| مسجد جامع بجنورد
|
مسجد جامع شهر بجنورد قدیمی‌ترین مسجد شهر است شد
|
| مسجد جامع بخارا |
مسجدی است در بخارا که در میدان سجستان پیش روی قصرالخان واقع است. مساحت آن صد گز و ارتفاع قبۀ آن چهل گز استمنجم العمران
|
| مسجد جامع برسیان |
در برسیان، حومۀ شهر اصفهان. دارای محراب مورخ ۵۲۸ق و منارۀ مورخ ۴۹۱ق؛ تعمیراتی از عهد شاه طهماسب دارد
|
| مسجد جامع بروجرد |
گنبد اصلی آن از دوران سلجوقی است. از مادۀ تاریخ در ورودی آن تاریخ ۱۰۹۰ق استخراج می‌شود. بر طبق کتیبه، مناره‌ها و ایوان آن در ۱۲۰۹ق به وسیلۀ تقی‌خان نامی ایجاد شده. فرمانی مورخ ۱۰۲۲ق از شاه عباس بالای در مسجد بر سنگ مرقوم است
|
| مسجد جامع بسطام |
مسجد عهد سلجوقی و مغول، دارای کتیبه‌های متعدد قرآنی و گچبری مورخ ۷۰۶ق. بانی آن ابویزید پسر محمد پسر مسعود بایزیدی بوده است
|
| مسجد جامع بناب |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبه‌ای بر دیوار شمالی بنا به تاریخ ۹۵۱ق استابنیه و آثار تاریخی مراغه. کتیبۀ دیگر بنا دربارۀ تعمیرات ۱۲۱۰ق است. بانیان و سازندگان: در کتیبۀ دیوار شمالی بنا، بانی مسجد بی‌بی‌جان‌خانم، دختر منصوربیک، معرفی شده استابنیه و آثار تاریخی مراغه. کتیبه‌ای بر یکی از ستون‌های کنار محراب حاکی از آن است که واقف و نقاش و تزیین‌کنندۀ محراب استاد سید نقاش بوده است. سیر تحول بنا: بر اساس کتیبۀ قدیمی‌تر مسجد، این بنا در زمان شاه طهماسب اوّل صفوی ساخته شده است<ابنیه و آثار تاریخی مراغه. مهم‌ترین بخش بنا شبستان آن است که ۳۶ ستون چوبی با سرستون‌های مقرنس، شبیه به سرستون‌های مسجد ملا رستم مراغه و مسجد گزاوشت بناب، دارد. در سقف شبستان، نقاشی‌هایی مشتمل بر نگاره‌های تزیینی و طرح‌های ترنج‌مانند دیده می‌شودفهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی. در کنار مسجد، مناره‌ای مزیّن به کاشی‌های فیروزه‌ای وجود دارد که در چند دهۀ قبل، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی آن را مرمت کرده استابنیه و آثار تاریخی مراغه
|
| مسجد جامع بهشهر |
مسجدی واقع در شهر بهشهر که در زمان شاه سلطان‌حسین بنا شد
|
| مسجد جامع بیجار |
دس ۱۲۲۰ق. مسجدی است. که نجف‌قلی‌خان جد حسین‌علی‌خان وزیر فوائد آن را بنا نموده است. بنای آن عالی است و حجراتی برای سکونت طلاب داردمرآت البلدان
|
| مسجد جامع بیداخوید |
مسجدی است از سده یازدهم قمری در شهر تفت یزد
|
| مسجد جامع پاوه |
مسجدی که بر بقایای آتشکده‌ای از دوران ساسانی ساخته شده است
|
| مسجد جامع تبریز |
تاریخ بنای اصلی نامعلوم (احتمالاً سلجوقی) است. بنای کنونی از قرن ۱۰ق به بعد و شامل شبستان‌های متعدد است. فرمانی مورخ ۹۷۲ق از شاه طهماسب در شبستان مرکزی بر مرمر موجود است
|
| مسجد جامع تربت حیدریه |
مسجد جامع در دورۀ احمدشاه (۱۳۲۷-۱۳۴۲ق) در میدان شهر در جای مسجد قدیمی بنا شده است
|
| مسجد جامع ترک |
یکی از مهم‌ترین آثار شهر ترک همین مسجد جامع است که از زیباترین مساجد سنگی استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود و ظاهراً حدود هشتصد سال قدمت دارد و احتمالاً در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو ۷۰۳- ۷۱۶ق) ساخته شده است. این مسجد دارای صحن (با در ورودی) و شبستان و مناره است. شبستان مسجد با ابعاد ۷٫۹×۲۱٫۵ متر، مستطیل شکل است و یک محراب اصلی و دو محراب کوچکتر دارد. در جنوب شرقی شبستان نیز مقبره‌ای قرار گرفته است. این مسجد در زمین‌لرزۀ ۱۲۶۰ق ویران و در۱۲۸۲ق بازسازی شد. ستون‌ها و پنجره‌های آن از سنگ و محراب آن از سنگ تراشیده ساخته شد. در زمین‌لرزۀ ۱۲۹۷ق نیز آبادی ترک و مسجد بازسازی شده آن آسیب دوباره دید
|
| مسجد جامع تهران |
تاریخ اصلی بنا نامعلوم و به احتمال قوی از عهد صفوی جدیدتر نبوده است. در بنای فعلی ایوان غربی (به نام حاج میرزا مسیح) مورخ ۱۲۴۰ق و ایوان کوتاه‌تر جنوبی مورخ ۱۲۵۲ق است، سایر قسمت‌ها بعداً احداث شده است
|
| مسجد جامع تویسرکان |
مؤلف مرآت البلدان آرد: مسجد جامع اولی به کلی منهدم شده و آثاری از آن باقی نمانده و تاریخ آن معلوم نیست و به جای آن مسجدی است که یک شبستان دارد و حدود صد سال از بنای آن می‌گذرد
|
| مسجد جامع تیسفون |
نخستین مسجد جامعی که مسلمین پس از فتح ناحیه سواد ساختند
|
| مسجد جامع جندق |
این مسجد در قلعه جندق واقع است که زیلوهای قدیمی با تاریخ‌های ۹۶۰ق، ۱۰۴۳ق، ۱۰۴۴ق دارد
|
| مسجد جامع جویم |
دس ۱۰۹۷ق. استان فارس، شهرستان لارستان، شهر جویم. مسجدی دارای منبر سنگی با دروازه پله و صندوق سنگی متعلق به اوایل سده هشتم که احمد جویمی آن را ساخته است و در آن نگهداری می‌شود
|
| مسجد جامع چالشتر |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبۀ سردرِ غربی به تاریخ ۱۲۶۷ق استشناخت سرزمین چهارمحال. بر بالای محراب و روی منبر چوبی مسجد نیز تاریخ ۱۲۶۷ق دیده می‌شود. سردر شمالی کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۶۸ق دارد که این تاریخ سال اتمام کاشی‌کاری مسجد استشناخت سرزمین چهارمحال. درِ چوبی کوچکی در ضلع غربی مسجد مورخ به ۱۳۲۰ش استآلبوم عکس مسجد جامع چالشتر. بانیان: بانی مسجد حاج محمدرضاخان، از خوانین چالشتر، بوده است. در کتیبۀ سردر، نام میرزا اسماعیل کاشی‌پَز اصفهانی، سازندۀ تزیینات سردر، دیده می‌شود و در کتیبۀ منبر چوبی نام خطّاط آن، عبدالرحیم، آمده استشناخت سرزمین چهارمحال. در چوبی ضلع غربی را استاد ناصر چالشتری ساخته استآلبوم عکس مسجد جامع چالشتر. سیر تحول بنا: با توجه به کتیبه‌های موجود، مسجد از آثار نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری قمری است. بر اساس منابع بررسی‌شده، در نیم قرن اخیر، مناره‌های مسجد را ابوالقاسم خان آزاده مرمت و شبستان آن را آجرفرش کرده استشناخت سرزمین چهارمحال. سردرِ شرقی و تزیینات کاشی‌کاری آن کاملاً مرمت و بازسازی شده؛ اما کاشی‌کاری سردرِ غربی آسیب دیده و قسمت‌هایی از آن فرو ریخته است. امروزه نمای جبهۀ جنوبی صحن را با پنجره‌های فلزی پوشانده‌اندآلبوم عکس مسجد جامع چالشتر
|
| مسجد جامع حسن بصری |
مسجدی در بندر طاهری شهرستان کنگان منسوب که به حسن بصری است
|
| مسجد جامع حمامیان |
مسجدی در شهر بوکان که در ۱۳۲۸ق ساخته شده
|
| مسجد جامع خرگرد |
در خرگرد، بخش خواف (تربت حیدریه)، خراسان. ویرانۀ یکی از قدیمی‌ترین مساجدی است که به وسیلۀ خواجه نظام‌الملک طوسی حدود ۴۵۰ق ساخته شده. بقایای کتیبۀ کوفی آجری بسیار ممتاز آن در موزۀ ایران باستان است
|
| مسجد جامع خرم‌آباد |
دس ۹۷۰ق. مسجدی است، که شاه‌پرور سلطان دختر اغرلوسلطان آن را ساخته و بعدها به امر شاه سلطان‌حسین صفوی مرمت شده است. تاریخ بنای آن را در محراب در سنگی مرتسم ساخته‌اندمرآت البلدان
|
| مسجد جامع خوی |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: ماده تاریخ سنگ‌نبشته‌ای در انتهای دهلیزِ مسجد «یا غفور و ودود» است که تاریخ ۱۳۲۳ق را مشخص می‌سازدسیمای خوی. در انتهای این کتیبه، تاریخ ۱۳۲۷ق قید شده استسیمای خوی. بانیان: بر اساس منابع بررسی‌شده، بانی مسجد احمدخان دُنبُلی، حاکم خوی، بوده است. دیگر ابنیۀ برجای مانده از او عبارت‌اند از مسجد خان، کاروان‌سرای خان، ارگ احمدخانی، و بازرار خوی. پس از او، احداث مسجد را حسین‌قلی خان ادامه داده و سرانجام به کوشش میرزا یحیی امام جمعه خویی و شیخ محمدعلی محله‌ای به اتمام رسیده استتاریخ خوی. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف مرآت البلدان این مسجد را از آثار حسین‌خان دُنبُلی دانسته و آن را بنایی بسیار عالی وصف کرده که ناقص مانده و خراب شده استمرآت البلدان. در کتاب تاریخ خوی آمده که ساخت دو مدرسه در شرق و غرب مسجد پیش‌بینی و طبقۀ اوّل یکی از آنها ساخته شده بود؛ اما احداثِ آنها به علت انقراض دنبلی‌ها ادامه نیافتتاریخ خوی. سیر تحول بنا: بنای مسجد متعلق به نیمۀ اوّل قرن سیزدهم هجری قمری و از جمله آثار دنبلی‌ها در خوی است. دنبلی‌ها در فاصلۀ سلطنت نادرشاه افشار تا فتحعلیشاه قاجار در خوی و شهرهای مجاور آن حکومتی تقریباً مستقل داشتند که در ۱۲۱۴ق، با لشکرکشی فتحعلیشاه قاجار، این حکومت پایان یافت. ساختمان مسجد تا اوایل قرن چهاردهم هجری قمری ناتمام مانده بود تا این که در ۱۳۱۷ق به اتمام آن اهتمام شد و «مسجد جمعه» نام گرفتتاریخ خوی
|
| مسجد جامع دامغان |
مؤلف مرآت البلدان آرد: دو مسجد بسیار قدیمی در دامغان هست که هر یک را می‌توان جامع گفت یکی که قدیمی‌تر و معروف به ناری‌خانه است به گفتۀ اهالی به امر امیرالمؤمنین ساخته شده و چندین ستون از آن باقی است، مسجد دیگری که گویند در زمان خلافت مأمون ساخته شده ولی دلیل بر صحت آن تاریخ نداریم فعلاً آباد استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع دزفول |
بنیاد شبستان شرقی قدیمی‌ترین قسمت آن است، و در آن تأثیر معماری ساسانی (ایوان کرخه) مشهود می‌باشد. شبستان جنوبی احتمالاً از قرن ششم قمری، تاریخ تعمیر سردر ۱۱۵۷ق و مناره‌ها و نمای صحن از قرن سیزده قمری است
|
| مسجد جامع دماوند |
بنیاد آن احتمالاً از عهد سلجوقی است، بنای فعلی، مشتمل بر ستون‌ها و رومی‌های آجر و سنگ با پوشش تیر، از جنبۀ معماری شایان توجه است. تاریخ‌های ۸۱۲ق و ۹۲۷ق نام شاه اسماعیل صفوی و بانیان و کاتبان بر چوب‌های بالای ستون‌ها مذکور است. منار آن از عهد مغول است
|
| مسجد جامع دینور |
مسجدی بود. این مسجد را حسنویۀ بن حسین که از طرف آل بویه حاکم قسمتی از مردم کردستان بود و به حسن سیرت شهرت داشت در دینور بنا کردحبیب السیر
|
| مسجد جامع ری |
دس ۱۵۲ق. مسجدی بود. مؤلف مرآت البلدان آرد: در زمان خلافت منصور عباسی مهدی برادر این خلیفه که از جانب او حکومت جبل داشت مسجد جامع ری را بنا کرد و معمار این بنا عمرو بن ابی خطیب بودمرآت البلدان
|
| مسجد جامع زنجان |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان: بانی مسجد عبدالله‌میرزا دارا، پسر فتحعلیشاه قاجار، بوده استمرآت البلدان. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف مرآت البلدان تاریخ بنای این مسجد را ۱۲۳۷ق ذکر کرده استمرآت البلدان. در کتاب تاریخ زنجان آمده که ساختمان مسجد در ۱۲۴۲ق پایان یافته و در دوره‌های بعد هیچ فضایی به آن اضافه نشده است. وقفنامۀ مسجد و تأییدیۀ آن به ترتیب به تاریخ ۱۲۴۴ق و ۱۲۹۱ق استمسجد جامع زنجان. در منابع مکتوب، از این بنا با نام مسجد سید و مدرسۀ سید نیز یاد شده استتاریخ زنجان. سیر تحول بنا: بر اساس منابع بررسی‌شده، بنای مسجد از آثار نیمۀ اوّل قرن سیزدهم هجری قمری است. در دورۀ پهلوی، با احداث خیابانی در ضلع شمالی مسجد، ورودی آن تغییراتی کرد و فضای هشتی پشت ایوان شمالی تخریب شد. پیش از این، از طریق هشتی و دهلیزهای دو سوی ایوان وارد صحن می‌شده‌اند و اکنون مستقیماً از طریق ایوان شمالی وارد می‌شوند. هم‌زمان با این تغییرات، دو مناره در طرفین سردر ساخته شد که تا ۱۳۳۸ش پا برجا بود. در این سال، مناره‌ها تخریب و مجدداً سردری با کتابخانه به بنا اضافه شد. صحن مسجد باغچه‌های وسیع پُرگل‌وگیاه داشته است که در حدود ۱۳۴۰ش، متولیان مسجد برای جلوگیری از نفوذ رطوبت باغچه‌ها به بنا آنها را برچیدند؛ و سپس در ۱۳۶۸ش، باغچه‌ها محدودتر از پیش بازسازی شدتاریخ زنجان. در سال‌های اخیر، سازمان میراث فرهنگی حجره‌های اطراف صحن و ایوان‌های شمالی و شرقی را مرمت و قسمت‌هایی از کاشی‌های فرو ریختۀ بنا را بازسازی کرده استآلبوم عکس مسجد جامع زنجان
|
| مسجد جامع زواره |
بنای زیبای عهد سلجوقی، دارای کتیبه‌های کوفی و تزیینات عالی آجری و گچبری مورخ ۵۳۰ق قدیمی‌ترین مسجد چهارایوانی است که تاریخ دارد
|
| مسجد جامع ساری |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبه‌ای بر سردرِ بنا مورخ به ۱۳۶۴ استآلبوم عکس مسجد جامع ساری. بانیان و سازندگان بنا: در منابع بررسی‌شده، افراد مختلفی به عنوان بانی این مسجد معرفی شده‌اند؛ از جمله: یحیی بن یحیی یا هانی بن هانیتاریخ طبرستان از ابتدای بنیاد طبرستان تا استیلای آل‌زیار. ابوالخصیب مرزوق‌السندیجغرافیای تاریخی ساری، عمر (عمرو) بن علاسفرنامۀ ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر نام مازیار بن قارَن به عنوان بانی مرمت یا اتمام بنا در منابع مختلف دیده می‌شود. خطّاط کتیبۀ سردر ناصر میر‌عمادی بوده است. دیگر اطلاعات مکتوب: در سفرنامۀ مازندران و استرآباد آمده است: «... مسجد جامع در روزگار باستان معبد گبرها بود. می‌گویند قبر فریدون در نزدیکی آن واقع است»سفرنامۀ مازندران و استرآباد. مؤلف تاریخ طبرستان مسجد جامع را از آثار زمان خلافت هارون‌الرشید و بانی آن را یحیی بن یحیی دانسته و اضافه کرده است که مازیاربن قارَن بنا را به اتمام رسانید. او در جای دیگر نوشته است که این بنا را ابوالخصیب در عهد خلافت منصور، خلیفۀ عباسیان، ساخته و احداث آن در ۱۴۴ق به پایان رسیده است. در سفرنامۀ مِلگونُف آمده بانی مسجد عمر (عمرو) بن علا یا یحیی بن یحیی بوده و بنا در ۱۲۵ق ساخته شده است.سفرنامۀ ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر. مؤلف تاریخ دوهزار سالۀ ساری نوشته که بخش قدیمی مسجد ایوان بزرگ و شبستان‌های طرفین آن است که با توجه به سبکِ ساخت، مشخصه‌های بنای آتشکده را ندارد و فقط ممکن است قبلاً در این محل آتشکده‌ای بوده باشدتاریخ دوهزار سالۀ ساری دارالملک مازندران. او در کتاب دیگر خود، جغرافیای تاریخی ساری، آورده که مسجد جامع ساری نخستین مسجدی است که مسلمانان در مازندران و حتی در سراسر کنارۀ جنوبی دریای مازندران ساخته‌اندجغرافیای تاریخی ساری. در کتاب مرآة البلدان آمده است: «... سه‌گنبدان، که در قدیم‌الایام آتشکده بوده و عقیدۀ بعضی این است که سرِ سلم و تور و ایرج، پسران فریدون، در آنجا مدفون است، حالا کریاس مسجد است»مرآةالبلدان. مؤلف تاریخ دوهزار سالۀ ساری محل سه گنبدانِ ساری را پشت مسجد جامع می‌داندتاریخ دوهزار سالۀ ساری دارالملک مازندران، جغرافیای تاریخی ساری. سیر تحول بنا: چنانکه گذشت، تاریخ شکل‌گیری این بنا به قرون اولیۀ هجری قمری می‌رسد و در طی تاریخ، تغییرات و تعمیراتی در آن صورت گرفته است. در دورۀ فتحعلیشاه قاجار، میرزا محمدخان سردار لاریجانی بنای مسجد را به دستور او مرمت کردجغرافیای تاریخی ساری. در دورۀ اخیر، شبستان شمالی مسجد با سازۀ فلزی بازسازی شده است
