در کنار سایر هواپیماها دربرنامه آموزشی در برابر رقیب تمرینی نامتجانس استفاده می‌نمود.

ایران

[ویرایش]
یک فرونداف-۵ای فریدم فایتر نیروی هوایی شاهنشاهی ایران
۶ فروند اف-۵ ئی تیم آکروحت تاج ظلایی در حال انجام پرواز نمایشی
جنگنده اف-۵ تایگر از نمای کنار که در نمایشگاه نوروز ۱۴۰۲ پایگاه چهارم شکاری دزفول به نمایش گذاشته شده است.

در طی سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران مقادیر قابل توجهی از تجهیزات و جنگ‌افزارهای ساخت ایالات متحده آمریکا را دریافت نمود. در فوریه سال ۱۹۶۵ ایران ۱۱ فروند اف-۵ای و دو فروند اف-۵ بی را دریافت نمود که در ماه ژوئن همان سال به وضعیت عملیاتی رسیدند. سرانجام تا سال ۱۹۷۲، ایران ۱۰۴ فروند اف-۵ای و ۲۳ فروند اف-۵ بی را دریافت نمود. اولین گُردان هوایی (اسکادران) شامل ۲۸ فروند اف-۵اف در سال ۱۹۷۴ به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران وارد شد. در پایان سال ۱۹۷۶ ایران مجموعاً ۱۶۶ فروند اف-۵ ئی/اف و ۱۵ فروند گونه شناسایی آراف-۵ای را در اختیار داشت. در هنگامی که ایران ناوگان اف-۵ ئی/اف خود را دریافت می‌نمود، اقدام به فروش اف-۵ای و بی خود به کشورهای دیگر همانند اتیوپی، ترکیه، یونان و ویتنام جنوبی نمود. تا سال ۱۹۷۶، اکثر این هواپیماها فروخته شد، به جز تعدادی اف-۵ بی که از خدمت در ماموریت‌های آموزشی خارج شدند.[۶۷] اف-۵ها همجنین در تیم نمایشی نیروی تاج طلایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

بعد از انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹، نیروی هوایی جدید، (نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران) در طی جنگ ۸ ساله ایران و عراق تا حدودی در نگه داشتن جنگنده‌های غربی در خدمت موفق بود و اف-۵‌های ساده تا آخرین سالهای جتگ از آمادگی عملیاتی خوبی برخوردار بودند. ایران در ابتدا قطعات یدکی را از منابع خارجی تهیه می‌نمود. بعدها توانست به کمک صنعت هوایی خود، هواپیماهای نظامی در اختیار خود را در وضعیت عملیاتی نگه دارد.[۶۸]

در طی سالهای جنگ، اف-۵‌های نیروی هوایی ایران، به شدت در سورتی‌های پرواز هوا به هوا و هوا به سطح مورد استفاده قرار گرفتند. اف-۵‌های ایرانی در نبردهای هوایی با جنکنده‌های عراقی میگ-۲۱، میگ-۲۳، میگ-۲۵، سوخو۲۰/۲۲، میراژاف۱ و سوپراتاندارد شرکت داشتند. آمارهای این نبردهای هوایی از منابع ایرانی، عراقی، غربی و روسی متفاوت است. بر اساس بعضی از گزارش‌ها در ۶ اوت ۱۹۸۳ (۱۵ مردادماه ۱۳۶۲) یک اف-۵ ئی ایرانی به خلبانی سرگرد یدالله جوادپور، یک فروند میگ-۲۵ را سرنگون نمود.[۶۹][۷۰] اما منابع روسی اولین شکار میگ-۲۵ توسط نیروی هوایی ایران را در سال ۱۹۸۵ اعلام داشته‌اند.[۷۱]

در سالهای اولیه جنگ، اف-۵‌های ایرانی که از گونه پیشرفته موشک حرارت یاب ایم-۹ سایدوایندراستفاده می‌نمودند، از لحاظ فن آوری موشکی بر دشمن خود برتری داشتند. البته در سالهای بعد با تحویل موشک‌ها و جنگنده‌های جدید به نیروی هوایی عراق، این برتری از دست رفت.[۷۲]

در حال حاضر شرکت صنایع هواپیماسازی ایران سه هواپیمای آذرخش، صاعقه و کوثر را که از اف-۵ مشتق شده‌اند، را تولید می‌نماید.[۷۳]

برزیل

[ویرایش]
یک فروند اف-۵ام نیروی هوایی برزیل
اف-۵ ام برزیلی در سال ۲۰۱۶

در اکتبر ۱۹۷۴، نیروی هوایی برزیل (اف‌ای‌بی) ۳۶ فروند اف-۵ئی و ۶ فروند اف-۵بی را به ارزش ۷۲ میلیون دلار به نورثروپ سفارش داد. سه فروند اولیه از این سفارش در ۱۲ مارس ۱۹۷۵ به برزیل وارد شدند.[۷۴] در سال ۱۹۸۸، نیروی هوایی برزیل ۲۲ فروند جنگنده اف-۵ئی و چهار فروند اف-۵اف دست دوم را که قبلاً به عنوان هواپیمای مهاجم (هواپیمای تمرینی برای آموزش رزم هوایی نامتجانس) را از نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا خریداری نمود. ۱۵ فروند از این هواپیما از دسته اولین ۳۰ هواپیمایی از این نوع بودند که توسط نورثروپ تولید شده بودند.[۷۵] در سال ۱۹۹۰، نیروی هوایی برزیل تمام پنج فروند اف-۵بی خود را از خدمت خارج نمود. هواپیماهای مذکوربعدها، به موزه‌های برزیل در سراسر کشور فرستاده شدند.[۷۶]

در سال ۲۰۰۱، البیت سیستمز و امبرائر کار بر روی یک برنامه نوسازی ۲۳۰ میلیون دلاری ناوگان اف-۵‌های برزیل را آغاز نمودند که طی یک دوره هشت ساله به انجام رسید و ۴۶ فروند هواپیمای اف-۵ئی/اف را ارتقا داده و به روزرسانی نمود، که مجدداً به عنوان اف-۵ئی‌ام و اف-۵اف‌ام نامگذاری شدند. نوسازی در چندین حوزه متمرکز بود: سامانه‌های جدید جنگ الکترونیک، رادار گریفو-اف، سامانه سیستم سوخت‌گیری هوایی، ناوبری مبتنی بر آی‌ان‌اس/جی‌پی‌اس، امکان به‌کارگیری و پشتیبانی از جنگ‌افزارهای جدید، سیستم‌های هدف‌گیری و دفاع از خود، سامانه دکمه‌ها و سوئیچ‌ها بر روی اهرم کنترل پرواز (HOTAS)، نمایشگرهای ال‌سی‌دی، نمایشگرهای نصب شده بر روی کلاه ایمنی خلبان (HMD)، گیرنده هشدار رادار، سامانه ارتباطات رمزگذاری شده، سازگاری کابین خلبان برای عینک دید در شب، روی برد سیستم تولید اکسیژن داخل کابین (OBOGS) و انواع مختلف ارتقاء رایانه داخلی. یکی از قابلیت‌های مهم این گونه، امکان برقراری ارتباط امن با سامانه کنترل و هشدار زودهنگام هوابرد (آواکس) امبرائر آر-۹۹ و ایستگاه‌های زمینی است.[۷۷]

