زبان آدیغی

زبان آدیغی
چرکسی غربی
адыгабзэ / آد‍ہݝابزە
زبان بومی در	آدیغیه (روسیه), ترکیه
قومیت	چرکس
شمار گویشوران	۵۷۵٬۹۰۰  (۲۰۰۵–۲۰۱۵)
تبار	قفقازی شمال غربی چرکسی زبان آدیغی
سامانه نوشتاری	سیریلیک (کنونی) لاتین (تاریخی) عربی (تاریخی)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	آدیغیه
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	ady
ایزو ۳–۶۳۹	ady
گلاتولوگ	adyg1241
Dپراکندگی آدیغی در آدیغیه، روسیه (۲۰۰۲)

زبان آدیغی یا آدیگه (به انگلیسی: Adyghe) از زبان‌های قفقازی و از گروه زبان‌های قفقازی شمالی رایج در خاورمیانه و قفقاز است که حدود پانصد هزار نفر گویشور دارد. در اصل گویشوران این زبان اهل آدیغیه در قفقاز بوده‌اند که به مکان‌های گوناگون مهاجرت نموده‌اند. متکلمان این زبان امروزه در کشورهای روسیه، اردن، ترکیه، اسراییل، آمریکا، مقدونیه و عراق بسر می‌برند. این زبان در گذشته با خط فارسی به گونه‌ای که برای آدیغی مناسب سازی شده بود نوشته می‌شد. از سال ۱۹۲۷ الفبای لاتین را بکار گرفتند و امروزه به خط سیریلیک نوشته می‌شود.

شیوه نگارش

الفبای سیریلیک

امروزه، رایجترین الفبای مورد استفاده برای نگارش آدیغی، الفبای سیریلیک می باشد.

حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	А а ‌(ا) [aː]	Б б ‌(ب) [b]	В в ‌(ڤ) [v]	Г г ‌(ݝ) [ɣ]	Гу гу ‌(گو) [ɡʷ]	Гъ гъ ‌(غ) [ʁ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Гъу гъу ‌(غو) [ʁʷ]	Д д ‌(د) [d]	Дж дж ‌(ج) [d͡ʒ]	Дз дз ‌(ذ) [d͡z]	Дзу дзу ‌(ذو) [d͡zʷ]	Е е ‌(ئە / ەی) [ɜj][jɜ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Ё ё ‌(یۆ) [jo]	Ж ж ‌(ڒ) [ʒ]	Жъ жъ ‌(ظ) [ʐ]	Жъу жъу ‌(ظو) [ʒʷ]	Жь жь ‌(ژ) [ʑ]	И и ‌(ئی / ی) [ɘj][jɘ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Й й ‌(ی) [j]	К к ‌(ك) [k]	Ку ку ‌(كو) [kʷ]	Къ къ ‌(ق) [q]	Къу къу ‌(قو) [qʷ]	КӀ кӀ ‌(ڃ) [kʼ][tʃʼ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	КӀу кӀу ‌(ࢰو) [kʷʼ]	Л л ‌(ل) [l]	Лъ лъ ‌(ݪ) [ɬ]	ЛӀ лӀ ‌(ࢦ) [ɬʼ]	М м ‌(م) [m]	Н н ‌(ن) [n]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	О о ‌(ئۆ / ۆ) [ɜw][wɜ]	П п ‌(پ) [p]	ПӀ пӀ ‌(ࢠ) [pʼ]	ПӀу пӀу ‌(ࢠو) [pʷʼ]	Р р ‌(ر) [r]	С с ‌(س) [s]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Т т ‌(ت) [t]	ТӀ тӀ ‌(ط) [tʼ]	ТӀу тӀу ‌(طو) [tʷʼ]	У у ‌(ئو / و) [ɘw][wɘ]	Ф ф ‌(ف) [f]	Х х ‌(ݗ) [x]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Хъ хъ ‌(خ) [χ]	Хъу хъу ‌(خو) [χʷ]	Хь хь ‌(ح) [ħ]	Ц ц ‌(ث) [t͡s]	Цу цу ‌(ثو) [t͡sʷ]	ЦӀ цӀ ‌(ڗ) [t͡sʼ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Ч ч ‌(چ) [t͡ʃ]	Чъ чъ ‌( / حࣣـ حࣣ) [t͡ʃʼ]	ЧӀ чӀ ‌( / ح̬ـ ح̬) [t͡ʂ]	Ш ш ‌( / س̈ـ س̈) [ʃ]	Шъ шъ ‌(ص) [ʂ]	Шъу шъу ‌(صو) [ʃʷ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	ШӀ шӀ ‌(ض) [ʃʼ]	ШӀу шӀу}} ‌(ضو) [ʃʷʼ]	Щ щ ‌(ش) [ɕ]	(Ъ ъ)	Ы ы ‌(ئہـ‍ / ‍ہ‍) [ɘ]	(Ь ь)
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Э э ‌(ئە / ە) [ɜ]	Ю ю ‌(یو) [ju]	Я я ‌(یا) [jaː]	Ӏ ӏ ‌(ئ) [ʔ]	Ӏу ӏу ‌(ؤ) [ʔʷ]