|
| مسجد جامع ساوجبلاغ |
مسجدی است در ساوجبلاغ آن را بداق‌سلطان بن شیرخان بن شیخ حیدرخان مکری در سال ۱۰۸۹ق بنا کرده و موقوفاتی برای آن قرار داده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع ساوه |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا، کتیبه‌ای وجود دارد که آنها را، با توجه به نوع، متعلق به قرن چهارم هجری قمری دانسته‌اند<مسجد جامع ساوه؛ اما قدیمی‌ترین کتیبۀ تاریخ‌دار بنا، که بر منارۀ آن جای دارد، مورخ به ۵۰۴ق و حاوی نام محمد بن ملکشاه است گنجینۀ آثار قم. بر محراب گچ‌بُری‌شدۀ گنبدخانه، تاریخ ۷۰۵ق ثبت استسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه؛ بر محراب شبستان شرقی گنبدخانه نیز، کتیبه‌ای از قرن هشتم هجری قمری وجود دارد که فقط رقم صدگان آن خوانده می‌شود و تاریخ آن را به احتمال ۷۱۰ق تا ۷۲۹ق دانسته‌اندمسجد جامع ساوه و کتیبه‌ای در همان گنبدخانه مورخ ۹۲۲ق استسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه. ماده تاریخ کتیبۀ ایوان جنوبی به حساب ابجد ۹۳۶ق می‌شودگنجینۀ آثار قم. بانیان بنا: در کتیبه‌های مسجد، نام استادان میراحمد بن میر‌حاج بنّا القمی و شیخ جمال‌الدین بن کمال‌الدین بنّاء قمی و شاه‌وردی بنّا به عنوان معماران قسمت‌های مختلف دیده می‌شودگنجینۀ آثار قم، مسجد جامع ساوه. در کتیبۀ محراب ایلخانی شبستان شرقی گنبدخانه، سازندۀ آن علی بن احمد معرفی شده است<مسجد جامع ساوه. خطّاط کتیبۀ ایوان جنوبی شخصی به نام عبدالله بوده استگنجینۀ آثار قم. دیگر اطلاعات مکتوب: در آثار البلاد و اخبار العباد، تألیف ۶۷۴ق، به طاق عظیمی در سردرِ مسجد جامع ساوه اشاره شده و آمده که در دو سوی این سردر، دو منارۀ بسیار بلند قرار داشته است. مؤلف این اثر افزوده است که در وسط مسجد، خزانه‌ای منسوب به وزیر ابی‌طاهر خاتونی وجود داشته و در آن، کتاب‌های معتبر و اشیای نادر و دست‌نوشته‌ها و اسطرلاب و گوی‌ها نگهداری می‌شده است آثار البلاد و اخبار العباد. یاقوت حموی، مؤلف معجم البلدان، در قرن هفتم هجری قمری، ضمن اشاره به این کتابخانه نوشته است که مغولان آن را آتش زده‌اندسیمای ایوان غربی مسجد جامع ساوه. تاکنون اثری از این کتابخانه به دست نیامده و کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ مجموعۀ سردر و کتابخانه مستلزم کاوش‌های بیشتر است. مؤلف گنجینۀ آثار قم ضمن اشاره به یک بیت شعر در کتیبۀ ایوان غربی، آن را حاوی ماده تاریخ احتمالیِ ساخت ایوان دانسته است: این میمون بنای بی‌کم‌وکاست/ عمل شاه‌وردی بناست. که از آن تاریخ ۷۱۹ق به دست می‌آیدگنجینۀ آثار قم. سیر تحول بنا: از قدیمی‌ترین بنا در محوطۀ مسجد اطلاعی در دست نیست؛ ولی از توده‌های گِلی برجای مانده و آوار زیرِ گنبدخانه چنین برمی‌آید که پیش از احداث مسجدِ اولیه، بنای دیگری وجود داشته که اصطلاحاً آب‌کوب شده و شالودۀ پایه‌های خشتی مسجد اولیه قرار گرفته است. مسجد اولیه متشکل از شبستان‌هایی در پیرامون حیاط مرکزی بوده و با بارویی خشتی چینه‌ای محصور می‌شده است. دربارۀ جبهۀ شمالی اطلاع دقیقی در دست نیست. از این رو نمی‌توان ابعاد حیاط مرکزی و عمق جبهۀ شمالی و طول شبستان‌های شرقی و غربی مسجد اولیه را به دقت تعیین کرد. امروزه بخش‌هایی از یک شبستان را در جبهۀ شمالی حیاط از زیر خاک بیرون آورده‌اند که زمان ساخت و ابعاد پایه‌ها و ارتفاع قوس‌های آن با شبستان‌های سه جبهۀ دیگر تفاوت دارد. به گفتۀ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، به نظر می‌رسد که در زمانی، قسمت‌هایی از بخشِ شمالی مسجد از آن جدا شده و شبستان یافت شدۀ امروزی در میانِ حیاط مسجد اولیه ساخته شده باشد. همچنین احتمال دارد که این شبستان را به جای شبستان شمالیِ مسجد اولیه ساخته باشند. با کاوش‌های دقیق در معبر و باغ واقع در شمال مسجد، احتمالاً شکل دقیق جبهۀ شمالی مشخص می‌شودسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه. ورودی اصلی مسجد اولیه، که در کاوش‌های ۱۳۶۴ش آشکار شد، درجبهۀ غربی بوده و احتمالاً دو ورودی دیگر در جبهه‌های جنوبی و شمالی وجود داشته است. امروزه بقایایی از اولین احداثات آن مسجد در نقاطی از بنای فعلی وجود دارد و در بعضی قسمت‌ها هنوز اولین تزیینات گچی و نماسازی بدنه‌های داخلی مسجد دیده می‌شود. در قرون چهارم و پنجم هجری قمری نیز، گنبدخانه‌ای در جبهۀ جنوبی مسجد احداث شده است. با توجه به وسعت گچ‌بُری‌های باقی مانده از آن دوره، می‌توان چنین استنباط کرد که نمای داخلی گنبدخانه تماماً پوشیده از گچ‌بُری بوده است. منارۀ آجری، به تاریخ ۵۰۴ق، هم‌زمان با ساخت‌وسازهای گوشۀ شمال شرقی بنا احداث شده و اخیراً محراب گچ‌بُری‌شدۀ زیبایی نیز در این قسمت کشف شده استسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه. به نظر می‌رسد منارۀ آجری جزئی برجای مانده از مجموعۀ سردرِ مسجد باشد. دقت در گرداگرد مناره و توجه به ریختگی بدنۀ شمالی آن فقدان اجزای دیگر را که زمانی به مناره متصل بوده است تأیید می‌کندسیمای ایوان غربی مسجد جامع ساوه. اگر وجود دو مناره در سردرِ این مسجد به اثبات برسد، قدیمی‌ترین جفتْ منارۀ شناخته شده در سردرِ مساجد استبررسی کوتاهی بر جفت‌مناره‌ها. در زمان حملۀ مغول، به بنای مسجد آسیب فراوانی وارد شد؛ به طوری که در ابتدای قرن هشتم هجری قمری، که مرمت کلی آن آغاز شد، مجموعۀ ساختمانی شمال مسجد مخروبه و پوشش‌های جبهه‌های شرقی و غربی و جنوبی صدمه دیده بوده استسیمای ایوان غربی مسجد جامع ساوه.کتیبۀ محراب گنبدخانه را، که به تاریخ ۷۰۵ق است، می‌توان اعلام حضور مرمتگران و مجریان سامان‌دهی عمومی مسجد در ابتدای قرن هشتم هجری قمری دانست. بازسازی نمای جلوخانِ شمالی گنبدخانه و سامان‌دهی نماهای صحن با طرح واحدِ آجری و ایجاد محراب‌نماهای متعدد در نمای قِبلی جبهۀ شمالی از دیگر اقدامات این قرن است. احداث ایوان غربی را می‌توان مهم‌ترین اقدام در این دوره دانست که با حذف سه طاق در میانۀ جبهۀ غربی انجام شده است. نکتۀ قابل توجه در احداث این ایوان حفظ کتیبۀ به خطّ کوفی تزیینی، متعلق به قرن چهارم هجری قمری، در ضلع جنوبی آن است. همچنین احداث بنای موجود در گوشۀ جنوبِ شرقی مسجد از اقدامات قرن هشتم هجری قمری است که با حذف دو ستون و تخریب دو طاقِ مجاورِ هم انجام شد. چهار صُفِّه، در گوشۀ جنوب غربی، احتمالاً در قرن نهم هجری قمری ساخته شده است و در طی احداث آن، با حذف چهار پایۀ خشتی و تخریب سه طاق، گنبدخانه‌ای نه‌چندان رفیع بنا کرده‌اند. تاریخ ۹۲۲ق در گنبدخانۀ جنوبی زمان پایان تزیینات داخل بنا را نشان می‌دهد. گنبدخانۀ جدید با استفاده از تعدادی از پایه‌های گنبدخانۀ قرون چهارم و پنجم هجری قمری ساخته شده، اما پوستۀ آجری تزیینی در نمای رو به صحنِ ایوان ابقا شده است. در ۹۳۶ق، ایوان جنوبی مسجد را در جلو خانِ روبازِ گنبدخانه احداث کردندسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه و در همین زمان، ایوان غربی نیز مرمت شد. پوشش اولیۀ این ایوان به‌صورتِ طاق و تَویزه بود که در مرمت، نیم گنبدی جانشین تویزۀ انتهایی شدسیمای ایوان غربی مسجد جامع ساوه. در دورۀ قاجاریان، ازارۀ کاشی گنبدخانه با کاشی شش‌ضلعی، مشابه با ازارۀ قرن دهم هجری قمری، مرمت گردید و ایوان جنوبی دارای ازارۀ کاشی شدسیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه. در دهه‌های اخیر، بنای مسجد مرمت و سامان‌دهی اساسی شده که با بررسی‌های باستان‌شناختی همراه بوده است و البته همچنان ادامه دارد
|
| مسجد جامع سبزوار |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: قدیمی‌ترین تاریخ ثبت شده در بنا، ۹۷۹ق، در فرمانی از شاه طهماسب اوّل صفوی است که کتیبۀ آن بر دیوارِ دالانی در شرق ایوان شمالی قرار داردمطلع الشمس، آثار باستانی خراسان. در مطلع الشمس، به کتیبه‌ای در ایوان شمالی، حاوی فرمانی به تاریخ ۱۱۲۵ق، اشاره شده استمطلع الشمس. بر دو جرز این ایوان، دو کتیبۀ سنگی به تاریخ ۱۱۳۶ق است: یکی حاوی فرمانی است از شاه طهماسب دوم صفوی؛ دیگری حاوی متن تعهد محمدامین حسینی، حاکم سبزوار، است به اجرای این فرمانآثار باستانی خراسان. کتیبه‌ای در ایوان شمالی به تاریخ ۱۲۷۶ق است؛ و فرمانی از حسین خان شهاب‌الملک، والی خراسان، به تاریخ ۱۲۹۰ق، در مسجد وجود داشته استآثار باستانی خراسان، مطلع الشمس. بر کتیبۀ بالای محراب ایوان جنوبی، تاریخ ۱۲۹۲ق دیده می‌شود. در همین ایوان، دو کتیبۀ دیگر نیز هست که بر آنها تاریخ‌های ۱۳۸۹ق و نیز ۱۳۴۷ش ثبت استآثار باستانی خراسان. بانیان بنا: بانی مسجد دقیقاً مشخص نیست. عده‌ای بنای مسجد را به خواجه علی شمس‌الدین، از امرای سلسلۀ سربدارانشهرهای ایران و برخی به خواجه علی مؤید آخرین حکمران این سلسله نسبت داده‌اندآثار باستانی خراسان. خطّاطانِ کتیبه‌های مسجد میرمحمدعلی سبزواری و محمدحسین بن محمدباقر و محمدامینمطلع الشمس و محمدحسن رضوان بوده‌اند. در کتیبۀ شبستان شرقی، بانی این شبستان حسین‌خان غنی و کاشی‌ساز کتیبه استاد محمود معاونی معرفی شده‌اند. در کتیبه‌های ایوان جنوبی، نام بانیان تزییناتِ ایوان، حاج‌محمود مسلم و حاج‌محمدتقی عندلیبی، و نام کاشی‌کار ایوان، محمدتقی قدس، آمده استآثار باستانی خراسان
|
| مسجد جامع سراب |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبۀ بالای درِ ورودی شرقی به تاریخ ۸۷۵ق است. بانیان بنا: براساس کتیبۀ مذکور، بانی مسجد حاجی رفیع‌الدین بن حاجی مُشَیِّدالدین بوده است. دیگر اطلاعات مکتوب: در آثار باستانی آذربایجان آمده که کتیبۀ ورودی شرقی به خطّ نسخی است که در زمان گورکانیان و ترکمانان آق‌قویونلو، معاصر با زمان سلطنت ابوالنصر اوزون حسن، متداول بوده استآثار باستانی آذربایجان. سیر تحول بنا: بر اساس کتیبۀ بالای درِ ورودی شرقی، بنا از آثار قرن نهم هجری قمری است. در شبستان مسجد، محراب نفیسی از کاشی‌لعاب‌دارِ برجسته از آثار دورۀ مغولان وجود دارد که آسیب دیده و مقدار بسیاری از کاشی‌های آن ریخته است. تعدادی از کاشی‌های این محراب بر بالای پنجره‌های مسجد اوچ‌گوزلی نصب استبناهای تاریخی آذربایجان شرقی، نگاهی به آذربایجان شرقی
|
| مسجد جامع سراج‌الدین |
مسجدی است در بغداد که به اسم شیخ سراج‌الدین عمر قزوینی متوفی به سال ۷۵۰ق معروف استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع سمنان |
مسجد قدیمی معروف است در سمنان. مؤلف مرآت البلدان آرد: گویند حضرت امیرالمؤمنین علی در زمان خلافت خود امر فرمود که از کوفه تا بخارا هزار و یک مسجد بنا کنند. در زمان حکومت عبدالله بن عمر بزرگان سمنان این مسجد را بنا کردند ولی آن را چندان عظمتی نبود و بعدها به دفعات قسمت‌هایی بر آن افزودند این مسجد به وضع مساجد اهل سنت است و منارهٔ بلند دارد. وقفنامهٔ مسجد که در دو قطعهٔ سنگ مرمر نوشته شده و به دیوار نصب است تاریخ بنا را ۱۱۱۳ق ذکر می‌کند. جامع دیگری نیز در سمنان هست که معروف به مسجد شاه است و آن را فتحعلیشاه قاجار در ۱۲۱۷ق شبیه به مسجد شاه تهران بنا کرده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع سنندج |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: قصیده‌ای از میرزا صادق اصفهانی، متخلص به ناطق، در کتیبۀ ایوان جنوبی آمده که به حساب ابجد، هر مصراع آن ۱۲۲۷ق است؛ یکی از ابیات این قصیده در آمده است: بهر سال این بنا هستند یک در یک گواه/ این مصارع کامده از عین عقل و رای علمتحفۀ ناصری. همچنین قصیده‌ای از میرزا فتح‌الله سنندجی، متخلص به خرم، بر لوح سنگی ایوان شرقی ثبت است که به حساب ابجد، همۀ مصراع‌های اوّل آن حاکی از سال آغاز احداث بنا، ۱۲۲۷ق و همۀ مصراع‌های دوم آن بیانگر سال اتمام ساخت بنا، ۱۲۲۸ق، است؛ از جمله ابیات این قصیده این بیت است: شد ز بهر سال بنیاد و پی اتمام آن/ هریک از این مصرعِ دلکش گواهان گزینتحفۀ ناصری بانیان بنا: بانی مسجد امان‌الله‌خان اردلان، حاکم کردستان، بوده و سازندگان بنا معماران و کاشی‌سازان اصفهان بوده‌اند. کتیبه‌های مسجد به خطّ شیخ حسن، فرزند شیخ عبدالمؤمن، فرزند شیخ جمال‌الدین مردوخ، استآیینۀ سنندج. دیگر اطلاعات مکتوب: در تاریخ کرد و کردستان آمده که امان‌الله خان، والی کردستان، پس از ۱۲۱۴ق در سنندج کارهای عمرانی کرده استتاریخ مردوخ: تاریخ کرد و کردستان. مؤلف آیینۀ سنندج با اشاره به این مطلب نوشته است که چون ممکن نیست مسجدی به این عظمت در یک سال ساخته شده باشد، به نظر می‌رسد که مقدمات احداث مسجد در حدود ۱۲۲۰ق فراهم شده و کار در ۱۲۲۷ق یا ۱۲۲۸ق به پایان رسیده باشدآیینۀ سنندج. در کتاب مرآة البلدان، به کتیبه‌ای سنگی، حاوی فرمان ناصرالدین شاه قاجار به ۱۲۷۵ق اشاره شده که بر سردرِ مسجد قرار داشته استمرآة البلدان. این بنا به «مسجد دارالحسان» معروف است و در منابع، با این نام از آن یاد شده استتحفۀ ناصری، مرآة البلدان، آیینۀ سنندج. سیر تحول بنا: مسجد جامع سنندج از آثار دورۀ قاجار در نیمۀ اوّل قرن سیزدهم هجری قمری است. بنای مسجد یک بار در اواخر همین قرن به همت متولی مسجد، ملا لطف‌الله شیخ‌السلام، پسر ملا فتح‌الله قاضی، و بار دیگر در زمان تولیت ملا ابراهیم امین الاسلام، نوادۀ شیخ‌السلام، مرمت شده است<تحفۀ ناصری. مناره‌های مسجد، که در حدود ۱۳۴۲ش رو به خرابی نهاده بود، در ۱۳۴۳ش به همت شیخ محمد مردوخ آیت‌الله کردستانی بازسازی شده است. در ۱۳۱۱ش، جبهۀ جنوبی مسجد بر اثر احداث خیابان آسیب دید که در ۱۳۱۵ش مرمت شد و به‌صورتِ کنونی درآمد. در ۱۳۳۲ش، بر اثر تندباد، مناره‌های مسجد خسارت دید که به همت محمد صدیق مجتهدی مرمت شد<آیینۀ سنندج.