از نقطه نظر ظاهر خارجی، هواپیمای جدید دارای یک مخروط دماغه بزرگتری است که تجهیزات راداری حجیم تری را در خود جای داده است. اولین اف-۵ئی‌ام در ۲۱ سپتامبر ۲۰۰۵ تحویل داده شد.[۷۸] در ۷ ژوئیه ۲۰۰۳، چهار غلاف هدف‌گیری رافائل لایتنیگ-۳ با هزینه ۱۳ میلیون دلار آمریکا سفارش داده شد،[۷۹] تا در اف-۵ام به همراه سه غلاف جنگ الکترونیک و ضد پارازیت رافائل اسکای شیلد که در ۵ ژوئیه ۲۰۰۶ با هزینه ۴۲ میلیون دلار آمریکا سفارش داده شدند، مورد استفاده قرار گیرند.[۸۰]

در سال ۲۰۰۹، نیروی هوایی برزیل در طی قراردادی به مبلغ ۲۱ میلیون دلاری، هشت فروند هواپیمای مستعمل اف-۵ یک سرنشینه و سه هواپیمای دو سرنشینه اف-۵اف را از اردن خریداری نمود. این هواپیماها بین سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۰ تولید شده بودند.[۸۱]

در ۱۴ آوریل ۲۰۱۱، قراردادی به مبلغ ۱۵۳ میلیون دلار با امبرائر و البیت برای نوسازی اف-۵های اضافی خریداری شده از اردن و تأمین یک شبیه‌ساز پرواز دیگر به عنوان ادامه قرارداد امضا شده در سال ۲۰۰۰ به امضا رسید. همان پیکره بندی ۴۶ فروند اف-۵ به روزرسانی شده برای اف-۵های جدیدتر خریداری شده نیز اعمال گردید. اولین تحویل این دسته دوم از جنگنده‌های جت ارتقا یافته برای سال ۲۰۱۳ با استفاده پیش‌بینی شده تا ۲۰۳۰ برنامه‌ریزی شده است.[۸۲][۸۳]

فیلیپین

[ویرایش]
اف-۵ ای نیروی هوایی فیلیپین در پایگاه هوایی کلارک در حوالی سال ۱۹۸۲

نیروی هوایی فیلیپین از سال ۱۹۶۵ الی ۱۹۹۸ تعداد ۳۷ فروند اف-۵ای و اف-۵ بی را در اختیار گرفت.[۸۴] اف-۵های ای و بی توسط گُردان هوایی ششم جنگنده تاکتیکی (کبرا) از بال جنگنده پنجم و تیم آکروباتیک الماس آبی مورد استفاده قرار گرفته و جایگزین اف-۸۶ اف سیبر گردید که قبلاً در سال‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۶۸ استفاده می‌شد. اف-۵ها همچنین تحت یک ارتقاء قرار گرفتند و با رادارهای ای‌ان/ای‌پی‌کیو-۱۵۳ تجهیز شده و همچنین در پایان دهه ۱۹۷۰ تعمیرات اساسی قابل توجه بروی آنها انجام شد، تا عمر خدمت آنها ۱۵ سال دیگر افزایش یابد.

در سال ۲۰۰۵، فیلیپین ناوگان اف-۵ای‌/بی باقیمانده خود، از جمله هواپیماهای دریافتی از تایوان و کره جنوبی را از رده خارج نمود.[۸۵]

کنیا

[ویرایش]

در ماه ژوئن سال ۱۹۷۶، کنیا ۱۰ فروند اف-۵ئی و دو فروند اف-۵اف را به مبلغ ۷۰ میلیون دلار آمریکا به ایالات متحده آمریکا سفارش داد.[۸۶]

در طی عملیات لیندانچی(به سواحیلی: Linda Nchi) که از ۱۶ اکتبر ۲۰۱۱ (۲۴ مهرماه ۱۳۹۰خورشیدی)آغاز شد، اف-۵‌های نیروی هوایی کنیا از نیروهای آن کشور در جنگ علیه اسلامگرایان الشباب در سومالی، پشتیبانی نمودند. مأموریت اف-۵‌ها بمباران اهداف در خاک سومالی و پشتیبانی از نیروهای زمینی بود.[۸۷]

مکزیک

[ویرایش]
یک فروند اف-۵ تایگر-۲ نیروی هوایی مکزیک در حال پرواز در نزدیکی آتشفشان پوپوکاتپتل

پس از آنکه درخواست مکزیک برای خرید ۲۴ فروند آی‌ای‌آی کفیر سی-۱ از طرف دولت ایالات متحده آمریکا به دلیل استفاده از موتورهای آمریکایی جی-۷۹ در سال ۱۹۸۲ مسدود شد، نیروی هوایی مکزیک ۱۰ فروند اف-۵ئی را دریافت نمود. اف-۵ با جت‌های جنگی لاکهید تی-۳۳ و دی‌هاویلند ومپایر ام‌کی-۱ که قبلاً در اختیار مکزیک قرار بود، همراه شد. اف-۵ اولین جنگنده مافوق صوت مکزیک بود و گُردان هوایی ۴۰۱ بر اساس این جنگنده شکل گرفت. در ۱۶ سپتامبر ۱۹۹۵ و پس از حضور بدون حادثه در بیش از ۳۰ رژه نظامی، یک اف-۵ئی باسه فروند تی-۳۳ در رژه روز استقلال مکزیک، در آسمان بایکدیگر برخورد نموده و این حادثه منجر به کشته شدن ۱۰ نفر گردید.[۸۸] در سال ۲۰۲۱، نیروی هوایی مکزیک ۵ فروند اف-۵ئی و دو فروند اف-۵اف را به صورت آماده برای ماموریت‌های رزمی و اهداف آموزشی، در اختیار داشت.[۸۹]

یمن

[ویرایش]

پس از آنکه جمهوری عربی یمن در جنک یمن در سال ۱۹۷۹ شکست خورد، ایالات متحده آمریکا مجور انتقال ۴ فروند هواپیمای آموزشی اف-۵بی از عربستان سعودی به یمن شمالی را صادرنمود. علاوه بر آن تأمین مالی برای خرید ۱۲ فروند جنگنده اف-۵ئی نیز توسط عربستان سعودی انجام شد.[۹۰] در پایان همان سال، تمامی ۱۶ فروند از هواپیماهای مذکور به یمن وارد شدند، اما زمان لازم برای آموزش خلبانان محلی و همچنین تیم راهبری و نگهداری برای عملیاتی نگاه داشتن هواپیماها، فراهم نبود؛ بنابراین عربستان سعودی قراردادی را با چین ملی (تایوان) منعقد نمود که بر اساس آن ۸۰ خلبان تایوانی و همچنین تعدادی خدمه زمینی از آن کشور در صنعا مستقر شدند. این پرسنل گُردان هوایی ۱۱۲ نیروی هوایی جهوری عربی یمن مشهور به اسکادران صحرا را شکل دادند. تا سال ۱۹۸۵ که نیروهای کافی یمنی برای این گُردان هوایی تربیت شدند، اکثر اعضای این واحد نظامی تایوانی بودند. با این حال تعدادی از پرسنل تایوانی در یمن باقی ماندند که در سال ۱۹۹۰، کمتر از ۷۰۰ نفر نبودند. نهایتاً در سال ۱۹۹۱ پرسنل مذکور در پی اتحاد یمن آن کشور را ترک نمودند.[۹۱]