الفبای عربی

تا پیش از سال ۱۹۲۷ میلادی، خط مرسوم برای نوشتن زبان آدیغی، خط عربی بوده. از اواسط نیمهٔ دوم قرن نوزدهم میلادی به اینسو، فرهنگیان و زبان‌شناسان چرکسی در استانداردسازی و تدوین رسم الخط واحد برای زبان‌های چرکسی اقدام کردند.

یکی از نکات خاص زبان‌های چرکسی این است که این زبان‌ها دارای بیشترین تعداد واج‌های صامت می باشد، بین ۵۰ تا ۶۰ عدد. برای همین، نه تنها تک‌ تکِ حروفِ عربی (مثل «ص»،‌«ط»، «ذ») که در زبانهایی چون فارسی و ترکی صدای خاص خود را از دست داده‌اند، برای نوشتن واج‌های صامتِ خاصِ زبان آدیغی استفاده می شوند، بلکه بر حسب نیاز، چندین حرف جدید دیگر نیز در نظر گرفته شده بودند.

همینطور، در الفبای عربی چرکسی، مشابه آنچه که در نوشتارهای کردی، قزاق، اویغوری، و غیره انجام شده، برای هر کدام از واج‌های مصوت حرفی در نظر گرفته شده، با این هدف که تمامی مصوت‌ها در کلمات نوشته شوند.