|
| مسجد جامع شهرکرد |
شهرکرد. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبه‌ای آجری بر دیوار خارجی مسجد، به تاریخ ۱۲۷۰ق استشناخت سرزمین چهارمحال. بانیان بنا: بانی مسجد حاج محمدرضاخان ستوده، از خوانین خاندان ریاحی، بوده است. از او آثار دیگری نیز؛ از جمله حمام، مدرسه، پل، و قنات باقی مانده است. باروی خشتی پیرامون چالشتر و یک عمارت حوض‌خانه هم از آثار وی بوده‌اند که از بین رفته‌اند. کاشی‌های هفت‌رنگ پشت بغل‌های نماهای صحن را موسوی‌زادۀ کاشی‌پَز تهیه و نصب کرده‌استشناخت سرزمین چهارمحال. سیر تحول بنا: با توجه به کتیبۀ یاد شده، احداث این بنا در ۱۲۷۰ق به پایان رسیده است. بر اساس اشعاری از میرسیدمحمد امام‌جمعه، حوض مسجد در ۱۳۳۵ق ساخته شده است. در دهۀ پنجاه هجری شمسی، حاج نجف‌قلی، از بزرگان محل، رقباتی وقف مسجد کرد و سنگ‌فرش صحن مسجد و مرمت‌های دیگری با نظر تولیت آن انجام شد. تزیینات کاشی‌کاری نیز مربوط به این زمان استشناخت سرزمین چهارمحال. مسجد از قدیم سه ورودی داشته و در دهه‌های اخیر، ورودی جدیدی در میانۀ جبهۀ شرقی و از پشتِ ایوان ایجاد شده است. هم‌اکنون فقط از این ورودی استفاده می‌شود
|
| مسجد جامع شوشتر |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: بر دو کتیبۀ چوبی منبرِ نفیس مسجد، تاریخ ۴۴۵ق حک شده استتذکرۀ شوشتر. نصرت‌الله مشکوٰتی به وجود کتیبه‌هایی با تاریخ‌های ۴۴۵ق، ۶۸۳ق، ۹۳۳، ۱۱۷۵ق، ۱۲۱۳ق در این بنا اشاره کرده استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. به نوشتۀ احمد اقتداری، در ضلع جنوبی شبستان مسجد، کتیبه‌هایی به تاریخ‌ها ۹۴۷ق، ۹۵۳ق، ۱۰۳۳ق، و ۱۱۱۵ق وجود دارد که به نظر می‌رسد این تاریخ‌ها صحیح‌تر باشند، چون از روی کتیبه‌ها نقل شده است. بر یکی از کتیبه‌های شبستان، فرمانی از شاه طهماسب صفوی و بر سه کتیبۀ دیگر فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی، به تاریخ ۱۱۱۶ق، دیده می‌شود. کتیبه‌ای در بنا به تاریخ ۸۹۲ق است و دو قطعه سنگ بر سردرِ آن به تاریخ ۱۱۷۵ق و کتیبۀ سنگی دیگری در پایۀ سردر به تاریخ ۱۳۳۰ بوده استدیار شهریاران. بانیان بنا: بر اساس منابع بررسی‌شده، المعتزبالله، خلیفۀ سیزدهم عباسی، ساخت این مسجد را آغاز کرد؛ ولی موفق به اتمام آن نشد. پس از وی، دیگر خلفا، القادربالله و مقتدی بامرالله، به تکمیل ساختمان مسجد پرداختند تا آنکه در زمان المسترشد بالله، خلیفۀ بیست‌ونهم عباسی، بنای مسجد به پایان رسید. بانی منارۀ مسجد، سلطان اویس بن شیخ حسن یونانیتذکرۀ شوشتر ایلکانیدیار شهریاران چوپانیفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران بوده است. در منابع بررسی‌شده، پهلوان رضای قصاب و حاج فتح‌الدین خیاط بانیان مرمت بنا معرفی شده‌اندتحفة العالم و ذیل‌التحفه. بر منبر مسجد نیز نام منصور ابوالحارث حک شده استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. دیگر اطلاعات مکتوب: در فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، آمده است که شباهت قوسِ طاق‌ها و ایوان رفیع و شبستان مسجد به شیوۀ معماری دورۀ ساسانی قدمت بنا و تعلق آن را به قرون اولیه هجری قمری تا حدی روشن می‌سازدفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران مؤلف تذکرۀ شوشتر به کتیبۀ مناره، حاوی نام سلطان اویس و تاریخ ۸۲۲ ق، اشاره کرده استتذکرۀ شوشتر؛ ولی شرف‌الدین شوشتری آورده که سلطان اویس در ۷۷۶ق از دنیا رفته است و احتمالاً یا مؤلف تذکرۀ شوشتر تاریخ کتیبۀ مناره را به اشتباه ۸۲۲ق ذکر کرده یا اصل بنای مناره از سلطان اویس بوده است و جانشینان او پس از اتمام بنا کتیبۀ آن را به نام وی نوشته‌انددیار شهریاران. مؤلف مرآت البلدان در توصیف بنا نوشته است: «کلیۀ مسجد عبارت از اندرونی عالی و وسیع و حیاط بسیار بزرگی است که در وسط آن حوضی دریاچه‌مانند است و در دور حوض، بر اطراف آن فضا، صفه‌ها ساخته‌اند»مرآت البلدان. البته امروزه از مسجد، فقط شبستانِ آن باقی مانده است. در سفرنامۀ دیولافوا (۱۸۵۱ـ۱۹۱۶) تصویری از سردر و منارۀ مسجد دیده می‌شودایران، کلده، و شوش. سیر تحول بنا: بنای نخستِ مسجد متعلق به سده‌های اولیۀ هجری قمری است. اولین سازندگان بنا آن را با تیرهای چوبی پوشانده بودند تا آنکه در ۱۰۸۷ق تعدادی از تیرها شکست و چون برای تعمیر، چوبی به بلندی و قُطر آنها یافت نشد، عده‌ای خیّر بنا را به‌صورتِ امروزی بازسازی کردند. شاعری ماده تاریخ این تعمیر را چنین سروده است: برخاست یکی از آن میانه/ گفتا مسجد شده خداساز. که تاریخ ۱۰۸۸ق را نشان می‌دهدتحفة العالم و ذیل‌التحفه. منارۀ مسجد در قدیم، ارتفاع بیشتری داشته و امروزه بخش فراوانی از آن فرو ریخته است. بنای مسجد و منارۀ آن بارها تعمیر و مرمت شده است. بسیاری از کتیبه‌های مسجد در تعمیرات مکرر از بین رفته‌اند و احتمال می‌رود که تعدادی از کتیبه‌ها نیز از خارج به آنجا منتقل شده باشددیار شهریاران
|
| مسجد جامع طبس |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌داری یافت نشد. بانیان: مسجد جامع از بناهای دورۀ میرحسن‌خان شیبانی، امیر طایفۀ بنی‌شیبان بوده است. از اقدامات او در طبس، می‌توان به احداث باغ گلشن و توسعۀ ارگ طبس اشاره کردتاریخچۀ طبس و نگاهی کوتاه به بناهای باستانی آن. به نظر می‌رسد بانی مسجد جامع نیز میرحسن‌خان بوده باشد. سیر تحول بنا: این مسجد در ۱۲۲۷ق، در کنار مناره‌ای بلند ساخته شد. قدمت این مناره دقیقاً مشخص نیست و احداث آن در منابع مختلف به دورۀ غزنویان یا صفاریان نسبت داده شده استتاریخچۀ طبس و نگاهی کوتاه به بناهای باستانی آن. این مناره، که حدود ۴۰ متر ارتفاع داشته، در ۱۳۲۴ یا ۱۳۲۵ق به ناگهان فرو ریختسفر به خراسان، تاریخچۀ طبس و نگاهی کوتاه به بناهای باستانی آن. مسجد مشتمل بر صحنی مربع‌شکل، گنبدخانه، ایوان جبهۀ جنوبِ غربی، و شبستان‌های پیرامون صحن بود؛ که در زلزلۀ ۱۳۵۷ش، به‌طور کامل خراب شدسفر به خراسان
|
| مسجد جامع طوس |
مسجدی است در طوس. این جامع را حسن بن علی بن اسحاق ملقب به نظام‌الملک وزیر آلب‌ارسلان و ملکشاه سلجوقی بنا کرده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع عباسی |
بنای عظیم و با شکوه در اصفهان از دوران شاه عباس کبیر، دارای کاشی‌کاری‌های بدیع فراوان با ایوان‌ها، شبستان‌ها، گنبد عظیم، مناره‌ها و سردر عالی. سردر آن در ۱۰۲۵ق مقارن احداث میدان نقش جهان پیش از آغاز بنای مسجد احداث شد. ساختمان مسجد تا پایان سلطنت شاه عباس (۱۰۳۸ق) تقریباً تمام شد. در زمان شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی کارهای غیر اساسی باقیمانده انجام یافت. معمار اصلی استاد علی‌اکبر اصفهانی با مباشر محب‌علی بیک‌الله با کتیبۀ قدیمی سردر به خط علی‌رضا عباسی، نویسنده اغلب کتیبه‌های دیگر محمدرضا امامی، بر اثر حدوث زلزله در زمان محمدشاه قاجار، و به علّت سستی شالوده‌ها، شکست‌هایی در آن پدید آمد که در ۱۲۶۱ق تعمیر شد. مجدداً در سال ۱۳۱۰ش آثار شکست هویدا شد، از آن به بعد تعمیرات مرتب به وسیلۀ ادارۀ کل باستان‌شناسی انجام می‌گیرد
|
| مسجد جامع عتیق (شیراز) |
مسجد قدیمی معروفی است که آن را عمرولیث بین (۲۶۶تا ۲۹۰ق) بنا کرد، و آن شامل مسجدی است وسیع مشتمل بر چند بنا و در وسط صحن عمارت مربع دوطبقۀ بدیعی بوده که با کتیبه‌های ممتاز مزین شده بود و به سبب زلزله‌های متواتر رو به انهدام نهاده. اتابک سلغری بر بنای مسجد افزود و ابراهیم‌میرزا پسر شاهرخ‌میرزا آن را مرمت کرد. در زمان رضاشاه پهلوی نیز آن را تعمیر کردند
|
| مسجد جامع عجب‌شیر |
کتیبه‌های تاریخ‌دار: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان: از بانی و دیگر متولیان ساخت این مسجد اطلاعی در دست نیست. دیگر اطلاعات مکتوب: در کتاب مراغه «افرازه‌رود»، آمده که این بنا در اوایل قرن دهم هجری قمری ساخته شده استمراغه «افرازه رود»؛ ولی مؤلف فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی احتمال احداث مسجد در دورۀ قاجار را مطرح کرده استفهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی. سیر تحول بنا: بنا شامل شبستانی با ستون‌های چوبی و سرستون‌های مقرنس و سقف چوبی منقّش استفهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی. این شبستان از حیث ساختمان و تزیینات با مسجد حجت‌الاسلام مراغه و مسجد جامع مهرآباد بناب مشابهت داردمراغه «افرازه رود»
|
| مسجد جامع فرخی |
دس ۱۲۵۶ق. اصفهان، نائین، دهستان بیابانک، آبادی فرخی. این مسجد به همت حاج سیدمیرزا جندقی (مجتهد و قاضی جندق و بیابانک) ساخته شد
|
| مسجد جامع فم |
مسجدی در شهر تفرش است
|
| مسجد جامع قائن |
دارای ایوان بلند مورخ ۷۷۰ق
|
| مسجد جامع قدیم تربت حیدریه |
به اهتمام شخصی به نام خواجه عبدالله در دورهٔ صفویان (۱۰۴۰ق) ساخته شد و ایوان اصلی متصل به شبستان هنوز باقی است
|
| مسجد جامع قزوین |
از مهم‌ترین ابنیۀ عهد سلجوقی، گنبد اصلی، به نام محمد بن ملکشاه، از ۵۰۰ تا ۵۰۸ق به توسط امیر خمارتاش عمادی، با کتیبه‌های کوفی گچبری عالی احداث شده است. قسمت‌های مختلف در ادوار مغول، صفویه و قاجاریه، تعمیر و الحاق شده است. تاریخ ایوان جلوی گنبد ۱۰۶۹ق است. در گوشۀ جنوب شرقی، بنای کوچکی منسوب به عهد هارون‌الرشید، به نام زکریا، قاضی وقت قزوین موجود است
|
| مسجد جامع قم |
گنبد اصلی از آثار دورۀ سلجوقی به وضع نیکو باقی است. کلیۀ مسجد در سال ۱۲۴۶ق کاملاً تعمیر شده است
|
| مسجد جامع کاج |
بنای عهد مغول در کاج، بخش حومۀ شهرستان اصفهان
|
| مسجد جامع کاشان |
بنیادش احتمالاً از قرن پنجم قمری بوده است. بنای کنونی جزء بقایای گچبری عالی مغول اثر تاریخی مهمی ندارد
|
| مسجد جامع کاشغر |
مسجدی است معروف که سعدی در گلستان از آن نام می‌برد
|
| مسجد جامع کرمان |
دارای کاشی‌کاری بدیع دوران آل مظفر و تیموری در داخل ایوان اصلی و سردر مورخ ۷۵۰ق به نام محمد مظفر است
|
| مسجد جامع کرمانشاه |
مؤلف مرآت البلدان آرد: دو مسجد در کرمانشاهان هست که در شمار جوامع است: یکی مسجدی که حاج علی‌خان پدر محمدخان امیر نظام ۱۲۱ سال پیش بنا کرده و بزرگ‌ترین مسجد این شهر و به جامع معروف است. دیگری مسجدی که عمادالدوله در یازده سال پیش بنا کرده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع کوفه |
مسجد معروف کوفه از ابنیۀ بسیار قدیمی و مورد احترام است و یکی از چهار مسجد بزرگی است که در اسلام برای عبادت در آنها فضیلت بی‌شمار ذکر شده است
|
| مسجد جامع گرگان |
بر طبق کتیبه (مورخ ۱۰۱۸ق) بنای مسجد در دورۀ سلطنت ابوالقاسم بابر شروع شده، در آغاز دوران شاه عباس اوّل، پایان یافته است. کتیبۀ دیگر (مورخ ۱۱۵۷ق) حاکی از تعمیرات آن در زمان نادرشاه است. به علّت زلزله‌های مکرر خرابی بسیار دیده، منار آن از عهد سلجوقی است
|
| مسجد جامع گلپایگان |
گنبد اصلی، به نام محمد بن ملکشاه (پادشاهیش ۴۹۸-۵۱۱ق)، از آثار شیوای عهد سلجوقی است. قسمت‌های دیگر در زمان فتحعلیشاه جایگزین آثار قدیمی‌تر شده است
|
| مسجد جامع گناباد |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: یگانه کتیبۀ تاریخ‌دار مسجد در جبهۀ بیرونی ایوان جنوبِ غربی قرار دارد و مورخ ۶۰۹ق است«توضیح مختصر دربارۀ تاریخ مسجد جامع گناباد». بانیان و سازندگان: در منابع، امیر عبدالله تونی، بانی مسجد معرفی شده استتاریخ و جغرافیای گناباد. نام معمار بنا در کتیبۀ ایوان جنوبِ غربی آمده؛ ولی تا کنون خوانده نشده است«توضیح مختصر دربارۀ تاریخ مسجد جامع گناباد». دیگر اطلاعات مکتوب: در مقالۀ «مسجد جامع گناباد»، به کتیبه‌ای در مدخل شبستان شرقی اشاره شده و آمده که فعلاً در زیر قوس دیگری، که احتمالاً برای حفظ کتیبه یا استحکام بنا ساخته‌اند، پنهان است. نویسندۀ مقاله افزوده که این کتیبه به تاریخ ۶۰۹ق استمسجد جامع گناباد. مؤلف کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد این مسجد را متعلق به قبل از قرن هفتم هجری قمری و وجود کتیبه‌های آجری به خطّ کوفی را که در دوران سلجوقیان رواج داشته، دلیلی بر این مدعا دانسته استتاریخ و جغرافیای گناباد. مؤلف کتاب گناباد: پیر تاریخ به تشابه عناصر موجود در تزیینات سردر شمالِ شرقی مسجد با تزیینات دورۀ ساسانی اشاره کرده است؛ از جمله پرندگان متقارن، نقوش گلابی یا کاجی، دوایر تزیینی، و اسلیمیمسجد جامع گناباد. سیر تحول بنا: بنای مسجد بر اساس کتیبۀ آن متعلق به قرن هفتم هجری قمری است؛ ولی بعضی گفته‌اند که در این بنا از دوره‌های گذشته و احتمالاً دورۀ سلجوقیان بقایایی وجود داردتاریخ و جغرافیای گناباد. در گمانه‌زنی‌های کف بنا، قسمت‌هایی از بنایی متعلق به قرن سوم هجری قمری به دست آمد که در زیرِ لایه‌ای از ماسه بادی مدفون بوده است. کارشناسان معتقدند که سازندگان مسجد از وجود این بنای مدفون هیچ اطلاعی نداشته‌اندجغرافیای تاریخی گناباد. مسجد جامع گناباد از جمله مساجد دوایوانی خراسان است و در تعمیرات مکرر، شکل اصلی خود را حفظ کرده است. سقف ایوان‌های شمالِ شرقی و جنوبِ غربی به احتمال زیاد بر اثر زلزله فرو ریخته و سپس به شکل اولیه بازسازی شده است. سردر شمالِ شرقی تزیینات زیبا از گُل و پرنده و سفال‌هایی با نقوش هندسی دارد که در مرکز این قطعات، میخی از گِل پخته آنها را به دیوار محکم کرده است. هم‌اکنون از این میخ‌های لعاب‌دار فیروزه‌ای‌رنگ فقط تعدادی باقی مانده است. همچنین سوراخ‌هایی در تزیینات ایوان شمالی از وجود چنین میخ‌هایی در گذشته خبر می‌دهد. محراب شبستان شرقی مسجد تزیینات گچ‌بُری‌شدۀ مشابه با نقوش ورودیِ شمالِ شرقی دارد و به نظر می‌رسد که هم محراب و هم ورودی را در یک تاریخ ساخته باشندمسجد جامع گناباد. در سال‌های اخیر، سازمان میراث فرهنگی ایوان‌های شمالی و جنوبی را تعمیر اساسی و شبستان‌ها و غرفه‌های مجاور حیاط و سَردَر را مرمت کرده استپروندۀ ثبتی مسجد جامع گناباد