اف-۵‌های یمن شمالی در جنک داخلی یمن در سال ۱۹۹۴ به کارگرفته شدند. ادعا شده است که در ۶ می همان سال (۱۶ اردیبهشت ماه ۱۳۷۳ خورشیدی) دو فروند میگ-۲۱ متعلق به یمن جنوبی توسط خلبان اف-۵ سرگرد نبی علی احمد و با موشک‌های ایم-۹ سایدوایندر سرنگون شدند. اما منابع یمن جنوبی تنها سرنگونی یک فروند میگ-۲۱ را در نبردهوایی اعلام نمودند. ظاهراً یمن شمالی از تایگر-۲‌های خود را تنها برای جنگ‌های هوا به هوا بهره می‌برد.[۹۲] در ۱۵ می دو بالگرد (احتمالا میل می-۸) توسط اف-۵‌ها سرنگون شد که از قرار معلوم یکی از توسط سرگردنبی علی احمد شکار شده است.[۹۳] در ۲۸ می، یک فروند اف-۵ توسط آتش پدافند هوایی نیروهای یمن جنوبی سرنگون شد.[۹۴] در ۲۰ ژوئن، یک فروند میگ-۲۱ نیروهای یمن جنوبی برفرار پایگاه هوایی العند در یک جنگ هوابه هوا با دو فروند اف-۵ئی سرنگون شده و خلبان آن کشته شد.[۹۵] سرانجام در ۲۹ ژوئن یک درگیری هوایی بین یک فروند میگ-۲۹ یمن جنوبی و دو فروند اف-۵ئی یمن شمالی رخ داد که در طی آن هیچ‌کدام از طرفین اقدام به گشودن آتش ننمودند.[۹۶]

در طی پیروزی یمن شمالی در جنگ داخلی یمن، ناوگان هواپیماهای اف-۵ به نیروی هوایی یمن متحد منتقل شد. اگرچه در طی سالها تعداد اف-۵های در خدمت آن نیرو کاهش یافت. در سال ۲۰۰۳ مذاکراتی برای قراردادی با سنگاپور برای اورهال و به روزرسانی باقی مانده اف-۵ هاانجام شد، که البته بی‌فرجام بود.[۹۷] در حدود سال ۲۰۱۰، در اثر بسته‌های حمایتی ایالات متحده آمریکا تنها ۶ فروند از این جنگنده‌ها در وضعیت عملیاتی بودند.[۹۸] در شب ۲۹–۳۰ آوریل ۲۰۱۹، حداقل یک فروند اف-۵بی و یک فروند اف-۵اف که در فرودگاه بین‌المللی صنعا مستقر بودند، در اثر بمباران هواپیماهای نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی در اولین مرحله از مداخله سعودی در یمن از میان رفتند.[۹۹]

سایرین

[ویرایش]
نورثرپ اف-۵ اف نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی در جنگ خلیج فارس

عربستان سعودی جنگنده‌های اف-۵ئی خود را در طی جنگ خلیج فارس به کار گرفت. این هواپیماها ماموریت‌های پشتیبانی نزدیک هوایی و آفندی علیه نیروهای عراقی در کویت را برعهده داشتند. در ۱۳ فوریه ۱۹۹۱ (۲۴ بهمن ماه ۱۳۷۱ خورشیدی)یک فروند اف-۵ئی نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی بر اساس آتش پدافند هوایی سرنگون و خلبان آن کشته شد.[۱۰۰]

آئروگروپ (به انگلیسی: AeroGroup)یک شرکت تجاری خصوصی در ایالات متحده، از سی‌اف-۵ بی به عنوان یک هواپیمای اصلی جنگنده برای آموزش و سایر خدمات پشتیبانی استفاده می‌کند. ۱۷ فروند از این نوع هواپیما در ابتدا از دولت کانادا با تأیید وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا خریداری شد و سپس در سال ۲۰۰۶ به ایالات متحده وارد شدند.[۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳]

از سال ۲۰۱۳، اف-۵‌های نیروی هوایی تونس در عملیات آفندی درناحیه مرزی جبل الشعانبی علیه شبه نظامیان انصار الشریعه و القاعده مورد استفاده قرار می‌گیرند.[۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶]

در طی سالهای ۱۹۶۸ الی ۱۹۶۹ نیروی هوایی پادشاهی لیبی از جنگنده‌های اف-۵ در پایگاه هوایی ویلاس در طرابلس استفاده می‌نمود.

