الفبای قرقیزی

خط عربی قزاقستانی که توسط پدر زبان‌شناسی قزاق، اخمت بایتورسینوف ساخته شده‌است.

الفبای قرقیزی (قرقیزی: Кыргыз алфавити، قیرعیز الفابیتی , Yañalif: Qьrƣьz alfaviti) الفبای مورد استفاده برای نوشتن زبان قرقیزی هستند. زبان قرقیزی از الفباهای زیر استفاده می‌کند:

• خط سیریلیک که به‌طور رسمی در جمهوری قرقیزستان استفاده می‌شود.
• افبای عربی-فارسی که به‌طور رسمی در بین اقلیت قرقیز ساکن افغانستان، پاکستان و چین (در ولایت خودمختار قزل‌سو قرقیز و ولایت خودمختار ایلی قزاق در سین‌کیانگ) استفاده می‌شود.
• خط بریل قرقیزی

الفبای عربی-فارسی به‌طور سنتی پیش از معرفی اولین الفبای لاتین در سال ۱۹۲۷ برای نوشتن قرقیزی استفاده می‌شد. امروزه در چین برای نوشتن زبان قرقیزی اقلیت ساکن آنجا از الفبای عربی استفاده می‌شود. الفبای ترکی جدید (ینگه‌الفبا) در دهه ۱۹۳۰ برای زبان قرقیزی در اتحاد جماهیر شوروی استفاده می‌شد تا اینکه با خط سیریلیک جایگزین شد. الفبای سیریلیک قرقیزی اکنون الفبای مورد استفاده در قرقیزستان است. این الفبا شامل ۳۶ حرف: ۳۳ از الفبای روسی با ۳ حرف اضافی برای صداهای ویژه زبان قرقیزی است: Ң، Ү، Ө.

تاریخچه

تا پیش از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، مردم قرقیز اکثرا کوچ‌نشین بودند و سواد خواندن و نوشتن در بین آنها پایین بود. آمار سال ۱۹۲۴ میلادی، درصد سواد را ۲٫۵٪ تخمین زد. با این وجود، مثل مردمان ازبک و قزاق، زبان قرقیزی به الفبای عربی-فارسی، بدون استانداردسازی و هیچ‌گونه تغییری نوشته می‌شد. البته که این الفبا، مناسب زبان قرقیزی نیست. اولا که در الفبای عربی-فارسی، چندین حرف صامت برای یک صدای واحد وجود دارد، به طور مثال، حروف «ت» و «ط». و دوما این که، الفبای عربی-فارسی حروف و حرکات مورد نیاز برای نشان دادن حروف صدادار موجود در قرقیزی را ندارد.

دهه‌ٰ‌ٔ ۱۹۲۰ میلادی، زمان شروع تحول در زبان و ادبیات قرقیزی، مخصوصا به دلیل زحمات محقق و شاعر قرقیز، قاسم تینیستانوف (به قرقیزی: Касым Тыныстанов، قاسىم تىنىستانوۋ) بود. او به عبارتی، پدر زبان‌شناسی مدرن قرقیزی به حساب می‌آید. وی در سال ۱۹۲۳، الفبای عربی-قرقیزی را برای اولین بار استانداردسازی و طراحی کرد. وی حروف خاصی مثل «ۅ» و «ۉ» را برای بازتاب دادن واکه‌ها و تلفظات خاص قرقیزی معرفی نمود. یک سال پس از آن، در سال ۱۹۲۴، قاسم تینیستانوف اولین کتاب درسی آموزش نوشتار قرقیزی در تاریخ را، با نام «زبان مادریمان» (به قرقیزی: эне тилибиз، ەنە تىلىبىز)، با الفبای عربی-قرقیزی چاپ نمود. در همین سال، وی اولین روزنامهٔ کمونیستی قرقیز زبان را نیز، با نام «اِرکین-تو» (به قرقیزی: Эркин-Тоо، ەركىن۔توو) به چاپ رساند.