|
| مسجد جامع گنجه |
مسجدی است در گنجه که شاه عباس اوّل در سال ۱۰۱۵ق یعنی همان تاریخی که گنجه را فتح کرد، در آنجا بنا نهاده است. معمار این مسجد شیخ بهایی بوده که تفصیل آن را در سنگی مرتسم کرده بود و بعداً قشون قراباغی‌ها مسجد و منبر را خراب کردند تا در زمان آقا محمدشاه قاجار، جوادخان اوغلی قاجار مسجد و منبر را مرمت کرد. در دو طرف سر در مسجد دو گلدسته بلند شبیه به منار ساخته شده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع گیلان |
مسجدی است در رشت که به اسم جامع خوانده می‌شود. بانی آن را برخی پدر و عده‌ای دیگر مادر هدایت‌الله‌خان رشتی می‌دانند ولی حق این است که بانی آن معلوم نیست. در ۱۲۷۰ق جمعی به تعمیر و توسعۀ آن پرداختند و در درگذشت آنان کار مرمت مسجد ناتمام ماندمرآت البلدان
|
| مسجد جامع محمدالفضل |
مسجدی است در بغداد که ظاهراً از بناهای محمد بن خواجه رشیدالدین فضل‌الله صاحب جامع التواریخ باشد و قبری در همین جامع است لیکن برخی گفته‌اند قبر محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق رئیس اسماعیلیه است ولی به نظر می‌رسد که نادرست باشد چه محمد به مصر رفته بود و وفات او در بغداد نبوده استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع محمدآباد |
اصفهان، بخش جرقویه، روستای محمدآباد. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: بنا به اظهارات اهالی روستا، مسجد به دست محمد میرپنج مالک تمامی منطقۀ جرقویه احداث گردیده و پس از مرگ وی پسرانش به ترتیب حاج سرهنگ و حاج سرتیپ ادامۀ بنای مسجد را تا پایان کار پیگیری کرده‌اند. سیر تحول بنا: این مسجد در حدود ۱۱۰ سال پیش ساخته شده و در مراحل بعدی سنگ ازاره‌های شبستان‌ها و حیاط توسط روستاییان نصب گشته است. بنا به گفته رئیس شورای روستا، طی تغییراتی در نمای ساختمان در سال ۱۳۶۳ش کاشی‌کاری‌های معقّلی و کتیبه‌های قرآنی به آن اضافه شده و احداث مناره روی ایوان جنوبی مربوط به همان سال است. حسینیۀ مجاور مسجد حدود سیصد سال پیش و به هنگام شکل‌گیری روستا احداث گردیده که اکنون قسمت‌هایی از آن به صورت مخروبه درآمده است
|
| مسجد جامع مرجان |
جامعی است در بغداد. این جامع از بناهای خواجه مرجان یکی از والیان بغداد است. وی در تعمیر و تأسیس بناهای خیریه آثار نیکویی به جا گذاشته است که از جملۀ آنها این مدرسه است که معروف به جامع مرجان می‌باشد. از لحاظ استحکام و ظرافت کم‌نظیر است و پیوسته محل تدریس و تحصیل علوم بوده و تاکنون هم معمور است. مرجان این مدرسه را در تاریخ ۷۵۸ق وقف و موقوفاتی نیز برای آن تعیین کرده استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع مرند |
بنای بسیار زیبای جالب توجه، محراب گچبری شیوای آن حاکی از تعمیر مسجد در ۷۳۰ق به توسط سلطان ابوسعید و به عمل نظام بندگیر تبریزی، و بالای مدخل شبستان حاکی از تعمیر دیگری در ۷۳۰ق به نام خواجه حسین سیف‌الدین محمد بن تاج خواجه است
|
| مسجد جامع مرو |
یاقوت چنین آرد: در مرو دو جامع هست که یکی جامع حنیفه و دیگری جامع شافعیه است و هر دو در یک حصار قرار گرفته‌اندمعجم البلدان. و مؤلف مرآت البلدان آرد: ابومسلم مروزی که در سنۀ ۱۳۰ق در مرو و آن حدود استیلا یافت در سنوات اقتدار و تسلط خود این جامع را بساخت
|
| مسجد جامع مزینان |
مسجدی است. مؤلف مرآت البلدان نویسد: ده سال قبل در مزینان مسجد جامعی بنا کرده‌اند ولی قبل از این بنا مسجدی در همین مکان بوده که به مرور دهور خراب شده و بانی و تاریخ بنای آن معلوم نیست ولی معلوم است که از ابنیۀ قدیمه بوده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع ملایر |
مسجدی است در دولت‌آباد که دارالملک ملایر است و بانی آن شیخ‌الملوک استمرآت‌البلدان
|
| مسجد جامع منیعی |
مسجدی است در نیشابور
|
| مسجد جامع مهاباد |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در کتیبۀ سَردَر مسجد، سال اتمام بنا ۱۰۸۹ق ثبت شده استنظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن. گویا در دو طرف این سَردَر، کتیبه‌های متعددی دربارۀ رقبات مسجد وجود داشته که از بین رفته استنگاهی به بناهای تاریخی شهرهای مهاباد، تکاب، و بوکان. بانیان: بانی مسجد بداق سلطان بن شیرخان بن شیخ حیدرخان مُکری، فرمانروای ولایت ساوجبلاغ بوده است. کتیبۀ سَردَر نیز به خط سهراب مُکری استنظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن. دیگر اطلاعات مکتوب: در منابع، از این بنا با نام «مدرسۀ شاه سلیمان» یاد شده استتمدن مهاباد. سیر تحول بنا: بر اساس کتیبۀ موجود، بنای مسجد از آثار دورۀ حکومت شاه سلیمان صفوی است. امروزه مسجد جدید دوطبقه‌ای در شمال بنا ساخته‌اند که نمای آن با نمای این جبهه هماهنگ نیست. همچنین ساختمان وضوخانه و آبریزگاه، که در خارج مسجد و نزدیک ورودی آن قرار داشته، به شکل اولیۀ خود بازسازی شده استتمدن مهاباد. گفتنی است که این قسمت‌ها در نقشه‌های ارائه‌شده در اینجا وجود ندارد. علاوه بر این، حجره‌های شرقی و قسمت‌هایی از شبستان در سال‌های اخیر مرمت شده است
|
| مسجد جامع نایین |
بنای قرن ۴ق تنها نمونۀ آباد سبک مختلط ساسانی و آغاز اسلام، و دارای کتیبه‌های کوفی و گچ‌بری‌های شیوا است. منارۀ هشت‌ضلعی آجری متصل بدان است
|
| مسجد جامع نوری |
مسجدی است در موصل. این جامع را نورالدین محمود بن عمادالدین زنگی که بعد از پدر خود در قرن ششم قمری حاکم حلب و حمص و حماد بوده و فتوحات بسیار کرده است در موصل طرح انداخت و به نام بانی آن به جامع نوری مشهور شدحبیب السیر
|
| مسجد جامع نوش‌آباد |
کاشان، نوش‌آباد. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبۀ تاریخ‌دار مسجد، بر یکی از درهای کنده‌کاری شدۀ آن، مورخ به ۱۱۳۳ق استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بانیان: بانی و دیگر متولیان ساخت این بنا شناخته نشده‌اند. سیر تحول بنا: بنا مشتمل است بر صحنی وسیع؛ دو ایوان مرتفع، در جبهه‌های شمالی و جنوبی؛ شبستانی بزرگ، در جبهۀ شرقی. در ایوان جنوبی، کتیبه‌ای به خطّ ثلث گچ‌بُری شده که تاریخ آن محو شده است. طاق این ایوان کاربندی زیبایی با تزیینات آجر و کاشی دارد. همچنین در نمای پشت‌بغل‌های آن، تزییناتی از کاشی وجود دارد که یگانه تزیین نماهای صحنِ مسجد است. مسجد علاوه بر حیاط میانی، حیاط دیگری در ضلع شمالی دارد که احتمالاً باقی ماندۀ حیاطی وسیع‌تر است. در جبهۀ جنوبی این حیاط، ایوانی قرار دارد که با رواق‌های طرفین خود ترکیب شده است. برای ورود به صحن مسجد باید ابتدا از این حیاط و سپس از دو ایوان پشت به پشت یکدیگر عبور کرد. جبهۀ جنوبیِ حیاطِ شمالی مسجد و نیز دیوارهای این حیاط در دست مرمت و نوسازی است. مسجد ورودی دیگری در ضلع غربی دارد که روبه‌روی ورودی امامزاده اسحاق قرار گرفته است. بنای امامزاده شامل بقعه و نمازخانه و رواق است. دیگر ورودی مسجد، که در ضلع جنوبی آن است، با چرخشی نود درجه به رواق ضلع شرقی حیاطِ میانی راه می‌یابد. در گوشۀ شمالِ غربی مسجد، مناره‌ای آجری قرار دارد که با توجه به نوع آجر چینی‌اش، آن را از آثار دورۀ سلجوقیان دانسته‌اند. این مسجد سه جفت درِ چوبی کنده‌کاری شده دارد که جدیدترین آنها کتیبه‌ای دارد متعلق به قرن دوازدهم هجری قمری<آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز
|
| مسجد جامع نیر |
مسجدی است در تفت متعلق به سده یازدهم قمری.
|
| مسجد جامع نیریز |
ایوان منحصر به فرد از قرن ۴ق است. محراب اولیه در ۳۶۳ق ساخته شده است
|
| مسجد جامع نیشابور |
بنای نسبتاً ساده و متناسب، مورخ ۸۹۹ق بانی آن پهلوان علی کَرخی بوده است
|
| مسجد جامع هرات |
مابین دروازۀ خوش و هرات. مسجدی است. مؤلف مرآت البلدان آرد: موضعی که مسجد در آن بنا شده از بهترین نقاط شهر است. به همین جهت مسجد را در وسط شهر نساخته و در محل مزبور بنا کرده‌اند. بانی اول مسجد سلطان ابوالفتح محمد سام بود و قبل از اتمام درگذشته و پس از وی پسرش سلطان غیاث‌الدین محمود در ۵۹۷ق آن را به اتمام رسانید. و در حملۀ مغول رو به خرابی نهاد و ملک غیاث‌الدین کرت به مرمت آن کوشید و پس از آن ملک معزالدین در تزیینات آن مبالغه کرد. بعدها امیر جلال‌الدین فیروزشاه در آن مرمتی کرد و در زمان سلطان حسین‌میرزا گورکانی که مسجد رو به خرابی رفته بود، امیر علی‌شیر وزیر سلطان حسین‌میرزا در سال ۹۰۳ق به طرز بهتر و عالی‌تر از اوّل بنا کرد و در تزیین آن بسیار کوشید و در ماده تاریخ آن قطعاتی گفته‌اند که از همه صحیح‌تر «مرمت کرد» می‌باشد. موضعی که مسجد در آن بنا شده ۷۲۷ ذرع مضروبی و مشتمل بر ۴۶۰ گنبد و ۱۳۰ رواق و ۴۴۴ پیل پایه استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع همدان |
بنای با رونق مورخ ۱۲۵۳ق خالی از اهمیّت هنری و تاریخی
|
| مسجد جامع ورامین |
مربوط به زمان چند پادشاه، الجایتو و ابو سعید و شاهرخ تیموری، دارای کتیبه‌هایی با تواریخ متعدد از ۷۰۳ تا ۸۱۵ق گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری عالی است
|
| مسجد جامع ورزنه |
ورزنه. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: بر سَردَر مسجد، دو کتیبه وجود دارد: یکی به تاریخ ۸۴۸ق و دیگری مربوط به تعمیرات ۱۰۹۹قاصفهان در دورۀ جانشیان تیمور. بانیان: بر اساس کتیبۀ سَردَر، بانی مسجد محمود بن مظفر ورزنه‌ای، ملقب به «عماد»، بوده است. وی از رجال مشهور ورزنه در زمان شاهرخ تیموری بوده و نام او در کتیبۀ شبستان بیت‌الشتای مسجد جامع اصفهان نیز آمده است. استاد معمار مسجد حیدر بن حسین بناء اصفهانی و استاد کاشی‌کار آن علی بن صدرالدین صفار بوده و کتیبۀ ایوان جنوبی و سَردَر به خطّ سیدمحمود نقاش است. مرمت بنا در دورۀ صفویه به خرج محمد شفیع ورزنه، وزیر یزد، و به کوشش فضایل بن حاجی حسن‌بیک ورزنه‌ای انجام شده و معمار این مرمت محمدصادق بوده استاصفهان در دورۀ جانشیان تیمور. سیر تحول بنا: با توجه به کتیبۀ موجود، بنای فعلی مسجد از آثار زمان سلطنت شاهرخ تیموری است؛ ولی بنا به نظر کارشناسان، منارۀ آن اثرِ دورۀ سلجوقیان است. بخشی از تزیینات نفیس کاشی معرّق سَردَر فرو ریخته است. همچنین قسمت‌هایی از کتیبۀ ایوان جنوبی به مرور زمان از بین رفته و تزییناتی از کاشی مُعَقِّلی جای آن را گرفته است که به احتمال قوی، از الحاقات و تعمیرات دورۀ صفویه استاصفهان در دورۀ جانشیان تیمور
|
| مسجد جامع یزد |
موسوم به مسجد جامع کبیر یزد. بنایی شیوا، مورخ ۷۷۷ تا ۸۹۱ق دارای کتیبه‌های کاشی‌کاری بدیع آل مظفر و تیموری. نام فاطمه (همسر امیر چقماق)، شاهرخ، سلطان جهانشاه، و بانیان و استادان مختلف در آن مذکور است. سردر و مناره‌های آن بالنسبه به نظایر آنها بلندتر است
|
| مسجد جامع |
بعضی مساجد جمعۀ ایران به نام مسجد جامع معروف‌اند و تعدادی از آنها از لحاظ هنری اهمیت و شهرت دارند
|
| مسجد جمعه |
مسجد قدیمی‌تر و بزرگ‌تر هر محل که نماز جمعه در آن برگزار می‌شود و جمعیت بیشتری از مردم در آنجا گرد می‌آیند. در بعضی شهرهای بزرگ، مسجدهای جمعۀ (جامع) متعددی وجود دارد
|
| مسجد حکیم |