کاربران

[ویرایش]
سی‌اف-۵ متعلق به نیروی هوایی بوتسوانا
یک فروند اف-۵ئی تایگر-۲ نیروی هوایی سلطنتی تایلند
اف-۵بی از ناوگان نیروی هوایی ترکیه
یک فروند اف-۵ئی تایگر-۲ متعلق به نیروی هوایی کنیا به همراه یک سی-۵ گالکسی از ناوگان نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا
اف-۵ئی تایگر-۳ نیروی هوایی شیلی در حال پرواز
یک فروند کی‌اف-۵ئی متعلق به نیروی هوایی جمهوری کره در حال برخاست.
یک فروند اف-۵ئی نیروی هوایی سلطنتی مراکش درحال سوخت‌گیری هوایی در سال ۲۰۰۹
جنگنده اف-۵ ئی از ناوگان نیروی هوایی هُندوراس.
 اسپانیا
 ایران
  • نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران: در دسامبر ۲۰۲۱، تعداد ۴۹ فروند اف-۵ئی و اف تایگر-۲ را در وضعیت عملیاتی در اختبار داشت.[۱۰۸] نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در سال ۱۹۷۲ تعداد ۱۲۷ فروند اف-۵ای/بی را در اختیار گرفت و به سرعت جنگنده‌های مذکور را به کشورهای دیگر فروخته یا از خدمت خارج نمود. در سال ۱۹۷۶ جمعاً ۱۸۱ فروند اف-۵ئی/آراف-۵ ای بهینه شده، به این نیرو واگذار شد. البته تعداد نامعلومی جنگنده آذرخش و صاعقه، از همین جنگنده‌ها مشتق شده و به تولید رسیدند.
 بحرین
  • نیروی هوایی سلطنتی بحرین: در طی سالهای ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۷ هشت فروند اف-۵ ئی و دو فروند اف-۵ اف را دریافت نمود.[۱۰۹] در سال ۲۰۲۳ دوازده فروند اف-۵ ئی/اف برای آموزش تبدیلی استفاده می‌شدند.[۱۱۰]
 برزیل
  • نیروی هوایی برزیل: ۷۹ فروند از گونه‌های مختلف اف-۵ را از سال ۱۹۷۳ خریداری نمود.[۱۱۱]در دسامبر ۲۰۲۱ تعداد ۴۲ فروند اف-۵ئی‌ام و ۴ فروند اف-۵اف‌ام را در اختیار داشت،[۱۱۲] این جنگنده‌ها در فاصله سالهای ۲۰۲۲ الی ۲۰۲۹ از خدمت خارج شده[۱۱۳] و با ساب-۳۹ ئی/اف گریپن جایگزین خواهند شد.[۱۱۴]
 بوتسوانا
  • نیروی هوایی بوتسوانا:در سال ۱۹۹۶، ده فروند سی‌اف-۵ای و سه فروندسی‌اف-۵دی بروز شده را از کانادا خریداری نمود.[۱۱۵]سه فروند سی‌اف-۵ای و دو فروند سی‌اف-۵دی دیگر را نیز در سال ۲۰۰۰ خریداری نمود.[۱۱۶][۱۱۷] در دسامبر سال ۲۰۲۱ نیروی هوایی بوتسوانا، یازده فروند سی‌اف-۵ای و چهار فروند سی‌اف-۵دی را در خدمت داشت.[۱۱۲]
 تایلند
  • نیروی هوایی سلطنتی تایلند: ۳۰ فروند اف-۵ای/بی/سی و ۱۵ فروند اف-۵ئی/اف از خدمت خارج شدند. باقی مانده ناوگان این جنگنده‌ها به اف-۵ تی‌اچ و اف-۵ تی‌اچ‌اف به روزرسانی شدند و در گُردان هوایی ۲۱۱ به خدمت خود تا سال‌های ۲۰۲۵ الی ۲۰۳۰ ادامه خواهند داد.
 ترکیه
  • نیروی هوایی ترکیه: بیش از فروند اف-۵ ای/بی و ان‌اف-۵ ای/بی را از کشورهای مختلف خریداری نمود. در طی سالهای ۲۰۰۰ بین ۴۰ الی ۵۰ فروند از هواپیماهای مذکور به استاندارد اف-۲۰۰۰/۵ به روزرسانی شدند. جنگنده‌های اف-۲۰۰۰/۵ در خدمت باقی ماندند که از میان آنها ۱۰ فروند اف-۵ ای و دو فروند اف-۵بی به تیم نمایش هوایی ستاره‌های ترکیه تعلق دارند.[۱۱۸] در ۷ آوریل ۲۰۲۱، یک فروند ان‌اف-۵ متعلق به تیم ستاره‌های ترکیه، در طی یک پرواز تمرینی آموزشی در قونیه سقوط کرد.[۱۱۹] بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، ناوگان اف-۵‌ها با هواپیمای تی‌ای‌آی هوورجت جایگزین خواهند شد.[۱۲۰]
 تونس
  • نیروی هوایی تونس: در طی سالهای ۱۹۸۴ الی ۱۹۸۵ تعداد ۸ فروند اف-۵ئی و ۴ فروند اف-۵اف تایگر-۲ را تحویل گرفت. همجنین در سال ۱۹۸۹ پنح فروند اف-۵ئی را که سایفا در خدمت نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا بودند تحویل گرفت. در دسامبر سال ۲۰۲۱ این نیرو ۱۱ فروند اف-۵ئی و ۳ فروند اف-۵ اف را در اختیار داشت.[۱۲۱]
 کره جنوبی
 کنیا
  • نیروی هوایی کنیا: بر اساس گزارش‌ها در ژوئیه سال ۲۰۰۸، کنیا در طی قراردادی به مبلغ ۱٫۵ میلیارد شیلینگ کنیا تعداد ۱۵ فروند اف-۵ شامل ۱۳ فروند اف-۵ئی و ۲ فروند اف-۵اف را از ناوگان سابق نیروی هوایی سلطنتی اردن که به سامانه‌های اویونیکی راکول کالینز مجهز بودند را (به همراه قطعات یدکی و خدمات آموزش) تحویل گرفت.[۱۲۳] هواپیماهای مذکور به ناوگان موجود اف-۵های کنیا اضافه و در نهایت جایگزین آنها شدند.[۱۲۴]در دسامبر ۲۰۲۱ هفده فروند اف-۵ئی و شش فروند اف-۵اف در خدمت نیروی هوایی کنیا بودند.[۱۲۵]
  سوئیس
  • نیروی هوایی سوئیس: ۴۲ فروند اف-۵ئی و ۱۲ فروند اف-۵اف را در اختیار دارد.[۱۲۶] ۱۱۰ فروند اف-۵ئی/اف شامل جنگنده‌هایی که نهایتاً در سوئیس مونتاژ شد. در سال ۱۹۷۶ و پس از بررسی‌ها و آزمایش‌های متعددی که در سال قبل انجام شد، دولت فدرال در طی بخشی از یک قرارداد تسلیحاتی، خرید ۷۲ فروند تایگر-۲ را به مبلغ ۱٫۱۷ میلیارد فرانک سوئیس تأیید نمود. این خرید که برای حفاظت از قلمروی هوایی کشور بود (با نام رسمی حفاظت هوایی) شامل ۶۶ فروند اف-۵ئی و ۶ فروند اف-۵اف بود.[۱۲۷] دلیل انتخاب اف-۵ نگهدرای آسانتر آن در مقایسه با اف-۱۶ بود.[۱۲۸] در سال ۱۹۸۱ دومین بخش شامل ۳۸ تایگر-۲، شامل ۶ هواپیمای دو سرنشینه (اف-۵اف)، در طی یک برنامه تسلیحاتی به مبلغ ۷۷۰ میلیون فرانک سوئیس سفارش داده شد. و نهایتاً در سال ۱۹۸۴ سومین سری از هواپیماهای تایگر-۲، در اف+دبلیو اِمِن F+W Emmen مونتاژ شد.[۱۲۹]
 شیلی
  • نیروی هوایی شیلی: در سالهای ۱۹۷۰، پانزده فروند اف-۵ئی و سه فروند اف-۵اف را خریداری نمود، هواپیماهای مذکور در سال ۱۹۹۳ به استاندارد تایگر-۳ به روز رسانی شد.[۱۳۰][۱۳۱] در سال ۲۰۰۹، جمعاً ۱۰ فروند از جنگنده‌های اف-۵ در خدمت باقی مانده بود.[۱۳۲] در مارس ۲۰۱۳ نیروی هوایی اروگوئه مذاکراتی را با دولت شیلی برای خرید ۱۲ فروند اف-۵ تایگر-۳ به مبلغ ۸۰ میلیون دلار را آغاز نمود.[۱۳۳] با این حال در دسامبر ۲۰۲۱، سیزده فروند اف-۵ در خدمت نیروی هوایی شیلی بودند.[۱۱۲]
 مکزیک
  • نیروی هوایی مکزیک:۱۲ فروند اف-۵ را در سال ۱۹۸۲ دریافت نمود.[۱۳۴] آن نیرو از ۸ اف-۵ئی و ۲ فروند اف-۵اف تا زمان بازنشستگی آنها در سال ۲۰۱۷، در خدمت داشت.[۱۳۵] در دسامبر ۲۰۲۱، سه فروند اف-۵ئی و یک فروند اف-۵اف در خدمت نیروی هوایی مکزیک بود.[۱۳۶]
 مراکش
  • نیروی هوایی سلطنتی مراکش: ۱۲ فروند اف-۵ای/بی را که با سامانه‌های اویونیکی تایگر-۲ به روزرسانی شده‌اند و ۲۴ فروند اف-۵ تایگر-۳ را در اختیار دارد.[۱۳۷] ۲۲ فروند اف-۵ئی و ۴ فروند اف-۵ اف، در ماه دسامبر ۲۰۱۱ در خدمت آن نیرو قرار داشتند.[۱۳۶]
 هندوراس
 یمن
  • نیروی هوایی یمن: در سال ۱۹۹۴، ناوگان اف-۵‌های یمن شمالی را به میراث برد. در طی سالهای ۲۰۱۰ نیم دوجین از اف-۵‌ها کماکان عملیاتی بودند.[۱۴۰] در سال ۲۰۲۳ تعداد ۱۱ فروند اف-۵ئی و ۴ فروند اف-۵ بی در وضعیت عملیاتی قرار داشتند.[۱۴۱]

کاربران سابق

[ویرایش]
یک فروند اف-۵ ئی تایگر-۲ از ناوگان نیروی هوایی اتریش با شماره شناسایی سوئیس .
اف-۵ ئی تایگر-۲ متعلق به نیروی هوایی سلطنتی اردن
اف-۵ ئی تایگر۲ از ناوگان سابق نیروی هوایی اندونزی به نمایش گذاشته شده در موزه هوایی دیرگانتارا ماندالا در یوگیاکارتا.
اف-۵ان از ناوگان نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا، متعلق به گُردان هوایی جنگنده-۱۱ وی‌اف‌سی-۱۱
یک فروند اف-۵ئی از ناوگان نیروی هوایی جمهوری چین در پایگاه هوایی چیهوانگ
دو فروند اف-۱۵سی از بال هوایی ۳۳ جنگنده تاکتیکی نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا و یک فروند اف-۵ئی متعلق به نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی در یک مأموریت پشتیبانی در عملیات طوفان صحرا
یک فروند اف-۵ای نیروی هوایی یونان
 اتحاد جماهیر شوروی

