یعقوب بن کلس

یَعقوبِ اِبْنِ کِلّس (۳۱۸-۳۸۰ قمری/۹۳۰-۹۹۱ میلادی)، با عنوان کامل ابوالفرج، یعقوب بن یوسف بن ابراهیم بن هارون بن کلس، وزیر مصری فاطمیان و یهودی که مسلمان شد. خود را از نسل هارون، برادر موسی می‌دانست.

زندگی

ابن کلس در در ۳۱۸ قمری (۹۳۰ میلادی) در خانواده‌ای یهودی در بغداد به دنیا آمد. به همراه پدرش به شام کوچ کرد و در آنجا به عنوان نماینده خرید بازرگانان مشغول کار شد. پس از مدتی، با اموالی که جمع‌آوری کرده بود به مصر فرار کرد. او توانست توجه کافور را به خود جلب کند و با نشان دادن میراث چند نفر، از جمله یک یهودی و فرستادن باقی‌مانده آن‌ها برای کافور توانست مورد اعتماد او واقع شود و متصدی دیوان مصر و شام شد.

به اعتقاد برخی او به طمع وزارت، مسلمان شد. با اسلام آوردن ابن کلس موقعیت ابوالفضل جعفر بن فرات (ابن حنزابه وزیر کافور) متزلزل شد که پس از مرگ کافور در ۳۵۷ قمری خصومتش علنی شد.

وزارت

در دولت ابومنصور نزار ملقب به العزیز بالله که اقتدار فاطمیان در شرق به شدت متزلزل شده بود، به پیشنهاد ابن کلس، العزیز سپاهی به برای فتح دمشق فرستاد. العزیز در محرم ۳۶۷ قمری موفق به شکست آلپ تکین شد، از این روی ابن کلس وزارت منصوب شد و او اولین وزیر این سلسله شد. او در رمضان ۳۶۸ قمری (آوریل ۷۹۷ میلادی) از العزیز لقب «الوزیر الاجل» و اموال فراوان دریافت کرد و در راه اعتلای سیاسی و فرهنگی قلمرو فاطمیان تلاش بسیاری کرد.

فعالیت فرهنگی

او توجه ویژه‌ای به مسائل فرهنگی داشت و گروهی از فقها، علما، پزشکان و شعرا را پیرامون او گردآمده بودند. آن‌ها آثار خود را در مجلس وزیر عرضه می‌کردند.

ابن کلس، گذشته از دانش پروری، خود نیز اهل قلم بود. از تألیفات او:

• کتاب فی القراءات
• کتاب فی الادیان
• کتاب فی آداب رسول‌الله
• کتاب فی علم الابدان و صلاحها
• رسالة الوزیریة یا مصنّف الوزیر، در فقه اسماعیلیه.

به نظر می‌رسد که ابن کلس با تألیف و تدریس «رسالة الوزیریة» قصد داشته که دستگاه خلافت فاطمیان را براساس استنباط شخصی خود از فقه اسماعیلیه سازمان دهد و گذشته از وزارت نقش یک نظریه‌پرداز را نیز ایفا نماید. وی عالمان را به صدور فتوی از روی آن واداشته بود.

مهم‌ترین اقدام فرهنگی ابن کلس را تبدیل جامع الازهر به مرکزی علمی می‌دانند. به درخواست او، عزیز برای ۳۷ نفر از فقها مقرری تعیین کرد و ایشان را در خانه‌های مجاور الازهر سکنی داد. گرچه علاقه ابن کلس به علم و علما از اهداف سیاسی خالی نبود.

از میان بناها و آثاری که ابن کلس پدیدآورد، می‌توان به جامع الحاکم و ۷ باغ در قاهره معروف به «بساتین الوزیر» اشاره کرد.

مرگ

ابن کلس در ۶۲ سالگی بیمار شد و در ذیحجه ۳۸۰ قمری (فوریه ۹۹۱ میلادی) درگذشت. در آخر عمرش العزیز شخصاً بر بستر او حاضر شد و پس از مرگ بر جنازه‌اش نماز گزارد و اشک ریخت. مراسم کفن و دفن او با شکوه برگزار شد.

منابع

• محمد علی کاظم بیگی. «ابن کلس». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• عزت اندراوس. «الوزیر یعقوب بن کلس». موسوعة تاریخ أقباط مصر.