اصفهان، خیابان چهارباغ پایین، کوچۀ مسجد حکیم. کتیبه‌های تاریخی بنا: در کتیبه‌های سردر شرقی مسجد تاریخ‌های ۱۰۶۷ و ۱۰۸۵ و ۱۳۶۳ق همچنین ۱۳۲۳ش دیده می‌شود. سردر شمالی مورخ به سال ۱۰۷۳ق ایوان شمالی دارای تاریخ‌های ۱۰۷۰ و ۱۰۷۱ق و کتیبۀ ایوان غربی مورخ به سال ۱۰۷۳ق است. کتیبه‌هایی در ایوان جنوبی و محراب گنبدخانه دارای تاریخ ۱۰۷۱ق هستند و در داخل گنبد تاریخ ۱۰۶۹ق دیده می‌شود. در محراب شبستان شرقی کتیبه‌ای مورخ به سال ۱۰۶۹ق و در محراب شبستان غربی تاریخ ۱۲۵۴ق وجود داردگنجینه آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان: مسجد حکیم در محل یک مسجد قدیمی دورۀ دیالمه توسط حکیم محمدداود اصفهانی ملقب به تقّرب‌خان طبیب شاه صفی و شاه عباس دوم ساخته شده است. براساس کتیبه‌های موجود در مسجد معمار این بنا محمد علی بن استاد علی بیک بنّا اصفهانی بوده است.کتیبه‌های موجود به خط محمدرضا امامی می‌باشد و نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبه‌ها دیده می‌شود. کاشی‌کاری‌های بنا توسط میرزا محمد کاشی‌پز اجرا شده استگنجینه آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: ژان شاردن دربارۀ حکیم داود می‌نویسد که وی در اثر پاره‌ای دسایس مورد بی‌لطفی شاه واقع شده به هندوستان گریخت و در آنجا ترقی کرده شخص بزرگ و معتبری شد و اموال زیادی برای خانوادۀ خویش به اصفهان فرستاد تا این مسجد عالی را بنا نهادند. وی اضافه می‌کند این بنا آخرین مسجد بزرگی است که در اصفهان پدید آمده و زمین آن سابقاً گورستان بوده استگنجینه آثار تاریخی اصفهان. در کتاب نصف جهان فی تعریف الاصفهان نیز در این مورد آمده که این مسجد در محله‌ای آباد و تقریباً وسط شهر و نزدیک بازار واقع شده و در زمان شاه عباس ثانی به اتمام رسیده استنصف جهان فی تعریف الاصفهان. در هیچ یک از دو منبع فوق ذکری از مسجد قدیمی جورجیر به میان نیامده است، لیکن سید جلال مؤلف کتاب «اصفهان» می‌نویسد این مسجد را صاحب عباد بنا نموده و بعد حکیم داود هندی آن را تعمیر کرده استاصفهان. در کتاب «روضات‌الجنّات» نیز آمده: «... بنای این مسجد به روزگار صاحب عباد شده و بعد از قرون بسیار حکیم داود هندی مسجد حکیم را جنب آن ساخته بدان ملحق نموده است و هنوز مردم قسمتی از این مسجد را مسجد جوجه یا جوجی می‌خوانند...»تاریخ اصفهان و ری. سیر تحول بنا: مسجد حکیم در محل مسجد قدیمی جورجیر بنا شده که تا نیمۀ قرن یازده قمری آثاری از این مسجد برجای مانده بود. در کتاب محاسن اصفهان آمده است که مسجد جورجیر به دستور صاحب کافی‌الکفاة ابوالقاسم اسماعیل بن عباد (ف ۳۸۵ق) وزیر دو تن از سلاطین آل بویه ساخته شد. مافروخی پس از توصیف مسجد جامع عتیق، یعنی قسمت‌هایی از مسجد جمعه امروز که تا اواخر قرن پنجم قمری بنا شده بود، به وصف مسجد جامع صغیر موسوم به جیرجیر که کوچکتر ولی زیباتر بوده می‌پردازد. بنا به گفتۀ وی این مسجد دارای شبستان‌ها، خانقاه، کتابخانه، مدارس برای فقها، مجالس برای ادبا، و محل‌هایی برای شعرا و صوفیان و قاریان قرآن بوده استگنجینه آثار تاریخی اصفهان. از این بنا امروزه تنها سردری باقی است که در سال ۱۳۱۸ش آشکار شده و در سال ۱۳۳۵ش توسط ادارۀ باستان‌شناسی از لابلای قشر ضخیم کاهگل خارج گردیده استتاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان. سال تحریر و نصب کتیبه‌های این سردر و بالنتیجه تاریخ اتمام ساختمان مسجد جورجیر و سردر آن تاکنون معلوم نشده ولی قطعی است که در دورۀ وزارت صاحب عباد یعنی در نیمۀ دوم قرن چهارم به اتمام رسیده است. مسجد جورجیر یا همان جامع رنگرزان بر اثر مرور زمان ویران شده و مسجد حکیم در دورۀ صفوی جای آن بنا گردیده استگنجینه آثار تاریخی اصفهان. جابری انصاری شروع بنای مسجد حکیم را در دورۀ شاه عباس دوم صفوی و اتمام تزییناتش را در عهد شاه سلیمان ذکر می‌کند. وی همچنین به یک کتیبه در سردر مسجد مورخ به سال ۱۰۱۸ق و به خط صحیفی جویمری اشاره دارد که مربوط به تزیینات کاشی انجام شده در این زمان بوده است تاریخ اصفهان و ری. در سال ۱۳۰۸ق دو سکوی بزرگ در صحن مسجد بنا شده و حوض بزرگ آن تغییر شکل یافته است نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تاریخ ۱۳۶۳ق موجود در کتیبه‌ها حاکی از تعمیراتی به همت حاج ابوالقاسم تبریزی است و تاریخ ۱۳۲۳ش مربوط به مرمت‌های دیگری می‌باشد که در مسجد انجام شده است. رینگ بتنی دور حلقۀ گنبد نشان‌دهندۀ مرمت گنبد در سال‌های اخیر می‌باشد. در و پنجره‌های بنا بر اثر تخریب و پوسیدگی آسیب زیادی دیده و مأذنۀ چوبی آن تقریباً تخریب شده بود. در چند سال اخیر مآذنۀ مسجد توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است
|
| مسجد حکیم‌باشی |
تهران، خیابان پانزده خرداد، کوچه آقامحمود. کتیبه‌های تاریخی بنا: بر ایوان جنوبی مدرسه تاریخ ۱۲۳۴ق دیده می‌شود و در کتیبۀ وقفنامه واقع در سردر مدرسه تاریخ ۱۲۵۷ق قید شده استتاریخ تهران. بانی و سازندگان: واقف بنا میرزا احمد حکیم‌باشی می‌باشد. این بنا به مسجد آقا محمود نیز شهرت یافته زیرا مدتی آقا محمود کرمانشاهی پیش‌نماز این مسجد بوده است. کتیبۀ ایوان مدرسه به خط حاج محمد اصفهانی استتاریخ تهران. سیر تحول بنا: در ساختمان این بنا تغییرات عمده‌ای صورت نگرفته و تنها در چند مورد تعمیرات روبنایی توسط ادارۀ حفاظت آثار باستانی انجام شده است. در سال‌های اخیر جلوی ایوان غربی در و پنجره نصب کرده آن را به مَدرس تبدیل نموده‌اند. همچنین یک سقف سبک بر روی حیاط مدرسه قرار داده شده که معماری بنا را خدشه‌دار کرده است
|
| مسجد حمام بالا |
دس سده. مسجدی است از سدهٔ یازدهم قمری در تفت
|
| مسجد حیدرخان |
مسجدی واقع در بندر ریگ
|
| مسجد خان (بندر انزلی) |
مسجد جامع مهم واقع در شهر انزلی
|
| مسجد خرانق |
یزد، روستای خرانُق. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: یگانه کتیبۀ تاریخ‌دار بنا سنگ مزاری است مورخ به ۴۹۹ق که در پشت منبر مسجد افتاده استیادگارهای یزد. بانیان و سازندگان: از بانی و دیگر متولیان بنا اطلاعی در دست نیست. دیگر اطلاعات مکتوب: در کتاب شیوه‌های معماری ایرانی آمده که در مسجد خرانُق آثاری از شیوۀ خراسانی وجود داردشیوه‌های معماری ایران. سیر تحول بنا: زمان احداث مسجد مشخص نیست. وجود سنگ مزار مذکور را نمی‌توان شاهدی بر تاریخِ ساخت مسجد گرفت؛ اما آثار تغییر و تعمیر بنا قابل مشاهده است. بنا شامل دو حیاط و نیز شبستانی است که در گوشۀ غربی آن واقع شده است و با هر دو حیاط ارتباط دارد. اطراف این دو حیاط را طاق‌نماهایی فرا گرفته که داخل آنها با گچ اندود شده است. مناره‌ای حجیم و رفیع در گوشۀ شمالی مسجد قرار دارد که تزیینات آن آجری است
|
| مسجد خسرو |
اردستان، خیابان امام‌خمینی، کوچۀ دوازدهم بهمن. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانی و سازندگان: در کتیبه‌ها و منابع تاریخی، به بانی این مسجد اشاره‌ای نشده است؛ و فقط معروف است که شخصی به نام خسرو بانی آن بوده استآثار ملّی اصفهان. دیگر اطلاعات مکتوب: در کتاب آثار ملّی اصفهان، آمده است که این مسجد برای امامت حاجی ملا عبدالعظیم بن محمدتقی آرانی بیدگلی (ف ح ۱۲۵۰ق) بنا شده استآثار ملّی اصفهان. مؤلف شهرهای ایران مجموعۀ مسجد خسرو را، شامل مسجد و میدان و آب‌انبار، در محلۀ راهمیان، از آثار متأخر دورۀ صفویان دانسته استشهرهای ایران. سیر تحول بنا: مسجد خسرو در ابتدا موقوفی نداشت. بعدها حاج معدل‌السلطانِ اردستانی آب‌انباری در نزدیک مسجد ساخت و آبِ محله را وقف آب‌انبار و مسجد خسرو کردآتشکدۀ اردستان
|
| مسجد خواجه ابونصر پارسا |
بلخ. کمی بعد از درگذشت این عارف ساخته شد. در اینجا، یک پیش‌طاق بلند با دو مناره در اطراف، جایگزین اتاق ورودی معمول می‌شود. در جلوی هر یک از این دو مناره ستون‌های باریک مارپیچ قرار گرفته است. تمام نما و گنبد شیاردار بیرونی به بهترین صورت با کاشی آبی نقره‌ای پوشیده شده اما، به سبب سستی مواد، سطوح وسیعی از آن از بین رفته است. فضای داخلی با شانزده منفذ مشبک در ساقۀ گنبد، که با گچ‌بری‌هایی تزیین شده است، روشن می‌شود. این بنا از عالی‌ترین نمونه‌های معماری تیموری است
|
| مسجد خواجه عزیزالله |
دس قرن پنجم. مسجدی که ویرانه‌های آن امروزه در شمال مزار شیخ احمد جام قرار دارد
|
| مسجد خیاط‌ها |
اصفهان، خیابان جمال‌الدین عبدالرزاق، کوچۀ شهید بهادری. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها تاریخ موجود در بنا سال ۹۷۵ و مربوط به در قدیمی آن استآثار ملی اصفهان. بانی و سازندگان: کتیبۀ سردر مسجد به نام ابوالفتح‌سلطان‌میرزا پسر شاه طهماسب اول صفوی می‌باشد که بانی مسجد بوده استآثار ملی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» این بنا تحت عنوان مسجد پادرخت سوخته آورده شده و آمده که این مسجد قدیمی‌تر از ۹۹۰ق است ولی کتیبۀ در آن را به این تاریخ نوشته‌اند و کاشی‌های عتیقه حاوی نام سلطان وقت و کتیبۀ تاریخ‌دار آن در ۱۳۰۷ش ربوده شده است. در قسمت دیگری از این کتاب بنای مسجد پادرخت سوخته معروف به مسجد خیاط‌ها در زمرۀ مساجد بعد از دورۀ صفویه آمدهتاریخ اصفهان و ری و در کتاب «بخشی از گنجینۀ آثار ملی اصفهان» این بنا از جمله مساجد عهد قاجاریه معرفی شده استبخشی از گنجینۀ آثار ملی اصفهان. لازم به ذکر است مسجد خیاط‌ها به اسامی پادرخت، پادرخت سوخته و پادرخت سوختۀ زنجانی نیز معروف می‌باشدآثار ملی اصفهان. سیر تحول بنا: تنها تغییر مشخص نصب درب و پنجره‌های فلزی در نماهای حیاط است که مربوط به دهه‌های اخیر می‌باشد
|
| مسجد دارالاحسان |
مسجدی مورخ ۱۲۲۷- ۱۲۲۸ق در سنندج که به توسط امان‌اللّه‌خان، فرمانروای کردستان بنا شده است. دارای کاشی‌کاری عالی و شبستان وسیع است. مسجد جامع نیز خوانده می‌شود
|
| مسجد درب جوباره |
یا مسجد پیر پینه‌دوز، مسجدی به اصفهان و آن در دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی به جای مسجد قدیم‌تر ساخته شده است. بنابر کتیبه (مورخ ۹۵۵ق) بانی آن مهتر محمدعلی، رکابدار بهرام میرزا صفوی (برادر شاه طهماسب) بوده است. قریب بیست سال قبل آنجا منهدم گردید و کتیبه‌های کاشی معرق زیبای آن کنار باغ چهل‌ستون نصب شده است
|
| مسجد رجب‌علی |
مسجد عهد قاجاریه در محلۀ سنگلج تهران، حاوی نکات جالب معماری قدیم
|
| مسجد رحیم‌خان |
از مساجد نوبنیاد اصفهان است
|
| مسجد ریگ |
یزد، خیایان قیام. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: بر کتیبۀ کاشی‌کاری شدۀ سردرِ غربی مسجد، نام المظفر بهادرخان ثبت شده است. درِ کنده‌کاری شدۀ همین سردر مورخ به ۱۰۳۸ق است. محرابِ شبستان بزرگِ زمستانی کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۵۱ق داردیادگارهای یزد. بانیان و سازندگان بنا: بانی اولیۀ مسجد، مرتضی اعظم سعید امیر معین‌الدین اشرف، قاضی‌القضاۀ فارس و عراق و داماد سعید شمس‌الدین محمد بن قاضی رکن‌الدین بوده استتاریخ جدید یزد. برخی منابع نیز امیر جلال‌الدین چقماق را بانی اولیۀ مسجد معرفی کرده‌اندتاریخ یزد. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلفِ تاریخ یزد از این بنا به نام مسجد جامع یزد در محلۀ سرریگ یاد کرده است. به نظر او، این محل کاروانسرایی مخروبه بوده که در سال ۷۷۰ق امیر جلال‌الدین چقماق آن را خریده و مسجدی یک طبقه با صفه و گنبد در آن بنا کرده و امیر معین‌الدین بنای آن را تمام کرده استتاریخ یزد ولی مؤلف تاریخ جدید یزد آورده که خرید کاروان‌سرا و ساخت صفه و گنبد و مقصوره و جماعت‌خانه (شبستان) در آن کار امیر معین‌الدین بوده است. وی افزوده است که در زمان حکومت پسر ابوسعید (سال ۷۹۸ق)یادگارهای یزد، درگاه مسجد خراب شد و خواجه توکل قزوینی درگاه و گنبد آن را مرمت کردتاریخ جدید یزد. مؤلف جامع مفیدی تاریخ این اقدامات را سال ۷۳۰ق ذکر کرده است که به نظر می‌رسد اشتباه باشدجامع مفیدی. سیر تحول بنا: در کتیبۀ سردر، احداث مسجد و منارۀ آن به ایام حکومت ابوسعید بهادرخان نسبت داده شده استیادگارهای یزد. چنانکه گذشت، دربارۀ تاریخ دقیق ساختمان اولیۀ مسجد اختلاف نظر وجود دارد؛ ولی مسلم است که مسجد در نیمۀ دوم قرن هشتم هجری قمری بنا شده است. در تاریخ یزد آمده است که در سال ۸۲۸ق خواجه فخرالدین ابرقوهی شبستان مسجد را دو طبقه کرد و گنبدی رفیع ساخت و منبری درون آن نهاد و دو جماعت‌خانۀ (شبستان) دیگر بنا کردتاریخ یزد. مؤلفِ تاریخ جدید یزد این اقدامات را مربوط به سال ۷۹۸ق دانسته استتاریخ جدید یزد. در سال ۸۴۰ق به وصیت خواجۀ تبریزی، معروف به باباخان، هزار دینار خرجِ پایاب و جماعت‌خانۀ (شبستان) مسجد شد. در این زمان، درِ دیگری از چارسوی سرریگ به شبستان مسجد گشودندتاریخ یزد. گنبدخانه و قسمتی از شبستانِ مسجد در سال ۸۶۰ق بر اثر سیل تخریب شد که پس از شش ماه مرمت شدتاریخ جدید یزد. در سال ۱۰۳۸ق صمد خواجه حاجی احمد سیاوشانی درِ سردر غربی را وقف مسجد کرد. در «کتابچۀ موقوفات یزد» آمده است که نواب محمدولی‌میرزا در زمان ایالت خود بعضی از دکان‌های سمت شمالی مسجد را خرید تا شبستانی بنا و ضمیمۀ مسجد کند ولی توفیق نیافت؛ و در سال ۱۲۵۱ق حاجی کاظم، مشهور به کلاه‌دوز، در قسمتی از زمین مسجد و دکان‌های سمتِ جنوبی آن شبستانی احداث کردکتابچۀ موقوفات یزد. هم اکنون صحن مسجد را با استفاده از خرپای فلزی پوشانده‌اند و از آن به جای نمازخانه استفاده می‌شود
|
| مسجد ساروتقی |
مسجد کوچکی مورخ ۱۰۵۳ق در اصفهان. نقاشی عالی داخل گنبد از جهت سبک منحصر است. بانی آن ساروتقی بود که این مسجد را متصل به قصر خویش ساخت
|
| مسجد سپهسالار قدیم |
مسجد زیبای دورۀ قاجاریه، در محلۀ حیات شاهی، تهران. دارای دو مناره بر سردر ورودی است؛ کتیبه‌های شبستان جنوبی و سردر به نام ناصرالدین‌شاه قاجار و محمدخان سپهسالار (بانی مسجد) است. در حاشیۀ زیلوها تاریخ ۱۲۷۷ق مستور می‌باشد
|
| مسجد سرخی (اصفهان) |
مسجد کوچکی در اصفهان که، خلف نام، سفره‌چی شاه عباس اول صفوی در ۱۰۱۴ق ساخت. به مرور نامش از سفره‌چی به سرخی تبدیل شد
|
| مسجد سرکوچه |
مسجد متعلق به قرن چهارم یا پنجم قمری در ده محمدیه، نائین. دارای منبر عتیق چوبی
|
| مسجد سلطانی (تهران) |