تعدادی اف-۵ را از ویتنام و رژیم دِرگ در اتیوپی را برای پروازهای ارزیابی و سنجشی دریافت نمود. این هواپیماها در نبردهای تمرینی علیه جنگنده‌های میگ-۲۱ و میگ-۲۳ استفاده شده و سرانجام باعث مساعدت در امر توسعه جنگنده‌های میگ-۲۳ام‌ال‌دی و میگ-۲۹ گردیدند.[۱۴۲][۱۴۳]

 اتریش
 اتیوپی
  • نیروی هوایی اتیوپی: اولین سری از اف-۵‌های خود را در سال ۱۹۶۶ دریافت نمود، این نیرو گونه‌های ای،بی و ئی از این جنگنده را در خدمت داشت.
 اردن
 اندونزی
  • نیروی هوایی اندونزی: ناوگان خود را در ۱۹۸۰ دریافت نمود، در سال ۱۹۹۰ این جنگنده‌ها در بلژیک به روزرسانی شد. طی امریه ای از فرمانده نیروی هوایی اندونزی، تمامی ۱۶ فروند اف-۵ ئی/اف این نیرو تا ۳ می ۲۰۱۶، به دلیل مسائل ایمنی از خدمت خارج شدند.[۱۴۵]
 ایالات متحده آمریکا
 تایوان
 سنگاپور
  • نیروی هوایی جمهوری سنگاپور:در سال ۲۰۱۱ تعداد ۳۲ فروند اف-۵اس،۹ فروند اف-۵اس‌تی و ۸ فروند آراف-۵ را در اختیار داشت.[۱۹] به جز تعدادی محدود برای ماموریت‌های آموزشی، اکثر این هواپیماها بازنشسته شدند.[۱۴۸] در نهایت کل ناوگان در سال ۲۰۱۵ از خدمت خارج شدند.[۱۴۹]
 سودان
  • نیروی هوایی سودان: ۱۰ فروند اف-۵ئی و ۲ فروند اف-۵اف در سال ۱۹۷۸ دریافت شد، یک فروند اف-۵اف به اردن فروخته شد. در طی بحران‌های اوگادن، دو فروند اف-۵ به اتیوپی پناهنده شدند.[۳۱]
 عربستان سعودی
 فیلیپین
  • نیروی هوایی فیلیپین: در طی سالهای ۱۹۶۵ الی ۱۹۶۷، تعداد ۱۹ فروند اف-۵ای (تک سرنشینه) و ۳ فروند اف-۵ بی (دو سرنشینه) را دریافت نمود. در سال ۱۹۸۹ نیروی هوایی فیلیپین سه فروند اف-۵ ای و یک فروند اف-۵بی از ناوگان سابق نیروی هوایی تایوان را دریافت نمود.[۱۵۲]در طی سالهای ۱۹۹۰، حداقل ۸ فروند اف-۵ای از نیروی هوایی کره جنوبی و ۲ فروند اف-۵ای اردنی به آن نیرو واگذار شد. فیلیپین در سال ۲۰۰۵ ناوگان اف-۵‌های در اختیارش را از خدمت خارج نمود.[۸۵]
 کانادا
 لیبی(پادشاهی لیبی)
 مالزی
 نروژ
 ونزوئلا
  • نیروی هوایی ونزوئلا: ۲۷ فروند (۱۶ فروند سی‌اف-۵ای،۴ فروند سی‌اف-۵دی،۱ فروند ان‌اف-۵ای و ۶ فروند ان‌اف-۵بی) را به خدمت گرفت. ۹ فروند در طی سوانح از بین رفتند. بر اساس گزارش‌ها، آخرین فروند اف-۵ آن نیرو در سال ۲۰۱۰ پرواز نمود.[۱۵۴] در سال ۲۰۱۰ این ناوگان بازنشسته شده و با هانگدو کی-۸ دبلیو جایگزین شدند.[۱۵۵]
 ویتنام جنوبی
 ویتنام
 هلند
  • نیروی هوایی سلطنتی هلند: در فاصله ۷ اکتبر ۱۹۶۹ و ۲۰ مارس ۱۹۷۲ جنگنده‌های ساخت کاناداایر شامل ۷۵ فروند ان‌اف-۵ای (جنگنده تک سرنشینه) و ۳۰ فروند ان‌اف-۵ بی (دوسرنشینه آموزشی) را دریافت نمود.[۱۵۷] پس از آنکه این ناوگان از خدمت خارج شده و با اف-۱۶ فایتینگ فالکون جایگزین شدند، این هواپیماها در پایگاه‌های هوایی خیلزه-رین و وونسدرخت ذخیره شدند تا اینکه ۷۰ فروند از آنها به ترکیه، ۱۱ فروند به یونان و ۷ فروند به ونزوئلا فروخته شدند.[۱۵۷] تعدادی از هواپیماهای باقی مانده در موزه‌های هوایی و مدارس فنی به نمایش گذاشته شده است.
    • گُردان هوایی ۳۱۳، پایگاه هوایی تونته، در سپتامبر ۱۹۷۲ تشکیل شد، در سال ۱۹۸۷ با جنگنده‌های اف-۱۶ جایگزین شد.[۱۵۸]
    • گردان هوایی ۳۱۴، پایگاه هوایی آیندهوون، در ماه ژوئن ۱۹۷۰ اف-۵‌ها جایگزین هواپیماهای اف-۸۶اف شده و در نهایت در آوریل ۱۹۹۰ با جنگنده‌های اف-۱۶ جایگزین شدند.[۱۵۸]
    • گردان هوایی ۳۱۵، پایگاه هوایی تونته (در سال ۱۹۸۶ با اف-۱۶ جایگزین شد)
    • گردان هوایی ۳۱۶پایگاه هوایی خیلزه-رین (در سال ۱۹۹۱ با اف-۱۶ جایگزین شد)
    • واحد آموزش رزمی تاکتیکی ان‌اف-۵ (۱۹۷۱ الی ۱۹۸۴)، پایگاه هوایی تونته
 جمهوری عربی یمن
 یونان
  • نیروی هوایی یونان: اولین سری ۵۵ فروندی از اف-۵ای را در سال ۱۹۶۵ دریافت نمود. سپس ۱۰ فروند دیگر را از نیروی هوایی شاهنشاهی ایران دریافت نمود و پس از آن ۱۰ فروند دیگر را از اردن دریافت نمود. در سال ۱۹۸۶ ده فروند دیگر از این نوع جنگنده از طرف نروژ و در سال ۱۹۹۱ ده فروند ان‌اف-۵ ای از طرف هلند به یونان اهدا شد. در طی سالهای ۱۹۶۷ الی ۱۹۶۸ این نوع از هواپیما در تیم سوم نمایش هوایی یونان (آتش نوین یونان) مورد استفاده قرار گرفت. در نهایت آخرین هواپیماهای ان‌اف-۵ای در سال ۲۰۰۲ از خدمت خارج شدند.[۱۵۹]

مشخصات

[ویرایش]
طرح سه نمای جنگنده اف-۵ ئی تایگر۲
نمایی از توپ ۲۰ میلیمتری ام۳۹ و رادار جنگنده اف-۵ئی تایگر-۲
جنگنده اف-۵ئی تایگر-۲ و تسلیحات آن که در نمایشگاه نوروز ۱۴۰۲ پایگاه چهارم شکاری دزفول به نمایش گذاشته شده است.