امروزه همین الفبای قاسم تینیستانوف به عنوان دبیره‌ٔ رسمی زبان قرقیزی در منطقه‌ٔ سین‌کیانگ رسمیت دارد.

اما در قرقیزستان، تا پایان همان سا ۱۹۲۴ میلادی، زبان‌شناسان قرقیز، منجمله قاسم تینیستانوف، تصمیم بر جایگزین کردن الفبای عربی-قرقیزی با الفبای لاتین گرفتند. قاسم تینیستانوف نقش کلیدی در استانداردسازی و معرفی الفبای لاتین در دهه ۱۹۲۰ نیز داشت. بعدتر، در میانهٔ دهه‌ٔ ۱۹۳۰، قاسم تینیستانوف دوباره نقشی کلیدی در جایگزین کردن الفبای لاتین با الفبای سیریلیک-قرقیزی، و استانداردسازی الفبای سیریلیک برای زبان قرقیزی نیز ایفا کرد. وی کتاب درسی آموزش نوشتار خویش را بدون تغییر عمده‌ای و فقط با تغییر به حروف لاتین، باز دوباره به چاپ رساند.

الفبای سیریلیک-قرقیزی قاسم تینیستانوف تا به امروز، الفبای رسمی جمهوری قرقیزستان مانده است.

واکه‌ها

در زبان قرقیزی، در الفبای سیریلیک-قرقیزی، ۱۵ واکه و در الفبای عربی-قرقیزی، ۱۳ واکه وجود دارند. این تفاوت در واقع به دو دلیل است. اول اینکه، الفبای سیریلیک-قرقیزی، هر دو حرف «Э э» و «Е е» را از نوشتار روسی وارد کرده است. اما این دو حرف در واقع هر دو یک صدای «ە / ﻪ‎» را بازتاب می‌دهند. دوم این‌که، الفبای سیریلیک قرقیزی دو حرف «Ы ы» و «И и» را دارد، که به ترتیب، واکه‌ٔ پسین و واکه‌ٔ پیشن می‌باشند. الفبای عربی-قرقیزی، برای حر دو صدا، از حرف «ىـ / ـى / ى» استفاده می‌کند.

به مانند سایر زبان‌های ترکی، واکه‌های قرقیزی به گروه پسین و پیشین تقسیم شده، و کلمات باید از قانون هماهنگی واکه‌ای تبعیت کنند، به این معنی که واکه‌های یک کلمه، همگی یا واکه پسین ویا همگی واکه پیشین می باشند.

در قرقیزی، واکه‌ها همینطور به دو گروه کوتاه و کشیده تقسیم می‌شوند. واکه‌های کشیده، چه در نوشتار عربی-قرقیزی، چه در نوشتار سیریلیک-قرقیزی، با نوشتن دوبار پشت سر هم حرف نشان داده می‌شوند. برای مثال کلمه‌ٔ «دۅۅلۅت / дөөлөт»، گرفته شده از واژه‌ٔ عربی «دولت» و به معنی ثروت در قرقیزی. در این واژه، یک واکه‌ٔ کشیده و یک واکه‌ٔ کوتاه وجود دارد. از بین دو حرف «Э э» و «Е е»، فقط یکی از آنها برای نوشتار واکه‌ٔ کشیده استفاده می‌شود، «Ээ ээ».

دو حرف «Ы ы» و «И и» («ىـ / ـى / ى» به الفبای عربی-قرقیزی)، نوع کشیده ندارند.