اشکال				آوانگاری	معادل سیریلیک	یونی‌کد	نکته‌ها
آغازی	میانی	پایانی	تنها
آ‎	ـا‎	ـا‎	ا‎	[aː]	А а	U+0622 U+0627
ئـ‎	ـئـ‎	ـئ‎	ئ‎	[ʔ]	Ӏ ӏ	U+0626	همزه یه «ئ»، علاوه بر ایفای نقش در میان واژگان، در ابتدای واژگانی که با حرف مصوت شروع می‌شوند نیز نقش دارد. بجز حرف «آ‎» (معادل سیریلیک: А а)، در ابتدای واژه، حروف مصوت دیگر به همراه «ئ» نوشته می شوند.
-	-	ـؤ‎	ؤ‎	[ʔʷ]	Ӏу ӏу	U+0624
ئە‎	-	ـە‎	ە‎	[a]	Э э Е е1	U+06D5	واجِ معادل حرف سیریلیک «Е е»، با دونگارهٔ ئەیـ / ئەی / ـەی / ەی‎ نوشته می شود.
ئہـ‎	ـہـ‎	ـہ‍‎	‍ہ‍‎	[ə]	Ы ы	U+06C1 and U+200D1	این حرف، به عبارتی، حرفِ U+06C1 (ـہ / ہ) می باشد که به صورت «هفتی» یا «ویرگولی»، و به صورت میان‌واژه‌ای نوشته می شود. به همین دلیل، با توجه به حروف پیش یا پس از این حرف، استفاده از اتصال مجازی (U+200D) می تواند مورد نیاز باشد. به به این سناریوهای ممکنه توجه فرمائید: صہص‎ د‍ہص‎ صہ‍‎ د‍ہ‍‎
بـ‎	ـبـ‎	ـب‎	ب‎	[b]	Б б	U+0628
تـ‎	ـتـ‎	ـت‎	ت‎	[t]	Т т	U+062A
ثـ‎	ـثـ‎	ـث‎	ث‎	[t͡s]	Ц ц	U+062B
پـ‎	ـپـ‎	ـپ‎	پ‎	[p]	П п	U+067E
ࢠـ‎	ـࢠـ‎	ـࢠ‎	ࢠ‎	[p’]	Пӏ пӏ	U+08A0	معادل آن در الفبای عربیِ زبان قاباردی (چرکسی شرقی) حرف ٮ‎ (U+066E) می باشد.
نـ‎	ـنـ‎	ـن‎	ن‎	[n]	Н н	U+0646
حـ‎	ـحـ‎	ـح‎	ح‎	[ħ]	Хь хь	U+062D
جـ‎	ـجـ‎	ـج‎	ج‎	[d͡ʒ]	Дж дж	U+062C
خـ‎	ـخـ‎	ـخ‎	خ‎	[χ]	Хъ хъ	U+062E
ݗـ‎	ـݗـ‎	ـݗ‎	ݗ‎	[x]	Х х	U+0757
ڃـ‎	ـڃـ‎	ـڃ‎	ڃ‎	[kʼ][tʃʼ]	Кӏ кӏ1	U+0683	اگر اینکه حرف بعدی، حرف «و‎» باشد (معادل سیریلیک: Кӏу кӏу)، بجای «ڃ‎»، از حرف «ࢰ‎» استفاده می شود.
چـ‎	ـچـ‎	ـچ‎	چ‎	[t͡ʃ]	Ч ч	U+0686
				[t͡ʂ]	Чъ чъ	- ۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «ح‎» (U+062D) و علامت هفتکِ زیرین «◌̬» «combining caron below» (U+032C) می توان نوشت، به صورت زیرین: ح̬ـ / ـح̬ـ / ـح̬ / ح̬‎
				[t͡ʃʼ]	ЧI чI	- ۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «ح‎» (U+062D) و علامت ضمهٔ وارونهٔ زیرین «◌ࣣ» «inverted damma below» (U+08E3) می توان نوشت، به صورت زیرین: حࣣـ / ـحࣣـ / ـحࣣ / حࣣ‎