مشخصات عمومی

  • خدمه: ۱
  • طول: ۱۴٫۴۵ متر (47ft ۴¾in)
  • پهنای بال: ()
  • ارتفاع: ۴٫۰۸ متر (13ft ۴½in)
  • بال: مساحت ۱۷٫۲۸ متر مربع (186 ft²)
  • وزن خالی: ۴٬۳۴۹ کیلوگرم (9,558lb)
  • وزن بارگیری: ۷٬۱۵۷ کیلوگرم (15,745lb)
  • بیشینه وزن برخاست: ۹٬۳۱۲ کیلوگرم (20,486lb)
  • پیشرانه: ۲× توربوجت جنرال الکتریک جی۸۵
    • نیرو ی خشک: ۱۵٫۵ کیلونیوتن (3,500 lbf) هرکدام
    • نیرو با پس سوز ۲۲٫۲ کیلو نیوتن (5,000 lbf) هرکدام

عملکرد

جنگ‌افزار

تجهیزات پروازی

آرم‌ها و علائم خلبانی

[ویرایش]

جستارهای وابسته

[ویرایش]

توسعه مرتبط

هواگردهای با عملکرد، پیکربندی و یا دوره زمانی مشابه

فهرست‌های مرتبط

منابع

[ویرایش]

پانویس

[ویرایش]
  1. ↑ (به انگلیسی: Dissimilar air combat training (DACT))بخشی از برنامه آموزشی خلبانان آمریکایی است که پس از کسب نتایج ضعیف جنگنده‌های آمریکایی هماننداف-۱۰۵ ثاندرچیف، اف-۸ کروسیدر، اف-۴ فانتوم ۲ در طی جنگ ویتنام برابر جنگنده‌های کوچک‌تر و چابک‌تر ساخت شوروی همانند میگ-۱۷ و میگ-۲۱، اضافه شد. به‌طور مثال با پایه‌گذاری تاپ گان خلبانان نیروی دریایی آمریکا رزم هوایی غیر مشابه با ای-۴ اسکای هاوک را برای شبیه‌سازی رزم با جنگنده‌های زیرصوت شوروی مانند میگ-۱۷ و مبارزه با اف-۵ ئی تایگر-۲ را برای تمرین رزم با میگ-۲۱ تمرین می‌نمودند.[۵]
  2. ↑ The 412 F-5s in service as of December 2021 made it the tenth most common active fighter and attack jet, comprising about 3% of the world's tactical jet warplanes.[۷]