		لبی				غیر لبی
		تنگ		باز		تنگ			باز
		کوتاه	کشیده	کوتاه	کشیده		کوتاه	کشیده	کوتاه	کشیده
پسین Жоон үндүүлөр جوون ۉندۉۉلۅر	عربی	ـﯗ‎ / ﯗ	ـﯗﯗ‎ / ﯗﯗ	ـو‎ / و‎	ـوو‎ / وو‎	ىـ / ـى / ى‎		ا / ‍ـا	اا / ‍ـاا
	معادل سیریلیک (معادل لاتین)	У у (U u)	Уу уу (Uu uu)	О о (O o)	Оо оо (Oo oo)	Ы ы (Y y)		А а (A a)	Аа аа (Aa aa)
	آوانگاری	[u]	[u:]	[o]	[o:]	[ɯ]		[ɑ]	[ɑ:]
پیشین Ичке үндүүлөр ىچكە ۉندۉۉلۅر	عربی	ـۉ‎ / ۉ	ـۉۉ‎ / ۉۉ	ـۅ‎ / ۅ‎	ـۅۅ‎ / ۅۅ	ىـ / ـى / ى‎	ە / ـە	ەە / ـەە
	معادل سیریلیک (معادل لاتین)	Ү ү (Ü ü)	Үү үү (Üü üü)	Ө ө (Ö ö)	Өө өө (Öö öö)	И и (I i)	Е е / Э э (E e)	Ээ ээ (Ee ee)
	آوانگاری	[y]	[y:]	[ø]	[ø:]	[i]	[e]	[e:]

نمودار متناظر حروف

نمودار متناظر چهار الفبای قرقیزستانی: الفبای سیریلیک قرقیزی و بریل قرقیزی مورد استفاده در قرقیزستان، الفبای لاتین قرقیزی مورد استفاده در قرقیزستان ۱۹۲۸–۱۹۳۸ و الفبای عربی قرقیزی مورد استفاده در افغانستان، پاکستان و سین‌کیانگ چین در زیر آمده‌است. در این نمودار متناظر، الفبای سیریلیک به ترتیب رسمی نوشته شده‌است. معادل‌های عربی و لاتین به ترتیب حروف الفبای رسمی آنها نوشته نشده‌اند، اما برای سهولت درک، در اطراف سیریلیک فهرست شده‌اند.

حروف متناظر در الفباهای قرقیزی

سیریلیک	نام	بریل	عربی-فارسی	واج‌نویسی بی‌جی‌ان/پی‌سی‌جی‌ان	واج‌نویسی پی‌ای‌یو)	لاتین (۱۹۲۸–⁠۱۹۳۸)	آوانگاری بین‌المللی
А а	а (a)	⠁	ا	A a	A a	A a	/ɑ/
Б б	бе (be)	⠃	ب	B b	B b	B ʙ	/b/
В в	ве (v)	⠺	ۋ	V v	V v	V v	/v/, /w/