تهران، خیابان پانزده خرداد. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبه‌ای در داخل گنبدخانه تاریخ ۱۲۲۴ق دارد و کتیبۀ دیگری در داخل هشتی و بر بالای در اصلی مسجد تاریخ ۱۲۲۵ق را نشان می‌دهد. سردر همین ورودی مورخ به سال‌های ۱۲۳۰قتاریخ تهران- قسمت مرکزی و ۱۲۴۱قبناهای تاریخی طهران و ۱۳۰۷قتهران در گذشته و حال است. ایوان جنوبی مسجد دارای کتیبه‌هایی به تاریخ ۱۲۲۴ق و ۱۲۲۹قمرآت البلدان و ۱۲۴۰قبناهای تاریخی طهران می‌باشد. بانی و سازندگان بنا: این مسجد به دستور فتحعلیشاه قاجار بنا شده است. کتیبه‌های تاریخی موجود در بنای آن اکثراً به خط آقا مهدی ملک‌الکتاب می‌باشندمرآت البلدان. نام استادان کاشی‌کار، اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمدعلی اصغر، علی‌اکبر محمد از تهران، و مصطفی طباطبایی، فتح‌الله عبدالرحیم، حسین باقر، و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشی‌کاری‌های اطراف صحن دیده می‌شود. اطلاعات منابع مدون: ژاک موریه نایب سفارت انگلیس در سفرنامۀ خود مربوط به سال ۱۲۲۲ق می‌نویسد تنها بنای قابل ملاحظه در تهران مسجد شاه می‌باشد که ناتمام استتهران در گذشته و حال. سیر تحول بنا: بنای مسجد در نیمۀ اول قرن سیزدهم و در زمان فتحعلیشاه قاجار ساخته شده و بعدها در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار تعمیرات و تغییراتی در آن صورت گرفته است. بر بالای در شمالی مسجد قصیده‌ای از ساخت بنا سخن می‌گوید و دارای مادۀ تاریخ زیر است: کلک مجمر از پی تاریخ سالش زد رقم/ پیش این مسجد سزد گر قبله آید در نماز که به حساب حروف ابجد سال ۱۲۲۵ق را نشان می‌دهدتاریخ تهران- قسمت مرکزی. در سال ۱۲۶۴ق دورنمایی از محل فعلی مسجد امام توسط ژول لورانس نقاش فرانسوی ترسیم شده است. در این نقاشی دو منارۀ طرفین ایوان شمالی مسجد دیده نمی‌شود و در عوض گلدسته‌ای بالای همین ایوان وجود داردتهران در گذشته و حال. در کتاب مرآت البلدان آمده که ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۹۶ق دو مناره برای این مسجد ساخته استمرآت البلدان و مؤلف کتاب آثار تاریخی طهران معتقد است طی تعمیراتی در سال ۱۳۰۷ق که در کتیبۀ سردر به آن اشاره شده دو مناره نیز به بنا اضافه گشته استتهران در گذشته و حال. بین سال‌های ۱۳۲۲ق و ۱۳۲۳ق ساعت موجود بین دو مناره نصب شده و در حدود ۵۰ سال پیش شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است. در دهه‌های اخیر دیوارها و سقف ایوان‌ها را رنگ کرده و روی آنها نقوش کاشی معقلی رنگ‌آمیزی نموده‌اند. همچنین زیر سقف گنبدخانه نقشی مشابه کاشی‌کاری زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نقاشی شده است. احداث دو وضوخانه در ورودی شمالی و تعویض و تجدید بنای حوض نیز از اقدامات این سال‌هاست
|
| مسجد سلطانی (سمنان) |
سمنان، میدان هفده شهریور، خیابان ابوذر غفاری، کوچۀ شهید بهشتی. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در کتیبۀ سردرِ جنوب شرقی، شامل اشعاری از عندلیب، این ماده تاریخ آمده است: بگفتا عندلیب از بهر تاریخ بنای آن/ بپایه مسجد فتح‌علی‌شه کعبۀ علیاتاریخ سمنان که به حساب ابجد ۱۲۳۸ق می‌شود. در گنبدخانۀ مسجد تاریخ ختم بنا سال ۱۲۴۲ق ذکر شده است. کتیبۀ وقفنامه به تاریخ ۱۲۴۳ق بوده استتاریخ سمنان. بانیان و سازندگان بنا: این مسجد به فرمان فتحعلیشاه قاجار از اموال ذوالفقارخان سمنانی (سنگسری)، حاکم سمنان، ساخته شده است. بر طبق کتیبه‌های موجود، سازندۀ بنا استاد صفرعلی معمار و کاشی‌تراش مسجد استاد علی‌اکبر کاشانی، خلف استاد غلام‌علی کاشی‌پز، بوده و کتیبه‌ها را محمدحسین اصفهانی نگاشته استتاریخ سمنان. دیگر اطلاعات مکتوب: در تاریخ سمنان آمده است که پس از مرگ ذوالفقارخان سمنانی، فتح‌علی شاه، که از ظلم و جور وی در گردآوری این اموال اطلاع داشت، دستور داد کلیۀ اموال ذوالفقارخان در اختیار حاجی سیدحسن حسنی سمنانی قرار گیرد تا او با آنها مسجدی به نام فتحعلیشاه در سمنان بنا کند. سپس موقوفات شیخ علاءالدولۀ سمنانی، عارف مشهور قرن هشتم هجری قمری، که وقفِ خانقاه درویشان در سمنان و صوفی‌آباد بود، به موقوفات این مسجد افزوده شدتاریخ سمنان. مؤلف مرآت البلدان، پس از توصیف بنای مسجد، نوشته است که در سال ۱۲۱۷ق، به هنگام مراجعت فتح‌علی شاه از محاصرۀ مشهد، این مسجد به اتمام رسیده بودمرآت البلدان این تاریخ با آنچه در کتیبه‌ها و وقفنامه آمده است مغایرت دارد. در تاریخ قومس مذکور است که مسجد سلطانی در سال‌های ۱۲۳۰ تا ۱۲۴۳ق بنا شده استتاریخ قومس. سیر تحول بنا: چنانکه گذشت، مسجد امام از ابنیۀ نیمۀ اول قرن سیزدهم هجری قمری است. پس از ساخت مسجد، دو مناره در طرفین ایوان سمت قبله بنا شده که تا نزدیکِ بالای ایوان رسیده، ولی ناتمام مانده استتاریخ سمنان. در سال‌های اخیر، نمای شبستان‌های مسجد را با در و پنجره‌های فلزی پوشانده‌اند
|
| مسجد سلیمان |
ویرانه‌های صفۀ سنگی در خوزستان، نزدیک شهر کنونی مسجد سلیمان، که محل آتشکده بزرگی از عهد اشکانی و ساسانی بوده، و قسمت‌هایی از پلکان و طاقچه‌ها و دیواره‌های سنگی آن هنوز موجود است، و یک گوشۀ بالای آن اکنون نیز زیارتگاه می‌باشد. به زعم گیرشمن؛ صفۀ مذبور از نخستین آثار هخامنشی محسوب می‌شود. شهر کنونی مسجد سلیمان از آن نام گرفته است
|
| مسجد سنگی |
از آثار تاریخی عظیم دارابگرد، فارس، مشتمل بر کریاس، شاه‌نشین‌ها اتاق‌ها و حیاط و حوض که تماماً در دل کوه تراشیده و تعبیه شده است. احداث آن منسوب به دختر داراب‌شاه (داریوش دوم هخامنشی) می‌باشد. در زمان اتابکان فارس، محرابی تراشیدند و بنا را به مسجد مبدل کردند. تاریخ ۶۵۲ق در کتیبه‌ها موجود می‌باشد
|
| مسجد سوریجان |
کاشان، خیابان فاضل نراقی، کوچۀ خرم، کوچۀ سوریجان. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان و سازندگان بنا: بر اساس منابع بررسی شده، بانی این مسجد حاجی عبدالرزاق بوده استمرآت البلدان ناصری. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف مرآت البلدان به این مسجد اشاره و تاریخ ساخت آن را دویست سال قبل از زمان تألیف کتاب خود ذکر کرده استمرآت البلدان ناصری. به این ترتیب می‌توان گفت که این بنا را در حدود سال ۱۰۹۷ق ساخته‌اند. سیر تحول بنا: آثار قدیمی این مسجد و نیز کتیبه و محراب و کاشی‌های تاریخ‌دار آن تا قرن گذشته محفوظ بوده و مأخذ اطلاعاتِ مؤلف مرآت البلدان قرار گرفته است؛ ولی این آثار به واسطۀ فقدان مراقبت در مرمت‌های متوالی از بین رفته استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. مسجد سوریجان قبلاً گودال باغچه داشته است که در دهه‌های اخیر آن را پر کرده‌اند
|
| مسجد سید |
بنای معظمی از آثار عهد فتحعلیشاه قاجار در محلۀ بیدآباد اصفهان، دارای تزیینات سنگی و کاشی عالی مورخ به ۱۲۵۹- ۱۲۹۵ق. بانی آن سیدمحمدباقر شفتی است. که در حدود ۱۲۴۵ق ساختمان آن را شروع کرد و پس از وفات در آنجا مدفون شد
|
| مسجد سید‌عزیزالله |
مسجدی از عهد سلطنت (۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) فتحعلیشاه قاجار، در تهران. کاشی‌کاری‌های زیبایی از دوران مذکور در آن باقی است. در اثر تعمیرات و الحاقات بعدی، جنبۀ تاریخی آن نسبتاً کم است
|
| مسجد شاه طهماسب |
تبریز، خیابان شهید مدنی (دارایی). کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: امروزه این مسجد بنایی واحد نیست و مجموعه‌ای است از بناهای دوره‌های مختلف. بر کتیبۀ سطح داخلی دیوارِ گنبدخانه، تاریخ ۱۲۰۱ق ثبت است. در بالای سردرِ مدرسۀ اکبریه نیز تاریخ ۱۲۷۱ق دیده می‌شودآثار باستانی آذربایجان. بانیان و سازندگان بنا: بانی هر قسمت از بنا کسی بوده است. در منابع، از شاه‌طهماسب اول و جعفرقلی‌خان، مشهور به باطمان قلیچ، پسر احمدخان دُنبُلیتبریز و پیرامون، و میرزا علیاکبرخان، مترجم کنسولگری سفارت روستاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، در زمرۀ بانیان یاد کرده‌اند. کتیبۀ گنبدخانه به خطِّ علاءالدین، از خطّاطان مشهور زمان شاه طهماسب، استتاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز. در کتیبۀ گچبری شدۀ سردرِ مدرسۀ اکبریه، سازندۀ آن با نام تبریزی معرفی شده است. همچنین نام استاد جبار در این کتیبه دیده می‌شودآثار باستانی آذربایجان. دیگر اطلاعات مکتوب: در هر یک از کتاب‌های ریاض الجنه و ناسخ التواریخ و عالم‌آرای عباسی، به بخشی از بنا و بانی آن اشاره شده استتاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تاریخ عالم‌آرای عباسی. سیر تحول بنا: مسجد شاه طهماسب یکی از مساجد مشهور شهر تبریز است که مدرسۀ اکبریه در ضلع غربی صحن آن قرار دارد. میدانی که این مجموعه در آن قرار دارد امروزه به میدان صاحب‌الامر معروف است. در متون قدیمی، از این میدان با نام صاحب‌الامر یاد شده است؛تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری و مؤلف کتاب تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری آن را منسوب به خواجه شمس‌الدین‌محمد جوینی، معروف به صاحب‌دیوان، می‌داند. در دورۀ آق‌قویونلو، مسجد اوزون‌حسن و مدرسۀ نصریه و بیمارستانی بزرگ و یک سفره‌خانه و یک خانقاه در اطراف این میدان احداث شدتاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. امروزه از مجموعۀ مسجدِ جامع اوزون‌حسن، به جز مسجدی کوچک، اثری نمانده است. در سال ۹۸۴ق، شاه طهماسب اول مسجدی در مقابل مسجد اوزون‌حسن ساختتاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری که در سال ۱۰۴۵ق، در حملۀ سپاهیان سلطان مراد عثمانی، تخریب شد. امروزه از آن مسجد فقط دو طاق مرمرین با حجاری‌های زیبا باقی مانده استفهرست بناهای تاریخی آذربایجان‌شرقی. در زمان شاه سلطان‌حسین صفوی، بنای مسجد را میرزا ابراهیم، وزیر آذربایجان، مرمت کردفهرست بناهای تاریخی آذربایجان‌شرقی. در سال ۱۱۹۳ق بنای مسجد بر اثر زلزله خراب شد؛ و در سال ۱۲۰۸ق جعفرقلی‌خان باطمان‌قلیچ آن را تعمیر کرد. مؤلف کتاب ریاض الجنه ماده تاریخ این مرمت را در قطعه‌ای از شاعری به نام مونس چنین یافته است: رقم زد کلک مونس بهر تاریخ/ ز حکم خان بشد این مسجد آبادتاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری که سال ۱۲۰۸ق را نشان می‌دهد. امروزه این بنا به مقام صاحب‌الامر مشهور است و به نام مسجد خوانده نمی‌شود. مشهور است که کسی، در رؤیا یا بیداری، امام عصر (عج) را در محراب این مسجد دیده استآثار باستانی آذربایجان و بدین سبب، این محل در نزد مردم تبریز ارزش معنوی خاصی یافته و زیارتگاه شده است. در جانبِ شمالی گنبدخانۀ بنا، شبستانی وجود داشت که در سال ۱۲۶۵ق، جد حاجی میرزا محمدشفیع آن را مرمت کردآثار باستانی آذربایجان. در سال ۱۲۶۶ق، میرزا علیاکبرخان قسمتی از گنبدخانه و دالان را آینه‌کاری کرد و صحن و مدرسه‌ای به مجموعۀ بنا افزودفهرست بناهای تاریخی آذربایجان‌شرقی. این بخش از بنا به مدرسۀ اکبریه معروف است و سال احداث آن در برخی منابع ۱۲۸۰ق ذکر شده استتاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. در سال ۱۳۴۵ش، در زمان احداث خیابان، جبهۀ شمالی و قسمتی از گوشۀ شمال غربی مدرسه تخریب شد. در سال‌های اخیر، سازمان میراث فرهنگی مدرسۀ اکبریه را مرمت کرده استفهرست بناهای تاریخی آذربایجان‌شرقی
|
| مسجد ششناو |
تفرش، میدان امام خمینی. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: یگانه کتیبۀ بنا، بر سردرِ صحن، به تاریخ ۱۲۷۷ق استگنجینۀ آثار قم. بانیان و سازندگان بنا: در کتیبه‌ها و منابع بررسی شده به بانی مسجد اشاره نشده است. کتیبۀ گچبری شدۀ سردرِ بنا به خطّ محمدابراهیم بن عباس استگنجینۀ آثار قم. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف گنجینۀ آثار قم در بحثی مفصل مقصورۀ مسجد را مقبرۀ محمد محدث دانسته و نوشته است که سبکِ ساختمانِ هشت‌ضلعی مقصوره با مسجد سازگار نیست، در حالی که با خانقاه یا مقبره سازگار است. وی آورده است که منارۀ مسجد به بنای حسینیه نزدیک‌تر است و به نظر می‌رسد حسینیۀ کنونی و منارۀ آن مسجدی در جوار مقبرۀ محمد محدث بوده باشدگنجینۀ آثار قم. در کتاب جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان آمده است که وجه تسمیۀ این بنا عبور قنات از درون مسجد و سرازیر شدن آن از شش ناودان برای توزیع آب در کوی‌ها و محلات تفرش استسیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان. سیر تحول بنا: چنانکه گذشت، گنبدخانۀ مسجدِ ششناو احتمالاً مقبرۀ محمد محدث است. محمد محدث از صحابۀ امام حسن عسکری بود که در دورۀ خلافت متوکّل عباسی به ایران آمد و در اواخر قرن سوم هجری قمری بدرود حیات گفتسیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان. گنبد بنا به سبک گنبدهای عصر سلجوقیان و ایوانِ شمالی آن از الحاقات دورۀ صفویان است. شبستان‌های دو سوی گنبدخانه از آثار قرن حاضر استگنجینۀ آثار قم. در سال‌های اخیر، برای جلوگیری از تخریب گنبد، حلقه‌ای بتنی در پیرامون آن ساخته‌اند. منارۀ مسجد قبل از منارۀ ساوه و بعد از تک‌منارۀ قو ساخته شده استگنجینۀ آثار قم. امروزه قسمت فوقانی مناره از بین رفته و اکثر کلمات کتیبۀ آن فرو ریخته است. به‌سازی مسیر قنات و تعویض فرشِ اولیۀ کف صحن مسجد از دیگر اقدامات سال‌های اخیر است
|
| مسجد شیخ علی‌خان زنگنه |
اصفهان،خیابان ملک، محله شیخ یوسف، کوچۀ شیخ علی‌خان. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبه‌های موجود در ایوان‌های شمالی و جنوبیگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان و همچنین بر حاشیۀ دیوار شرقیاصفهان دارای تاریخ ۱۰۹۰ می‌باشند. بانی و سازندگان بنا: براساس کتیبۀ ایوان جنوبی بانی مسجد شیخ علی‌خان (ف ۱۱۰۱) وزیر شاه عباس دوم صفوی و شاه سلیمان صفوی بوده است. وی به بنای یک حمام نیز در همین محله اقدام نموده که این دو بنا امروزه به نام او به مسجد و حمام خان شهرت دارند. کتیبه‌های بنا به خط محمدحسن امامی و عباس مولوی می‌باشندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: مؤلف «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» دربارۀ این بنا می‌گوید: «… شیخ علی‌خان زنگنه مسجد ساخته به کمال استحکام چنانچه وقتی مهندسی بر سبیل مبالغه می‌گفت اگر در اطراف این مسجد را مسدود نموده و آن را پرآب نمایند و مدتی بماند خللی به آن راه نخواهد یافت…»نصف جهان فی تعریف الاصفهان. این بنا در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» در زمرۀ مساجد عهد صفوی معرفی شده است تاریخ اصفهان و ری. سیر تحول بنا: کتیبۀ موجود در ایوان جنوبی مسجد حاکی از آن است که دستور ساخت بنا پیش از سال ۱۰۹۰ق دستور داده شده و از خاتمۀ بنا صحبتی نمی‌کند ولی اگر بپذیریم که معمولاً کتیبه‌های تاریخی بعد از اتمام بنا نوشته می‌شوند، تاریخ موجود در کتیبه را می‌توان تاریخ اتمام بنا فرض کرد و بدین‌ترتیب تاریخ شروع بنا معلوم نیستآثار ملی اصفهان. در طول زمان به ضرورت مرمت‌هایی در بنای مسجد صورت گرفته است