استنادات

[ویرایش]
  1. ↑ (Johnsen 2006، ص. 90).
  2. ↑ Knaack 1978, p. 290.
  3. ↑ Baugher, Joseph ‘Joe’. "Northrop F-5E/F Tiger II in Service with Vietnam". Archived from the original on 22 December 2015. Retrieved 17 December 2015.
  4. ↑ "Military Aircraft Update: Northrop F-5/T-38". Aviation Week & Space Technology (Aviation Week Intelligence Network), Vol.  175, Issue 39, 21 November 2013, p.  89.
  5. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Dissimilar_air_combat_training
  6. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام USN F-5N وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ (Hoyle 2021، ص. 10).
  8. ↑ (Garrison 2005)
  9. ↑ (Wagner 2000، ص. 195).
  10. ↑ (Stuart 1978، صص. 5–7).
  11. ↑ "Era of the F-5 Ends After Three Decades". Los Angeles Times (به انگلیسی). 1987-01-16. Retrieved 2024-01-25.
  12. ↑ (Wagner 2000، ص. 197).
  13. ↑ (Braybrook 1982، صص. 111–114).
  14. ↑ (Stuart 1978، ص. 21).
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ Flight, 8 January 1960, pp. 46-47
  16. ↑ (Paloque 2013، صص. 4–7).
  17. ↑ (Garrison 2005).
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ (Stuart 1978، ص. 7).
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲ Yeo, Mike. "Tigers over Lion City." AirForces Monthly (Key Publishing), Issue 275, March 2011, pp. 86–91. ISSN 0955-7091. Retrieved: 8 June 2011.
  20. ↑ Lake and Hewson 1996, pp. 50–51.
  21. ↑ (Braybrook 1982، ص. 114)
  22. ↑ (Lake و Hewson 1996، ص. 51)
  23. ↑ (Harding 1990، صص. 118–119, 122–123, 188–189).
  24. ↑ (Lake و Hewson 1996، صص. 52–53)
  25. ↑ "Northrop YF-5A Freedom Fighter". National Museum of the US Air Force. US Air Force. Archived from the original on 13 January 2023. Retrieved 28 February 2023.
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ (Lake و Hewson 1996، صص. 82–83)
  27. ↑ (Lake و Hewson 1996، صص. 58–59, 70–71)
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ (Braybrook 1982، ص. 116).
  29. ↑ Lake & Hewson 1996, pp. 71–72.
  30. ↑ Tambini, Anthony J. (2001). F-5 Tigers Over Vietnam (به انگلیسی). Branden Books. ISBN 978-0-8283-2059-7.
  31. ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ (Lake و Hewson 1996، ص. 103)
  32. ↑ (Lake و Hewson 1996، ص. 96)
  33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ (Lake و Hewson 1996، ص. 104)
  34. ↑ Tambini, Anthony, F-5 Tigers over Vietnam, 2014, شابک ‎۹۷۸۰۸۲۸۳۲۰۵۹۷.
  35. ↑ "F-5 Tiger II". Touchdown Aviation. Archived from the original on 7 September 2016. Retrieved 29 January 2016.
  36. ↑ Waldron2018-02-04T04:02:00+00:00, Greg. "SINGAPORE: RSAF chief discusses future capabilities". FlightGlobal (به انگلیسی). Retrieved 2020-12-04.
  37. ↑ "Press release: Assets: Fighter aircraft." بایگانی‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine Ministry of Defence (Singapore), 24 April 2010. Retrieved: 8 June 2011.
  38. ↑ "Brazil favours Grifo F radar for F-5BR upgrade". FlightGlobal, 11 April 2000. Retrieved: 8 June 2011.
  39. ↑ "F5E-Modified." بایگانی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine vacwarbirds.org. Retrieved: 24 April 2012.
  40. ↑ Chuanren, Chen. "Thailand's Latest F-5 Upgrade Features Israeli Kit". Aviation International News.
  41. ↑ "Bombas Guiada SMKB." Revista Asas(Portuguese), Volume 61, June 2011, p. 29. ISSN 1413-1218.
  42. ↑ "Denel's A-Darter makes test debut" بایگانی‌شده در ۲۱ مه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine Flight Global, 26 February 2009. Retrieved: 28 January 2012.
  43. ↑ "FAB comemora dia da Aviação de Caça!" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine alide.com.br. Retrieved: 28 January 2012.
  44. ↑ "F-5EM com míssil Python IV" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine Poder Aéreo, 4 November 2010. Retrieved: 28 January 2012.
  45. ↑ "As garras afiadas do F-5EM" (in Porguguse). بایگانی‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine Poder Aéreo, 24 August 2008. Retrieved: 28 January 2012.
  46. ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ ۴۶٫۲ Cooper, Tom. "Ethiopia and Eritrea, 1950–1991." بایگانی‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine acig.org, 10 February 2008. Retrieved: 1 July 2011.
  47. ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ "Ogaden War (Ethiopian-Somalia Conflict) 1977-1978".
  48. ↑ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ Cooper, Tom. , "Wings over Ogaden, 2015, ch. 3
  49. ↑ Cooper, Tom & Fontanellaz, Adrian, "Ethiopian-Eritrean Wars Volume 1, 2018, ch. 4
  50. ↑ "Which is Better, the F-5E Tiger II or the MiG-21? by Tom Cooper". 8 August 2016.
  51. ↑ "Ethiopia: Hero Air Force General Passes Away". 5 October 2016.
  52. ↑ (Lake و Hewson 1996، ص. 53)
  53. ↑ Plunkett, W. Howard. "When the Thunderbirds Flew the Thunderchief." Air Power History, Air Force Historical Foundation, Clinton, Maryland, Fall 2009, Volume 56, Number 3, pp. 24–25.
  54. ↑ https://www.merriam-webster.com/dictionary/skosh
  55. ↑ «کاوَند» [زمین‌شناسی، ژئوفیزیک، شیمی، علوم جَوّ، علوم نظامی، مهندسی بسپار] هم‌ارزِ «probe»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر سیزدهم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی (ذیل سرواژهٔ کاوَند)
  56. ↑ «قیف» [علوم نظامی] هم‌ارزِ «drogue»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر سیزدهم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی (ذیل سرواژهٔ قیف)
  57. ↑ ۵۷٫۰ ۵۷٫۱ (Thompson 1996، صص. 4–6).
  58. ↑ Hobson p. 43, 64, 70, 71, 73, 75, 83, 90, 268
  59. ↑ (Thompson 1996، صص. 12, 14).
  60. ↑ (Thompson 1996، ص. 16).
  61. ↑ (Gervasi 1981، ص. 123).
  62. ↑ (Auten 2008، ص. 390)
  63. ↑ (Gilcrist 1994، ص. 95).
  64. ↑ (Lake 1998، ص. 85).
  65. ↑ Sprey 1972, p. 140.
  66. ↑ "Northrop F-5 Freedom Fighter." بایگانی‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine Great Planes episode, Discovery Channel, May 2012.
  67. ↑ Isayev, Jafarov, S. , T. (23 February 2012). "Iran now capable of overhauling and modifying F-5 Freedom fighter jet". Trend News Agency. Archived from the original on 4 February 2016. Retrieved 29 January 2016.
  68. ↑ "The first air force to receive F-5E was the Imperial Iranian Air Force." بایگانی‌شده در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine iiaf.net. Retrieved: 6 June 2010.
  69. ↑ IRIAF بایگانی‌شده در ۱ فوریه ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine. iiaf.net. Retrieved: 6 June 2010.
  70. ↑ "Arabian Peninsula & Persian Gulf Database: Iranian Air-to-Air Victories, 1982." بایگانی‌شده در ۲۳ مارس ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine acig.org, 16 September 2003. Retrieved: 15 May 2010.
  71. ↑ Jakubovich, Nickolai (2012). "Neizvestnii MiG. Gordost sovetskogo aviaproma"/Razvedchiki/bombardirovshiki. Eksmo. (Russian:"Неизвестный «МиГ». Гордость советского авиапрома"/Разведчии/бомбардировщики, Николай Якубович, 2012)
  72. ↑ Cordesman, Anthony H.; Wagner, Anthony H. Cordesman and Abraham (1990-05-01). "The Lessons of Modern War - Volume II - The Iran-Iraq War – Chapter 2: The Conditions That Shaped The Iran - Iraq War" (به انگلیسی). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  73. ↑ "Why Iran's Fighter-Jet Ripoff Is Just Fake News". 18 February 2017. Archived from the original on 22 May 2018.
  74. ↑ "Os primeiros F-5 da FAB" [The Brazilian air force's first F-5s], Poder Aéreo (به پرتغالی), 1 July 2011, archived from the original on 26 July 2012, retrieved 26 January 2012.
  75. ↑ Poggio, Guilherme (11 August 2011), "39 anos do voo do primeiro F-5E… e ele continua na ativa!" [39 years of the first F-5 flight… and it continues active!], Poder Aéreo (به پرتغالی), archived from the original on 12 September 2011, retrieved 28 December 2011.
  76. ↑ "PAMA-SP 2011: um F-5B com roupa de 'Mike'" [PAMA-SP 2011: an F-5B dressed as a 'Mike'], Poder Aéreo (به پرتغالی), 7 November 2011, archived from the original on 4 November 2012, retrieved 27 December 2012.
  77. ↑ "F-5A Freedom Fighter" بایگانی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine. Deagel. Retrieved: 28 December 2011.
  78. ↑ "F-5 Brazil." بایگانی‌شده در ۴ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine wikinvest, 28 May 2008. Retrieved: 29 December 2011.
  79. ↑ "FAB compra Pod Litening III" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۶ مه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine Alide. Retrieved: 26 January 2012.
  80. ↑ "Diario Oficial da União" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۲۱ مه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine scribd.com. Retrieved: 26 January 2012.
  81. ↑ "Os F-5 da Jordânia, agora na FAB" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۲۳ مه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine Poder Aéreo, 29 October 2009. Retrieved: 28 December 2011.
  82. ↑ "Aeronáutica reforma 11 caças por R$ 276 mi" (in Portuguese). بایگانی‌شده در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine Agencia T1, 18 April 2011. Retrieved: 29 December 2011.