Г г	ге (ge)	⠛	گ غ*	G g	G g, Ğ ğ	G g, Ƣ ƣ	/ɡ/, /ʁ/, /ɢ/
Д д	де (de)	⠙	د	D d	D d	D d	/d/
Е е	e (e)	⠑	ە	E e	E e	E e	/e/
Ё ё	ё (ë)	⠡	ي+و(يو)	Yo yo	Yo yo	Jo jo	/jo/
Ж ж	же (zhe)	⠚	ج	J j	J j	Ç ç (Ƶ ƶ from 1938)	/d͡ʒ/, both /d͡ʒ/ and /ʒ/ since 1938
З з	зе (ze)	⠵	ز	Z z	Z z	Z z	/z/
И и	и (i)	⠊	ى	I i	İ i	I i	/i/
Й й	ий (iy)	⠯	ي	Y y	Y y	J j	/j/
К к	кa (ka)	⠅	ك ق*	K k	K k, Q q	K k, Q q	/k/, /q/, /χ/
Л л	эл (el)	⠇	ل	L l	L l	L l	/l/, /ɫ/
М м	эм (em)	⠍	م	M m	M m	M m	/m/
Н н	эн (en)	⠝	ن	N n	N n	N n	/n/
Ң ң	ың (yng)	⠽	ڭ	Ng ng	Ñ ñ	Ꞑ ꞑ	/ŋ/, /ɴ/
О о	о (o)	⠕	و	O o	O o	O o	/o/
Ө ө	ө (ö)	⠌	ۅ	Ö ö	Ö ö	Ɵ ɵ	/ø/
П п	пe (pe)	⠏	پ	P p	P p	P p	/p/
Р р	эр (er)	⠗	ر	R r	R r	R r	/r/
С с	эс (es)	⠎	س	S s	S s	S s	/s/
Т т	те (te)	⠞	ت	T t	T t	T t	/t/
У у	у (u)	⠥	ۇ	U u	U u	U u	/u/
Ү ү	ү (ü)	⠧	ۉ	Ü ü	Ü ü	Y y	/y/
Ф ф	эф (ef)	⠋	ف	F f	F f	F f	/f/
Х х	ха (kha)	⠓	ح	H h	H h	H h	/χ/, /k/
Ц ц	це (tse)	⠉	(ت+س (تس	C c	C c	Ts ts	/t͡s/
Ч ч	че (che)	⠟	چ	Ch ch	Ç ç	C c	/t͡ʃ/
Ш ш	ша (sha)	⠱	ش	Sh sh	Ş ş	Ş ş	/ʃ/
Щ щ	ща (shcha)	⠭	-	Shch shch	Şç şç	Şc şc	/ʃt͡ʃ/, /ʃː/
Ъ ъ	ажыратуу белгиси (azhyratuu belgisi)	⠷	-	”	-	-	*
Ы ы	ы (y)	⠮	ى	Y y	I ı	Ь ь	/ɯ/
Ь ь	ичкертүү белгиси (ichkertüü belgisi)	⠾	-	’	-	-	*
Э э	э (e)	⠪	ە	E e	E e	E e	/e/
Ю ю	ю (yu)	⠳	ي+ۋ(يۋ)	Yu yu	Yu yu	Ju ju	/ju/, /jy/
Я я	я (ya)	⠫	ي+ا(يا)	Ya ya	Ya ya	Ja ja	/ja/, /jɑ/