|
| مسجد شیخ لطف‌الله |
اصفهان، میدان نقش جهان. کتیبه‌های تاریخی بنا: قدیمی‌ترین تاریخ موجود در مسجد مربوط به یک قطعه کاشی‌کاری قدیمی است که امروزه در شبستان زیرزمین نصب شده و در آن تاریخ ۱۰۱۱ ذکر گردیده است. کتیبۀ سردر مورخ به سال ۱۰۱۲ و کتیبه حاشیۀ گنبد در داخل گنبدخانه دارای تاریخ ۱۰۲۵ق می‌باشد. در داخل محراب تاریخ ۱۰۲۸ خوانده می‌شود و در نمای خارجی گنبد کتیبه‌هایی مربوط به تعمیرات سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۱۵ش وجود دارندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان بنا: این مسجد به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شده و آن را به نام شیخ لطف‌الله میسی عاملی (ف ۱۰۳۲) که در این مسجد امامت داشته خوانده‌اند. براساس کتیبۀ محراب، معمار بنا محمدرضا بن استاد حسین بنّا اصفهانی بوده است. خطاطان کتیبه‌های بنا علی‌رضا عباسی و باقر بنّا بوده‌اند و اشعار مختلفی سروده شیخ بهایی و شیخ لطف‌الله در کتیبه‌ها دیده می‌شوندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: در کتاب «عالم‌آرای عباسی» طی شرح وقایع سال ۱۰۲۰ق به وجود مسجد شیخ لطف‌الله در جملۀ عمارات اطراف میدان نقش جهان اشاره شده استآثار ملی اصفهان. در «تاریخ اصفهان و ری» آمده که پیش از بنای مسجد در همین مکان، مسجد کوچۀ جلوخان قرار داشته است. پس از ساخت مسجد به دستور شاه عباس، ابتدا ملا عبدالله شوشتری در آن نماز می‌گزارد و سپس جماعت به شیخ لطف‌الله واگذار می‌شودتاریخ اصفهان و ری. شکوه و ظرافت کاشی‌کاری‌های این مسجد و سبک بنا و تناسب هندسی آن مورد اعجاب باستان‌شناسان و مستشرقان خارجی واقع شده و از جمله پرفسور پوپ در کتاب «بررسی هنرهای ایران» و همچنین در کتاب «معماری ایران» خود شرحی راجع به این مسجد نگاشته است. سیر تحول بنا: این بنا در نیمۀ اوّل قرن یازدهم بر روی خرابه‌های یک مسجد قدیمی ساخته شده استتاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان. در مورد تاریخ دقیق شروع بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد. مؤلف «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» سال ۱۰۱۱ق را که در کاشی‌های قدیمی مسجد قید شده است سال شروع بنا می‌داندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، لیکن در کتاب «آثار ملی اصفهان» با استناد به عبارت «امربانشاء» در متن کتیبۀ سردر، شروع بنای مسجد سال ۱۰۱۲ اعلام شده است. تاریخ اتمام ساختمان و تزیین مسجد در کتیبۀ محراب سال ۱۰۲۸ ذکر شده استآثار ملی اصفهان. در دورۀ قاجار قسمت اعظم کاشی‌کاری‌های سردر و گنبد و میلۀ طلائین آن فرو می‌ریزد و بقیۀ کاشی‌ها برداشته شده در زیرزمین بنا نصب می‌شوند. مؤلف «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» وضعیت بنا را در این زمان چنین توصیف کرده است: «… مسجد تاکنون بی‌نقص و خلل مانده الّا کتیبۀ سردرب که خرابی زیادی به آن راه یافته و چون صنایع آن معلوم نبود تا مرمت شود لذا محل آن را سفید نموده‌اند و تنها قسمتی از هلال بالای سردرب و دو گوشۀ آن کاشی هستند که می‌رساند در قدیم تمامی سردرب از کاشی بوده است …»نصف جهان فی تعریف الاصفهان. در سال ۱۳۰۷ش با توجه به طرح‌های اصلی و کاشی‌های موجود نسبت به مرمت سردر و گنبد اقدام شده است. کتیبۀ نمای خارجی گنبد نیز نشان‌دهندۀ تعمیراتی است که توسط ادارۀ باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ش انجام شده استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. همچنین در جلوی مسجد حوض هشت‌ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ش برداشته شده استتاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان. در این زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تأمین می‌کرده استاصفهان. امروزه این فضا سنگ‌فرش و پنجره‌های کف آن فلزی می‌باشند
|
| مسجد شیره‌پزها |
اصفهان، خیابان جمال‌الدین عبدالرزاق، کوچۀ شهید سیامکی. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبه تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان بنا: بانی مسجد پدر حاج سیدجعفر شیره‌پز بوده و سپس سیدجعفر آن را به اتمام رسانده استتاریخ اصفهان و ری. سیر تحول بنا: بنای مسجد مربوط به اوایل قرن دوازدهم می‌باشدتاریخ اصفهان و ری. قسمت اعظم شبستان و دست‌شویی‌های بنا اخیراً بازسازی شده است. بخش جدید شبستان در جبهۀ غربی به وسیله ستون‌های سنگی و پوشش طاق و تویزۀ آجری احداث و سعی شده حتی‌الامکان با بخش قدیمی همخوانی داشته باشد
|
| مسجد ظفریه |
مسجدی است به بغداد
|
| مسجد علی |
مسجد عهد شاه اسماعیل اول صفوی (۹۰۵- ۹۳۰ق) در اصفهان؛ که احتمالاً به جای مسجدی از عهد سلجوقی ساخته شده باشد. گنبد آن استادانه و سردر نمای کنار کوچه متناسب و مزّین به کاشی‌کاری عالی و کتیبه‌های معرّق سردر به نام شاه اسماعیل و آیات قرآن مجید، مورخ ۹۲۹ق است
|
| مسجد علی‌قلی‌آغا |
مسجد کوچک مورخ ۱۱۲۲ق از زمان شاه سلطان‌حسین، در اصفهان دارای نمونه‌های ممتاز کاشی گره‌کاری.بانی آن علی‌قلی‌آغا، از خواجه‌سرایان شاه سلطان‌حسین صفوی بوده است و حمامی نیز با تزیینات کاشی‌کاری نزدیک مسجد احداث کرده
|
| مسجد فرح‌آباد |
کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان و سازندگان بنا: مسجد به فرمان شاه عباس اول احداث شده استسفرنامۀ استراباد و مازندارن و گیلان. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف عالم‌آرای عباسی به احداث عمارات فرح‌آباد در سال ۱۰۲۵ق اشاره کرده و نوشته است که نام قدیم فرح‌آباد طاهان بود و چون شاه عباس آن نقطه را مناسب ایجاد شهر دید، دستور داد در آن جا دولت‌خانه و عمارات عالیه و نیز بازار و حمام و مسجد و کاروان‌سرا بسازند و خود آن خطّه را فرح‌آباد نامیدتاریخ عالم‌آرای عباسی. در سفرنامۀ مازندران و استراباد آمده است که فرح‌آباد در سال ۱۰۲۰ق به فرمان شاه عباس ساخته شدسفرنامۀ مازندران و استراباد. به نوشتۀ منوچهر ستوده، فریزر در سال ۱۸۲۲م/ ۱۳۰۰ق از فرح‌آباد دیدن کرده و در سفرنامۀ خود آورده است که شهر فرح‌آباد رو به خرابی رفته و اکنون دهکدۀ کوچکی است که بی‌توجهی و رطوبت زیاد و رشد گیاهان افتخارات آن را از بین برده است. او، در ضمن توصیفی مفصّل از بنای مسجد، افزوده است که تمام قسمت‌های بنا از آجر و ساروج ساخته و آجرها با آهک بندکشی شده است؛ اما طاق‌ها در چند نقطه فرو ریخته و قسمت‌های دیگر، به جز گنبد، در حال خرابی استاز آستارا تا استارباد. ستوده نیز در توصیف این مسجد آورده است که بناهای ضلع شمالی بیشتر به کاروان‌سرا شباهت دارد و احتمالاً این قسمت محل استراحت مسافران نیز بوده استاز آستارا تا استارباد. سیر تحول بنا: شهر فرح‌آباد در دورۀ شاه عباس با هدفِ تبدیل آن به تفریحگاه توسعه یافت. بدین منظور، عمارات گوناگونی احداث شد و مردم، از اقوام و مذاهب مختلف، به آن جا کوچ داده شدندشهرهای ایران. سرانجام شهر در حملۀ قزاق‌ها در قرن هفدهم میلادی/ یازدهم قمری ویران و به آتش کشیده شد؛سفرنامۀ ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر لیکن باید بی‌توجهی پادشاه و بازگشت مردم به دیار خود را علل اصلی رونق نیافتن مجدد شهر دانست. از این پس و در گذر زمان، رطوبت زیاد و باران‌های سیل‌آسا و رسوبات سیلابی و زلزله صدمات فراوانی به ابنیه وارد کرد. عمارات فرح‌آباد یک بار در دورۀ زندیان به امر کریم‌خان و به دست محمدخان سوادکوهی تجدید بنا شدسفرنامۀ مازندران و استراباد. در سال ۱۳۵۳ش، بنای مسجد را ادارۀ حفاظت آثار باستانی تعمیر و مرمت کرد. در این مرمت، رسوبات سیلابی از بنا پاک و سقف بعضی از قسمت‌ها شیب‌دار شد. با آغاز مجدد تعمیرات در سال ۱۳۶۰ش، سقف قسمتِ شرقی شبستان مرمت و برای اکثر رواق‌ها سقف شیب‌دار ساخته شد. امروزه سقفِ ایوان‌های شمالی و جنوبی و سردر فرو ریخته است. کاشی‌های نقش‌دارِ به دست آمده از مسجد نشانۀ آن است که نماهای صحن و سردرِ بنا کاشی‌کاری بوده است. با توجه به نقشه‌های بنا، به نظر می‌رسد که گنبدخانۀ مسجد پوش دوم داشته که یا ساخت آن ناتمام مانده یا آنکه تخریب شده است
|
| مسجد فیروزآباد |
میبد، بخش فیروزآباد. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: درِ مسجد کتیبه‌ای چوبی مورخ به ۸۶۶ق دارد. سردرِ همین در کتیبه‌های منظوم به تاریخ ۱۱۰۸ق دارد. کتیبۀ کاشیِ محرابِ ایوانِ شمالی نیز مورخ به ۸۶۶ق استیادگارهای یزد. بانیان و سازندگان: بر اساس کتیبه‌های موجود، بانی مسجد شمس‌الدین علی و خطاط کتیبۀ محرابِ ایوانِ شمالی حاج صدر بوده استیادگارهای یزد. دیگر اطلاعات مکتوب: این بنا به مسجد جامع فیروزآباد نیز معروف است. در کتاب سیمای باستانی شهر میبد در این باره آمده است که در فیروزآباد و چند آبادیِ دیگر میبد، یکی از مساجد را به نام جامع می‌خوانده‌اند؛ ولی این نام‌گذاری برای متمایز ساختن مسجدِ بزرگِ هر آبادی بوده و نماز جمعه در آنها اقامه نمی‌شده استسیمای باستانی شهر میبد. سیر تحول بنا: این مسجد از بناهای قرن نهم هجری قمری است قطعاتی از کاشی معرقِ این دوره در ایوانِ شمالی آن وجود دارد. بنای مسجد یک بار در قرن دوازدهم هجری قمری مرمت شده است. با توجه به این قسمتِ بنا به نظر می‌رسد که جبهۀ شمالی مسجد، بر اثر تغییرات و تعمیرات، انتظام خود را از دست داده باشد
|
| مسجد قطبیه |
مسجدی در اصفهان
|
| مسجد کبود |
بنای بسیار زیبای معظم در تبریز، استان سوم، متعلق به نیمه دوم قرن ۹ق که در زمان فرمانروایی جهانشاه قراقونیلو به امر دختر وی صالحه خانم ساخته شده است. مسجد بعدها بر اثر زلزله و عوامل دیگر خراب شد و جز سردر، چند جرز، پایه‌های شبستان، سنگ‌های مرمر، و قطعاتی از کاشی معرق از آن چیزی نمانده است، ولی همین باقیمانده نشان‌دهندۀ عظمت و شکوه دیرین این بنا است. سردر اصلی آن نمونۀ جالب توجهی از تزیین کاشی‌کاری معرّق است و در آن کتیبه‌ای به خط رقاع، در متن لاجوردی، مورخ ۸۷۰ق قراردارد که مظهر کمال معرق‌کاری در دورۀ اسلامی است. به مناسبت رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرّق، آن را فیروزۀ اسلام می‌خواندند. برای جلوگیری از انهدام کامل مسجد، در سال‌های اخیر، سفت‌کاری آن برطبق وضع اصلی به توسط ادارۀ کل باستان‌شناسی تجدید شده است
|
| مسجد کبودگنبد |
ویرانۀ مسجدی در ده کبودگنبد کلات که ظاهراً بین سال‌های ۱۱۵۵ و ۱۱۶۰ق بنا شده است. مسجد دارای گنبدی بود با کاشی‌های کبود رنگ. در سال ۱۲۵۰ق توسط حاکم کلات مرمت گردید. بر اثر زلزلۀ سال ۱۲۹۸ق و سیل سال ۱۳۱۵ق به‌سختی آسیب دید
|
| مسجد کوچکیه |
پاوه. یا مسجد زمستانی که کتیبه‌ای به خط کوفی دارد
|
| مسجد گز |
مسجد کوچکی است از عهد سلجوقی در شهر جز اصفهان (گز). منارۀ متصل به آن از همان عهد است
|
| مسجد گنج‌علی‌خان |
مسجدی در شهر کرمان، در گوشۀ شمال شرقی میدان گنج‌علی‌خانی. صحن آن کوچک، ولی ساختمانش بسیار زیبا و عالی است. درون آن گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ظریف و مقرنس‌کاری شیوا دیده می‌شود. کتیبۀ عالی قرآنی به خط ثلث منقور، نوشتۀ شهاب‌الدین کرمانی دارد و در آن نام «گنج‌علی‌خان چاکر عباس‌شاه» و استاد سلطان محمد معمار یزدی و تاریخ ۱۰۰۷ق مرقوم است
|
| مسجد گوهرشاد (مشهد) |
مسجدی از قرن ۹ق در شهر مشهد، استان نهم. مسجد به سبک چهارایوانی ساخته شده است و در طرفین ایوان اصلی آن دو منارۀ کاشی‌کاری قرار دارد. کتیبۀ بزرگی در این ایوان به چشم می‌خورد که مورخ ۸۲۱ق است. قسمتی از این کتیبه به خط بایسنقر است؛ قسمت‌های دیگر آن متعلق به دورۀ صفوی است. در کتیبۀ بایسنقر نام معمار این بنای مشهور «قوام‌الدین شیرازی» آمده است. کتیبه‌های دیگری نیز در این بنا هست که حاکی از تعمیر، تزیین، و الحاقاتی است که در قرون یازدهم، دوازدهم، و سیزدهم قمری صورت‌گرفته. این مسجد که از مجموعۀ بناهای آستانۀ مشهد محسوب می‌شود، با دو منارۀ بدیع، ایوان بلند، و گنبد پیازی‌شکلی که با کاشی‌کاری تزیین شده، جزء زیباترین شاهکارهای معماری، و کاشی‌کاری است که به دستور گوهرشاد، زوجۀ شاهرخ تیموری، بنا نهاده شده است
|
| مسجد لنبان (اصفهان) |
یکی از مساجد تاریخی اصفهان، واقع در محلۀ لبنان که به سال ۱۰۸۰ق در زمان شاه سلیمان صفوی، بر روی ویرانه‌های مسجدی قدیمی‌تر ساخته شده و منبر نفیس چوبی آن از آثار هنری ظریف دورۀ صفویه است
|
| مسجد محله گرمسیر |
مسجدی است از قرن سیزدهم قمری در شهر تفت استان یزد
|
| مسجد محمد سرو شفادرانی |
مسجدی از دورۀ شاه طهماسب اول در دهکدۀ سرنش‌بادران در اصفهان قرار دارد، که بنای آن به محمد سرو شفادرانی منسوب است و کتیبه‌ای در سردر مسجد آن دیده می‌شود
|
| مسجد محمدجعفر آباده‌ای |
مسجد مورخ ۱۲۹۶ق از عهد قاجاریه در اصفهان؛ دارای کاشی‌کاری‌های زیبا
|
| مسجد مدرسه قنبرعلی |
در چهارراه سیروس، کوچه تقوی،که کتیبه سردرش تاریخ ۱۲۸۸ق است. این مدرسه را سعدیه نیز خوانده‌اند
|
| مسجد مصری |
مسجد کوچکی در اصفهان، که لوح سنگ مرمری داخل آن، به خط محمدرضا امامی، می‌رساند که در زمان شاه عباس دوم به توسط حاجی میرزاخان احداث شده و در ۱۰۶۱ق پایان یافته است. تاریخ سردر ۱۱۱۶ق، و مقبرۀ خواجه میرحسن (ف ۷۸۸ق) مجاور آن است