-	-	ـد‎	د‎	[d]	Д д	U+062F
-	-	ـذ‎	ذ‎	[d͡z]	Дз дз	U+0630
-	-	ـر‎	ر‎	[r]	Р р	U+0631
-	-	ـز‎	ز‎	[z]	З з	U+0632
-	-	ـژ‎	ژ‎	[ʑ]	Жь жь	U+0698
-	-	ـڗ‎	ڗ‎	[t͡sʼ]	Цӏ цӏ	U+0697
-	-	ـڒ‎	ڒ‎	[ʒ]	Ж ж	U+0692
سـ‎	ـسـ‎	ـس‎	س‎	[s]	С с	U+0633
				[ʃ]	Ш ш	- ۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «س‎» (U+0633) و علامت دونقطهٔ زِبَرین «◌̈» «combining diaeresis» (U+0308) می توان نوشت، به صورت زیرین: س̈ـ / ـس̈ـ / ـس̈ / س̈‎
شـ‎	ـشـ‎	ـش‎	ش‎	[ɕ]	Щ щ	U+0634
صـ‎	ـصـ‎	ـص‎	ص‎	[ʂ]	Шъ шъ	U+0635
ضـ‎	ـضـ‎	ـض‎	ض‎	[ʃʼ]	Шӏ шӏ	U+0636
طـ‎	ـطـ‎	ـط‎	ط‎	[tʼ]	Тӏ тӏ	U+0637
ظـ‎	ـظـ‎	ـظ‎	ظ‎	[ʐ]	Жъ жъ	U+0638
غـ‎	ـغـ‎	ـغ‎	غ‎	[ʁ]	Гъ гъ	U+063A
ݝـ‎	ـݝـ‎	ـݝ‎	ݝ‎	[ɣ]	Г г1	U+075D	اگر اینکه حرف بعدی، حرف «و‎» باشد (معادل سیریلیک: Гу гу)، بجای «ݝ‎»، از حرف «گ‎» استفاده می شود.
فـ‎	ـفـ‎	ـف‎	ف‎	[f]	Ф ф	U+0641
قـ‎	ـقـ‎	ـق‎	ق‎	[q]	Къ къ	U+0642
ڤـ‎	ـڤـ‎	ـڤ‎	ڤ‎	[v]	В в	U+06A4	معادل آن در الفبای عربیِ زبان قاباردی (چرکسی شرقی) حرف ۋ‎ (U+06CB) می باشد.
کـ‎	ـکـ‎	ـک‎	ک‎	[k]	К к	U+0643
گـ‎	ـگـ‎	گ‎	ـگ‎	[g] ([gʷ])1	Г г (Гу гу)	U+06AF	تنها وقتی از حرف «گ» استفاده می شود که حرف بعد از آن، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Гу гу). در غیر این صورت، از حرف «ݝ‎» استفاده می شود.
ࢰـ‎	ـࢰـ‎	ـࢰ‎	ࢰ‎	[kʼ] ([kʷʼ])1	Кӏ кӏ (Кӏу кӏу)	U+08B0	تنها وقتی از حرف «ࢰ» استفاده می شود که حرف بعد از آن، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Кӏу кӏу). در غیر این صورت، از حرف «ڃ‎» استفاده می شود.
لـ‎	ـلـ‎	ـل‎	ل‎	[l]/[ɮ]	Л л	U+0644
ݪـ‎	ـݪـ‎	ـݪ‎	ݪ‎	[ɬ]	Лъ лъ	U+076A
ࢦـ‎	ـࢦـ‎	ـࢦ‎	ࢦ‎	[ɬʼ]	Лӏ лӏ	U+08A6
مـ‎	ـمـ‎	ـم‎	م‎	[m]	М м	U+0645
ئو / و‎	-	ـو‎	و‎	[ɘw] [wɘ]	У у	U+0648
ئیـ / یـ‎	ـیـ‎	ـی‎	ی‎	[i] / [j]	И и Й й	U+06CC
ئۆ‎	-	ـۆ‎	ۆ‎	[ɜw] [wɜ]	О о	U+06C6