حرف H در الفبای قرقیزی وجود ندارد. در عوض، حرفی بی‌صدا جایگزین آن شد. (به عنوان مثال "Шаар (Shaar)" (شهر) در قرقیزستان با Shahar/Şähär/Şəhər در سایر زبان‌های ترکی مطابقت دارد)

• К (K) – در کلمات با واکه‌ٔ پسین، معادل ق، و در کلمات با واکه‌ٔ پیشین، معادل ك می‌باشد. لطفا به جدول واکه‌ها رجوع کنید.
• Г (G) – در کلمات با واکه‌ٔ پسین، معادل غ، و در کلمات با واکه‌ٔ پیشین، معادل گ می‌باشد. لطفا به جدول واکه‌ها رجوع کنید.

عربی

جدول زیر ترتیب حروف قرقیزی را نشان می‌دهد، زیرا ترتیب حروف بر اساس اینکه به الفبای عربی یا سیریلیک نوشته شده باشد متفاوت است.

معادل		نام حرف در قرقیزی	آوانگاری	تنها	پایانی	میانی	آغازی
سیریلیک	لاتین
А а	A a	Алип	[ɑ]	ا‎	ﺎ‎		ا‎
Б б	B b	Бээ	[b]	ﺏ‎	ﺐ‎	ﺒ‎	ﺑ‎
П п	P p	Пээ	[p]	پ‎	ﭗ‎	ﭙ‎	ﭙ‎
Т т	T t	Тээ	[t]	ﺕ‎	ﺖ‎	ﺘ‎	ﺗ‎
Ж ж	J j / Dj dj	Жым	[dʒ]	ﺝ‎	ﺞ‎	ﺠ‎	ﺟ‎
Ч ч	Ch ch	Чым	[t͡ʃ]	ﭺ‎	ﭻ‎	ﭽ‎	ﭼ‎
Х х	H h (ĥ) / X x	H h / X x	[χ~q]	ﺡ‎	ﺢ‎	ﺤ‎	ﺣ‎
Д д	D d	Дал	[d]	ﺩ‎	ﺪ‎		ﺩ‎
Р р	R r	R r	[r]	ﺭ‎	ﺮ‎		ﺭ‎
З з	Z z	Z z	[z]	ﺯ‎	ﺰ‎		ﺯ‎
С с	S s	S s	[s]	ﺱ‎	ﺲ‎	ﺴ‎	ﺳ‎
Ш ш	Sh sh	Sh sh	[ʃ]	ﺵ‎	ﺶ‎	ﺸ‎	ﺷ‎
Г г	Gh gh	Gh gh	[ɢ~ʁ]	ﻉ‎	ﻊ‎	ﻌ‎	ﻋ‎
Ф ф	F f	F f	[ɸ]	ﻑ‎	ﻒ‎	ﻔ‎	ﻓ‎
К к	Q q	Q q	[q]	ﻕ‎	ﻖ‎	ﻘ‎	ﻗ‎
Кь кь	K k	K k	[k]	ك‎	ـك‎	ـكـ‎	كـ‎
Гь гь	G g	G g	[ɡ]	گ‎	ﮓ‎	ﮕ‎	ﮔ‎
Ң ң	Ng ng	Ng ng	[ŋ~ɴ]	ڭ‎	ـڭ‎	ـڭـ‎	ڭـ‎
Л л	L l	лам	[l~ɫ]	ﻝ‎	ﻞ‎	ﻠ‎	ﻟ‎
М м	M m	M m	[m]	ﻡ‎	ﻢ‎	ﻤ‎	ﻣ‎
Н н	N n	N n	[n]	ﻥ‎	ﻦ‎	ﻨ‎	ﻧ‎
О о	O o	O o	[o]	و‎	ﻮ‎		و‎
Ө ө	Ö ö	Ö ö	[ø]	ۅ‎	ـۅ‎		ۅ‎
У у	U u	U u	[u]	ﯗ‎	ـﯗ‎		ﯗ‎
Ү ү	Ü ü	Ü ü	[y]	ۉ‎	ـۉ‎		ۉ‎
В в	V v	V v	[v~w]	ﯞ‎	ـﯞ‎		ﯞ‎
Э э Е е	E e	E e	[e]	ە‎	ﻪ‎		ە‎
И и Ы ы	I ı/ İ i	I ı/ İ i	[i~ɯ]	ﻯ‎	ﻯ‎	ـىـ‎	ىـ‎
Й й	Y y	Y y	[j]	ي‎	ي‎	ﻴ‎	ﻳ‎
	-	Кыбачы		ء‎

در نسخه‌های قبلی الفبا، «ییی» برای نشان دادن ы/и استفاده می‌شد. «ییی» در عوض برای نشان دادن й استفاده می‌شد. این اصلاح احتمالاً به دلیل نقش تاریخی «ییی» در نمایندگی صدای /e/ لغو شده‌است. اگرچه «ییی» هرگز جدای از املای استاندارد شده فارسی یا جغتایی نبود، احتمالاً به‌عنوان گونه‌ای کتبی در بازنمایی /e/ سابقه داشته‌است و نقش امروزی آن در پشتو و اویغور نیز نماینده /e/ است.

نمونه متن

ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر

خط سیریلیک قرقیزی	خط عربی قرقیزی	خط لاتین قرقیزی (بر اساس یانالیف) (۱۹۲۸–۱۹۳۸)	ترجمه فارسی
Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң-сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш.	باردیق ادامدار ۅز به‌ده‌لینده جانا ۇقۇقتاریندا ه‌رکین جانا ته‌ڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات. الاردین اڭ-سه‌زیمی مه‌نه‌ن ابئییری بار جانا بئری-بئرینه بئر تۇۇعاندیق مامئله قیلۇعا تییش.‎	Bardьq adamdar ɵz ʙedelinde çana uquqtarьnda erkin çana teꞑ uquqtuu ʙolup çaralat. Alardьn aꞑ‑sezimi menen aʙijiri ʙar çana ʙiri‑ʙirine ʙir tuuƣandьq mamile qьluuƣa tijiş.	همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از نظر حیثیت و حقوق برابر هستند. آنها دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روحیه برادری رفتار کنند.

جستارهای وابسته

• زبان قرقیزی
• رومی شدن قرقیزستان