  83. ↑ "Embraer Defense and Security to modernize 11 additional F-5 jet fighters for the Brazilian Air Force." بایگانی‌شده در ۵ آوریل ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine Deagel, 14 April 2011. Retrieved: 29 December 2011.
  84. ↑ "PAF to retire F-5 fleet". Philippine Star, 29 September 2005. Retrieved: 8 April 2009.
  85. ↑ ۸۵٫۰ ۸۵٫۱ Evangelista, Kate. "Philippine Air Force to buy 6 fighter jets." بایگانی‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine Globalnation via inquirer.net, 1 July 2011. Retrieved: 11 October 2011.
  86. ↑ Weinraub, Bernard. "U.S. to Sell Kenya 12 F‐5's In $70 Million Arms Deal." بایگانی‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۳[عدم تطابق تاریخ] توسط Wayback Machine nytimes.com, 17 June 1976. Retrieved: 26 October 2023.
  87. ↑ Axe, David. "Kenyan Jets Spearhead Somalia Operation." بایگانی‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine offiziere.ch, 1 November 2011. Retrieved: 24 April 2012.
  88. ↑ Darling, Juanita (1995-09-17). "4 Planes Crash in Mexico Festivities; 6 Killed". Los Angeles Times (به انگلیسی). Retrieved 2023-03-08.
  89. ↑ "México reactiva sus aviones F-5E/F Tigre II HD 2021". YouTube. Mexicoaeroespacial y Defensa. 11 February 2021. Archived from the original on 2021-10-30. Retrieved 12 August 2021.
  90. ↑ ۹۰٫۰ ۹۰٫۱ (Cooper 2017، ص. 40)
  91. ↑ (Cooper 2017، ص. 41)
  92. ↑ (Cooper 2017، ص. 47)
  93. ↑ (Cooper 2017، ص. 48)
  94. ↑ (Cooper 2017، ص. 49)
  95. ↑ (Cooper 2017، ص. 51)
  96. ↑ (Cooper 2017، صص. 52–53)
  97. ↑ (Cooper 2018، ص. 14)
  98. ↑ (Cooper 2018، صص. 14,29)
  99. ↑ (Cooper 2018، ص. 43)
  100. ↑ "Coalition Fixed-Wing Combat Aircraft Attrition in Desert Storm." بایگانی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine rjlee.org. Retrieved: 24 April 2012.
  101. ↑ "TADS (Tactical Air Defense Services, Inc." بایگانی‌شده در ۲۳ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine A-4 Skyhawk Association. Retrieved: 23 December 2014.
  102. ↑ Luark, C. "AeroGroup trains Belgium F-16 Pilots at KB." بایگانی‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine f-16.net, 2 June 2008. Retrieved: 23 December 2014.
  103. ↑ "Train Like You Fight...Fight Like You Train." بایگانی‌شده در ۲۵ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine aerogroupinc.com, 2014. Retrieved: 23 December 2014.
  104. ↑ Chennoufi, A. "Tunisia Regions: air and land bombardments shelters 53 terrorists Jebal Châambi using F-5."[پیوند مرده] tunivisions.net, 2 August 2013. Retrieved: 23 December 2014.
  105. ↑ Abdelmoumen, Khalil. "Jebel Chaâmbi: Intensive shelling using F5." بایگانی‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine webdo, 24 April 2014. Retrieved: 23 December 2014.
  106. ↑ "Les chasseurs F-5 entrent en action à Jebel Samama". 12 August 2013. Archived from the original on 16 August 2013. Retrieved 5 June 2017.
  107. ↑ Carlos Martí Sempere (2006). "Tecnología de la Defensa" (PDF) (به اسپانیایی). Instituto Universitario "General Gutiérrez Mellado" (UNED). Retrieved 29 January 2009.[پیوند مرده]
  108. ↑ (Hoyle 2021، ص. 21)
  109. ↑ (Lake و Hewson 1996، ص. 90)
  110. ↑ 2024 World Air Forces, Flight Global, p.13
  111. ↑ "F-5s FAB". fab.mil.br (به پرتغالی). Retrieved 17 October 2024.
  112. ↑ ۱۱۲٫۰ ۱۱۲٫۱ ۱۱۲٫۲ (Hoyle 2021، ص. 14)
  113. ↑ "O Plano de Desativação dos caças Northrop F-5 da Força Aérea Brasileira". Poder Aéreo (به پرتغالی). 30 April 2023. Retrieved 17 October 2024.
  114. ↑ "Brazilian air force confirms Gripen acquisition numbers". Flight Global. 18 November 2014. Archived from the original on 27 April 2019. Retrieved 4 May 2019.
  115. ↑ "Botswana buys CF-5s". بایگانی‌شده در ۹ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine Flight International, 19–25 June 1996, p. 22.
  116. ↑ "Botswana Defence Force". Scramble.nl. Archived from the original on 20 January 2012. Retrieved 9 July 2012.
  117. ↑ Knott and Spearman 2003, p. 76.
  118. ↑ "About the NF-5 Aircraft." بایگانی‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine Turkish Air Force. Retrieved: 23 December 2014.
  119. ↑ SABAH, DAILY (2021-04-07). "Training aircraft crashes in Turkey's Konya, pilot dead". Daily Sabah (به انگلیسی). Retrieved 2021-04-08.
  120. ↑ "HÜRJET ile ilgili heyecanlandıran gelişme". Air News Times (به ترکی استانبولی). 2021-03-06. Retrieved 2021-04-08.
  121. ↑ (Hoyle 2021، ص. 31)
  122. ↑ (Hoyle 2021، ص. 29)
  123. ↑ "Kenyan military aviation." بایگانی‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine OrBat. Retrieved: 1 July 2011.
  124. ↑ "Air force (Kenya), Air force." بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine janes.com. Retrieved: 1 July 2011.
  125. ↑ (Hoyle 2021، ص. 22)
  126. ↑ de Ridder, Dirk Jan. Alpine Tigers face extinction, AirForces Monthly magazine, February 2011 issue, pp. 76–81.
  127. ↑ "Northrop F-5E Tiger II". Archived from the original on 10 August 2020. Retrieved 25 April 2020.
  128. ↑ McPhee, John. "La Place de la Concorde Suisse-II." بایگانی‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine The New Yorker, 7 November 1983, p. 55. Retrieved: 22 July 2013.
  129. ↑ SWISS TIGERS by Emiel Snoot
  130. ↑ (Lake و Hewson 1996، صص. 92–93)
  131. ↑ "Chile to increase F-16 fleet." بایگانی‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine milaviapress.com. Retrieved: 9 January 2010.
  132. ↑ Flight International 15–21 December 2009, p. 37.
  133. ↑ "Uruguay; Air Force expresses interest in Chilean surplus F-5." بایگانی‌شده در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine Dmilt.com, 24 March 2013.
  134. ↑ "Whither the Mexican Air Force Combat Fleet? | Manohar Parrikar Institute for Defence Studies and Analyses". idsa.in. Retrieved 2021-01-12.
  135. ↑ "Mexican military aviation." بایگانی‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine OrBat. Retrieved: 9 January 2010.
  136. ↑ ۱۳۶٫۰ ۱۳۶٫۱ (Hoyle 2021، ص. 24)
  137. ↑ Elbcom "F-5". بایگانی‌شده در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine Royal Moroccan Air Force. Retrieved: 23 December 2014.
  138. ↑ ۱۳۸٫۰ ۱۳۸٫۱ (Lake و Hewson 1996، ص. 94)
  139. ↑ (Hoyle 2021، صص. 19–20)
  140. ↑ (Cooper 2018، ص. 29)
  141. ↑ 2024 World Air Forces, Flight Global, p.34
  142. ↑ Kondaurov, V. N. "Взлетная полоса длиною в жизнь." (in Russian) بایگانی‌شده در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine testpilot.ru. Retrieved: 30 June 2011.
  143. ↑ Book: US Aircraft in the Soviet Union and Russia, Authors Yefim Gordon, Sergey& Dmitriy Komissarov. Midland publishing UK. Page 249 to Page 254 شابک ‎۹۷۸−۱−۸۵۷۸۰−۳۰۸−۲
  144. ↑ "Brazilian Air Force auctions three F-5 fighter airframe". 21 May 2020.
  145. ↑ Saragih, Maylina (17 April 2018). 18 Pesawat Warnai Muspusdirla Yogyakarta. Jakarta: Dinas Penerangan Angkatan Udara. pp. 43–44.
  146. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Johnsen_p35 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  147. ↑ (Lake و Hewson 1996، ص. 77)
  148. ↑ Tamir Eshel (23 October 2014). "Keeping the Tigers Flying". Defense Update. Archived from the original on 10 July 2018. Retrieved 16 May 2018.
  149. ↑ "RSAF - Assets". Archived from the original on 10 July 2018. Retrieved 10 July 2018.
  150. ↑ "Saudi Arabia AF". Archived from the original on 25 November 2018. Retrieved 24 November 2018.
  151. ↑ "Trade Registers". Archived from the original on 29 December 2017. Retrieved 24 November 2018.
  152. ↑ "Arms, Transparency and Security in South-East Asia" بایگانی‌شده در ۵ اوت ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine books.sipri.org, 1997, p. 113. Retrieved: 14 September 2009.
  153. ↑ Taylor, John. [[[:الگو:Google Books URL]] Gallery of Far Easy / Pacific Airpower]. p. 61. {{cite book}}: Check |url= value (help)
  154. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام fav-club.com وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  155. ↑ Fuguet, Erwin; Rivas, Santiago (2021-03-21). "An insight into Venezuela's modern air force". Key Publishing. Retrieved 2023-11-04.
  156. ↑ Gordon 2008, pp. 403–410.
  157. ↑ ۱۵۷٫۰ ۱۵۷٫۱ (Lake و Hewson 1996، ص. 98)
  158. ↑ ۱۵۸٫۰ ۱۵۸٫۱ (Lake و Hewson 1996، ص. 99)
  159. ↑ "Northrop F-5A / B and NF-5A / B Freedom Fighter." بایگانی‌شده در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine Hellenic Air Force. Retrieved: 23 December 2014.
  160. ↑ "F-5E Tiger II". Archived from the original on 10 August 2020. Retrieved 24 April 2020.
  161. ↑ "F-5Tiger Fighter jet - Northrop Grumman". Archived from the original on 8 April 2020. Retrieved 24 April 2020.
  162. ↑ ۱۶۲٫۰ ۱۶۲٫۱ Parsch, Andreas. "AN/APQ – Equipment Listing." بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine Designation-Systems.net, 1 July 2007. Retrieved: 5 June 2012.
  163. ↑ "APQ-157 on F-5F". Archived from the original on 8 June 2020. Retrieved 8 June 2020.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=نورثروپ_اف-۵&oldid=41114238»