• 
  خط عربی تا سال ۱۹۲۷ رایج بود.
• 
  الفبای لاتین از سال۱۹۲۷ تا ۱۹۳۶ استفاده می‌شد.
• 
  .

نمونه متن

اعلامیه جهانی حقوق بشر

در جدول زیر، ترجمهٔ رسمی مادهٔ اول اعلامیه جهانی حقوق بشر به دو زبان آدیغی (چرکسی غربی) و قاباردی (چرکسی شرقی)، و همینطور متن آن به فارسی برای مقایسه آورده شده است.

فارسی	اعلامیه جهانی حقوق بشر ماده اول تمام افراد بشر آزاد بدنیا میایند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. همه دارای عقل و وجدان میباشند و باید نسبت بیکدیگر با روح برادری رفتار کنند.
قاباردی	Цӏыху Хуэфащэхэм Теухуа Дунейпсо Джэпсалъэ 1-нэ пычыгъуэ ЦӀыху псори щхьэхуиту, я щӀыхьымрэ я хуэфащэхэмрэкӀэ зэхуэдэу къалъхур. Акъылрэ зэхэщӀыкӀ гъуазэрэ яӀэщи, зыр зым зэкъуэш зэхащІэ яку дэлъу зэхущытын хуейхэщ.	ڗ‍ہݗو ݗوەفاصەݗەم تەیݗوا دونەییپسۆ جەپساݪە ۱-نە پہچہغوە ڗ‍ہݗو پسۆری صحەݗویتو، یا ضہحہمرە یا ݗوەفاصەݗەمرەࢰە زەݗوەدەو قاݪݗور. آقہلرە زەݗەضہࢰ غوازەرە یائەصی، ز‍ہر ز‍ہم زەقوەش زەڃاضە یاکو دەݪو زەݗوصہتہن ݗوەیݗەص.‎
آدیغی	Цӏыф Фэшъуашэхэм Афэгъэхьыгъэ Дунэепстэу Джэпсалъ 1-нэрэ пычыгъу ЦӀыф пстэури шъхьэфитэу, ялъытэныгъэрэ яфэшъуашэхэмрэкӀэ зэфэдэу къалъфы. Акъылрэ зэхэшӀыкӀ гъуазэрэ яӀэшъы, зыр зым зэкъош зэхашІэ азфагу дэлъэу зэфыщытынхэ фае.	ڗ‍ہف فەصواس̈ەݗەم آفەغەحہغە دونەیەپستەو جەپساݪ ۱-نەرە پہچہغو ڗ‍ہف پستەوری صحەفیتەو، یاݪہتەنہغەرە یافەصواس̈ەݗەمرەڃەڗیف پستەوری صحەفیتەو، یاݪہتەنہغەرە یافەصواس̈ەݗەمرەڃە زەفەدەو قاݪفہ‍. آقہلرە زەݗەضہڃ غوازەرە یائەصہ‍، ز‍ہر ز‍ہم زەقۆس̈ زەڃاضە آزفاگو دەݪەو زەفہشہتہنڃە فایە.‎

سوره الفاتحه

متن زیر، اصل عربی سورهٔ الفاتحه، در کنار ترجمهٔ فارسی آن، و ترجمهٔ آن به آدیغی به خط سیریلیک مدرن و خط عربیِ پیش از سال ۱۹۲۷ می باشد.

اصل عربی	ترجمه فارسی	ترجمه آدیغی (خط عربی)	ترجمه آدیغی (خط سیریلیک)
١-بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ٢-الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ٣-الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ٤-مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ٥-إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ٦-اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ٧-صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ	١-به نام خداوند بخشنده ی مهربان ٢-ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. ٣-بخشنده ی مهربان است ۴-مالک روز جزاء است. ۵-تنها تو را می پرستیم؛ و تنها از تو یاری می جوییم. ۶-ما را به راه راست هدایت کن. ٧-راه کسانی که بر آنان نعمت دادی؛ نه خشم گرفتگان بر آنها؛ و نه گمراهان.	۱- آلاحەو گوڃەغوضەو، گوڃەغو ز‍ہ‍ݗەݪہم ئہڗەڃە! ۲- زەرەدونایە ئی تحەو آلاحہم شہتخور ئہدەظ ۳- گوڃەغوضەو، گوڃەغو ز‍ہ‍ݗەݪەو، ۴- پشہنەژ مافەر زیئەمہر‍ہم! ۵- صحاشە تە قہپفەتەضہ‍، تہوۆݪەؤ ئۆ ئەپہئەغو ئوقہتفەخونەو! ۶- غۆگو زانڃەم ئۆ تہر‍ہش، ۷- ضو ئۆ ز‍ہفەپضاغەݗەم یاغۆگو ناح، گوبڒ ݪەس̈ ز‍ہفەپضاغەݗەر ز‍ہتەیتݗەر آرەپ، غۆشاغەݗەر ز‍ہتەیتݗەری آرەپ. ‎	1. Алахьэу гукӏэгъушӏэу, гукӏэгъу зыхэлъым ыцӏэкӏэ! 2. Зэрэдунае и Тхьэу Алахьым щытхъур ыдэжь, 3. Гукӏэгъушӏэу, гукӏэгъу зыхэлъэу, 4. Пщынэжь мафэр зиӏэмырым! 5. Шъхьащэ тэ къыпфэтэшӏы, тыолъэӏу О ӏэпыӏэгъу укъытфэхъунэу! 6. Гъогу занкӏэм О тырыщ, 7. Шӏу О зыфэпшӏагъэхэм ягъогу нахь, губж лъэш зыфэпшӏыгъэхэр зытетхэр арэп, гъощагъэхэр зытетхэри арэп.

منابع

• http://en.wikipedia.org/wiki/Adyghe_language#cite_note-5