|
| مسجد مطلّب‌خان |
خوی، خیابان طالقانی. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان و سازندگان: بر اساس منابع بررسی شده، بانی مسجد حاجی مُطلّب‌خانمرآت البلدان ناصری زرگر مخصوص نایب‌السلطنه، عباس میرزا،تاریخ خوی بوده است. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف مرآت البلدان این مسجد را در زمرۀ مساجد خرابۀ خوی آورده و نوشته است: «... دیگر مسجدی است که مرحوم حاجی مطلب‌خان ساخته؛ بنایی مرتفع با مخارجی زیاد کرده؛ آن هم چون ناقص مانده، خراب گردیده است...»مرآت البلدان ناصری. مؤلف تاریخ خوی تاریخ احداث مسجد را سال ۱۲۵۵ق ذکر کرده است؛ و ماده تاریخ ساخت این بنا، که در قصیده‌ای از قاآنی در ستایش مسجد و بانی آن آمده است، سال ۱۲۵۵ق را نشان می‌دهد: چه خواهی گفت تاریخ بنایش در زمان گفتم/ شد ز نو کعبۀ دیگر بنا در مکۀ دیگرتاریخ خوی. مؤلف معماری ایران ساخت این بنا را مربوط به دوره‌های ایلخانیان و قاجاریان دانسته است.معماری ایران (دورۀ اسلامی). سیر تحول بنا: به نظر می‌رسد که گنبدخانۀ فعلی و ایوانِ مقابل آن از بقایای مسجدی بزرگ باشد. گنبد را با دهانۀ وسیع ساخته بوده‌اند؛ اما بعدها گنبد فرو ریخت و گنبدخانه بدل به فضایی روباز شد. در زمان فتحعلیشاه قاجار، برای ساختِ دوبارۀ گنبد تلاش شد که به نتیجه نرسیدشیوه‌های معماری ایرانی
|
| مسجد مقصودبیگ |
مسجدی مورخ (۱۰۱۰-۱۰۱۱ق) در تکیۀ ظلمات شهر اصفهان. که از آثار معماری زمان شاه عباس اول صفوی است و شامل شبستان و سردر کاشی‌کاری و محراب عالی است. بانی این مسجد مقصودبیگ از رجال عهد شاه عباس است. کتیبۀ سردر به خط جعفرعلی امامی و کتیبۀ محراب به خط علی‌رضا عباسی است. میرعماد، خطاط مشهور در یکی از حجرات آن مدفون است
|
| مسجد ملا اسماعیل |
یزد، خیابان قیام، کوچۀ مسجد ملا اسماعیل، کوچۀ بازار مشیر. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبه‌ای بر درِ چوبیِ میانِ دو صحن کوچک و بزرگ مسجد مورخ به ۱۲۴۱ق استیادگارهای یزد و در بالایِ سردرِ همین در، کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۴۷ق وجود داردیادگارهای یزد. بر سردرِ ورودی، کتیبه‌ای حاوی نام فتحعلیشاه قاجار و نایب‌السلطنه، عباس‌میرزا، و میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، مورخ به ۱۲۴۶ق قرار داردیادگارهای یزد. بر جرزِ طرف راستِ این سردر، فرمانی از عباس‌میرزا به تاریخ ۱۲۴۷ق ثبت شده که در پایانِ کتیبه تاریخ ۱۲۴۸ق آمده استیادگارهای یزد. این سردر همچنین دو کتیبۀ دیگر به نام محمدشاه قاجار، مورخ به ۱۲۵۱ و ۱۲۵۸ق داردیادگارهای یزد. در داخل گنبدخانه کتیبه‌ای مورخ به ۱۳۰۵ق وجود داردیادگارهای یزد. بانیان و سازندگان: بانی مسجد آخوند ملا اسماعیل بن عبدالملک (حاجی ملک) عقدایی، از فقهای مشهور قرن سیزدهم هجری قمری (ف ۱۲۳۰ق) بوده که در مقبرۀ مجاورِ مسجد به خاک سپرده شده استیادگارهای یزد. بر اساس کتیبۀ موجود، معمارِ بنا استاد کریم یزدی عبدی بوده استیادگارهای یزد و خطّاطان کتیبه‌ها محمدابراهیم و محمدصادق رضوی و مرتضی رضوی بوده‌اندیادگارهای یزد. همچنین نام ملک‌علی طهرانی، با عنوان کاتب و نقاش و حجار، در پایان یک کتیبه دیده می‌شودیادگارهای یزد. کتیبۀ دورِ گنبد به خطّ محمد کاوه، خطّاط یزدیِ معاصر، استیادگارهای یزد. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف تذکرۀ جلالی از بنای مسجد و مدرسه وصف کاملی آورده استتذکرۀ جلالی و در «کتابچۀ موقوفات یزد» به احداث مسجد به همت ملا اسماعیل عقدایی اشاره شده و آمده است که بعد از وفاتِ بانی، میرزا سلیمان طباطبایی بنای مسجد را به پایان رساندکتابچۀ موقوفات یزد. سیر تحول بنا: در سال ۱۳۶۲ش یک شبستان بسیار وسیع در قسمتِ پشت گنبدخانه و شبستانی دیگر در جبهۀ شرقی مسجد ساخته شد. این فضاها طاق و تویزه دارد و همساز با معماری مسجد است؛ ولی در کم‌تر مسجدی پس از محرابِ گنبدخانه فضای دیگری ساخته شده است. سرپوشیده کردن صحن مسجد نیز از اقدامات سال‌های اخیر استمساجد یزد
|
| مسجد ملا رستم |
مراغه، میدان خواجه نصیر، خیابان قدس. کتیبه‌های تاریخ دار بنا: در بنا تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان و سازندگان: بانی مسجد در کتیبه‌های بنا معرفی نشده و شخص ملارستم نیز ناشناخته استمراغه (افرازه رود). دیگر اطلاعات مکتوب: در مقدمۀ کتاب دافع الغرور بنای مسجد به حاجی علی‌خان مقدم مراغه‌ای (حاجب‌الدوله) نسبت داده شده استدافع الغرور. سیر تحول بنا: به تاریخ بنای مسجد در کتیبه‌ها اشاره نشده است؛ ولی با توجه به شیوۀ ساختِ بنا، می‌توان گفت که قبل از دورۀ صفویان ساخته نشده و احتمالاً از نخستین بناهای دوران شاه طهماسب صفوی، یعنی اواسط قرن دهم قمری، استمراغه «افرازه رود» که در دورۀ قاجاریان دوباره ساخته شده استفهرست بناهای آذربایجان شرقی. در شبستانِ کوچکِ زمستانی، یکی از ستون‌ها از سنگ مرمر است؛ در حالی که سایر ستون‌ها از چوب، با مقطع هشت‌ضلعی، است. این ستون مرمری و سرستون آن احتمالاً جزو بنایی بوده است که پیش از احداث مسجد، در این محل وجود داشته است و شاید متعلق به دورۀ ایلخانیان یا سلجوقیان بوده باشدابنیه و آثار تاریخی مراغه. امروزه به علت بی‌توجهی، به سردرِ مسجد آسیب‌هایی وارد آمده و نصب پنجره‌ای آهنی در میانۀ سردر به نمای آن لطمه‌ای اساسی زده است
|
| مسجد ملک (کرمان) |
قبر تورانشاه در آن قرار دارد که مدت‌ها زیارتگاه بود. تورانشاه نام شاه سلسله سلجوقی کرمان است
|
| مسجد میدان |
ساوه، میدان انقلاب، نبش بازار آهنگرها. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: قدیمی‌ترین کتیبۀ مسجد، واقع بر منارۀ آن، مورخ ۴۵۳ق استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. بر کتیبۀ سردرِ مسجد، نام شاه اسماعیل صفوی و تاریخ ۹۱۴ق دیده می‌شود. یک لوح سنگی به تاریخ ۱۰۱۹ق در حفاریِ رواق جنوبی گنبدخانه به دست آمده است. همچنین بر کتیبه‌ای در همین مکان، فرمانی از شاه اسماعیل را حجاری کرده بوده‌اند که قسمت بالای آن را (حاویِ نام این پادشاه) شکسته و ربوده‌اند. ماده تاریخ کتیبه‌های بخش نوبنیادِ مسجد سال‌های ۱۳۷۹ق و نیز ۱۳۱۹ش را نشان می‌دهندگنجینۀ آثار قم. بانیان و سازندگان: مسجد میدان ساوه تا کنون بارها مرمت یا بازسازی شده است؛ و بر اساس کتیبۀ موجود، بانی مسجد خواجه شمس‌الدین پیرمحمد ساوجی بوده است. در همین کتیبه، معمار بنا عبدالله بن محمد معرفی شده است. به نظر می‌رسد که نام استادِ گچ‌برِ محراب گنبدخانه، که در کتیبۀ آن خدشه‌دار شده است، سیدامیر بن ابی‌القاسم القزوینی بوده باشد. در کتیبۀ کشف شده از رواقِ جنوبی، نام شاعر و خطّاط آن، السیدمعصوم الحسینی الساوجی، متخلص به نامی، دیده می‌شودگنجینۀ آثار قم. دیگر اطلاعات مکتوب: در کتاب گنجینۀ آثار قم، به این بنا با نام مسجد قرمز اشاره شده و آمده است که وجه تسمیۀ آن شاید تزیینات زرشکی و کتیبه‌های قرمزرنگ مسجد باشدگنجینۀ آثار قم. در کتاب فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، منارۀ این بنا از کوتاه‌ترین مناره‌های تاریخی ذکر شده استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. در گنجینۀ آثار قم، آمده است که نشانه‌های به دست آمده در رواق جنوبی گنبدخانه حاکی از وجود آتشکده در این مکان است. این آتشکده، که در سال ۱۲۹۰ش آشکار شد، از دو مجرای عمود بر هم و یک کانون آتش در محل تقاطع آنها تشکیل شده است. مؤلف این کتاب آورده که معروف است این آتشکده در زمان خلافت مأمون خاموش و به جای آن مسجدی بنا شدگنجینۀ آثار قم. سیر تحول بنا: قدیمی‌ترین عنصر تشکیل‌دهندۀ بنای امروزی منارۀ کوتاه گوشۀ شمال شرقی است. به نظر می‌رسد که این مناره و مسجد مجاور آن از آثار امیر ظهیرالدین بن ملک شرف‌الدین ساوجی باشد. در دورۀ صفویان، خواجه شمس‌الدین محمد مسجد دیگری در زمین این مسجدِ دورۀ سلجوقیان احداث کرد؛ و شاید پایه و جرزها از همان مسجد قدیمی مانده و قسمت‌هایی بر آن افزوده شده باشد. در این دوره بنا را تعمیر و تزیین کردندگنجینۀ آثار قم و محراب گچبری شدۀ زیبایی در گنبدخانۀ آن ساختندشیوه‌های معماری ایرانی. در سال ۱۳۵۷ق حجره‌های ضلع غربی و جنوبی مسجد تخریب شد و حجت‌الاسلام شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی با خرید قسمت‌هایی از خانه‌های جنوب مسجد چند حجره به بنا اضافه کرد. پس از آن، در سال ۱۳۷۹ق شیخ محمدحسین شریعتمدار شبستانی با سازۀ فلزی در ضلع جنوبی این مسجد احداث کرد. به این ترتیب، صحن مسجد در جانبِ جنوبی آن گسترش یافت
|
| مسجد میرچقماق |
بنای (مسجد) جالب‌توجهی از دورهٔ تیموری در یزد. مسجد دارای گنبد عظیم و ایوان زیبائی است که به واسطهٔ داشتن سردر رفیع و باشکوه و جلوخان خوش‌نما شهرت فراوان دارد. بر طبق کتیبهٔ سردر آن، مورخ ۱۴۸ق، بنای آن به سعی بی‌بی خاتون زوجهٔ امیر جلال‌الدین چقماق شامی به اتمام رسیده است. در اصل به نام مسجد جمعه، و مسجد نو خوانده می‌شد
|
| مسجد میرعماد |
کاشان، خیابان میرعماد، میدان فیض. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: قدیمی‌ترین تاریخ ثبت شده در بنا ۶۲۳ق و بر محراب قدیمی مسجد بوده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. این محراب امروزه در محل خود قرار ندارد. سردرِ مسجد دو کتیبه دارد مورخ به ۸۶۸ و ۸۶۹ق: یکی به نام جهانشاه قراقویونلو و همسرش، حریم‌العلیابیگم، است و دیگری فرمانی است از آن دوآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در کتیبه‌ای به صورت قاب آینه، در دهلیز سمت راستِ ورودی، تاریخ ۸۹۷ق ثبت شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در جلوخانِ مسجد نیز، کتیبه‌های متعددی از احکام و فرمان‌های تاریخی به این شرح وجود دارد: فرمان‌هایی از شاه طهماسب صفوی مربوط به سال‌های ۹۳۲ و ۹۴۱ و ۹۷۹ و ۹۸۱ و ۹۹۹قآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران؛ سه فرمان از شاه عباس اول مورخ به سال‌های ۹۹۹ و ۱۰۰۲ و ۱۰۲۲قآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز؛ فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی به سال ۱۱۰۶آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز؛ فرمان شاه صفی در سال ۱۰۴۷آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز؛ فرمانی به نام نادرشاه افشار و میرزا ابوالقاسم مجتهد به تاریخ ۱۱۴۳آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در همین قسمت از بنا، یک کتیبۀ سراسری قرآنی مورخ به سال ۱۱۲۳ق و کتیبه‌ای نیز مربوط به تعمیرات سردر و تزیینات آن به تاریخ ۱۲۴۳ق دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بر درِ بزرگ چوبی مسجد، تاریخ ۱۱۲۳ق کنده‌کاری شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بر منبر کاشی معرق، واقع در گنبدخانۀ مسجد، کتیبه‌ای از دوران حکومت ابوسعید گورکان دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز و سنگابِ هشتی مورخ به ۱۱۱۳ق استهنر و مردم. یک لوح سنگی در جبهۀ غربی صحن به نام شاه عباس اول و به تاریخ ۱۰۳۳ق استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بانیان و سازندگان: با توجه به کتیبۀ سردر، بانی مسجد خواجه عمادالدین محمود شیروانی بوده استتاریخ کاشان، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. محراب قدیمی مسجد را حسن بن عربشاه و منبر کاشی معرق را حیدر کاشی‌تراش ساخته استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. خطّاط کتیبۀ سراسری جلوخانِ مسجد محمد شریف‌النّحاس معرفی شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز و بر درِ چوبی مسجد، نام ابن میرزا محمدالمتولی دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. دیگر اطلاعات مکتوب: با توجه به آنچه در مرآت البلدان آمده است، این مسجد را در حدود سال ۶۲۴ق ساخته‌اندمرآت البلدان ناصری. در نسخۀ خطی مجموعۀ ناصری (تألیف سال ۱۲۹۶ق) آمده است که خواجه عمادالدین در زمان حکومتِ جهانشاه (۸۴۱- ۸۷۴ق) پس از مراجعت از بیت‌الله‌الحرام، این مسجد را در مقابل میدان بنا نهادآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در وقف‌نامه‌های مسجد همه مورخ به ۸۷۷ق به بناهای دیگر پیرامون این میدان، شامل یک باب حمام و یک خانقاهِ متصل به مسجد و بنای یک ساعت مکانیکی، اشاره شده استمعماری تیموری در ایران و توران. کرزن و هانری رنه د. آلمانی در سفرنامه‌های خود، در ضمن اشاره به این مسجد، به محراب‌قدیمی زیبای آن توجه کرده‌اندآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، سفرنامۀ از خراسان تا بختیاری ژن دیولافوا علاوه بر آوردن شرحی از مسجد و محرابِ عالی آن، تصویر قلمی این محراب کاشی‌کاری را آورده است. حاج عبدالغفار نجم‌الدوله در سال ۱۲۹۹ق، به هنگام عبور از کاشان، این محراب را دیده و پیش‌بینی کرده بود که فرنگیان آن را بخرندسفرنامۀ خوزستان. دونالد ویلبر دربارۀ تاریخ ۶۲۳ق، که بر این محراب ثبت شده، نوشته است: «شهر کاشان در ۱۲۲۴م به وسیلۀ سربازان مغول مسخّر و ویران گردید. تاریخ این محراب ۶۲۳ق/ ۱۲۲۶م است. آیا زندگی عادی شهر فعالیت کارگاه‌های آن پس از غارت شهر به وسیلۀ مغول ادامه یافت و اقدامات فوری برای تعمیر آثارِ ساختمانی عمده به عمل آمد؟»معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. مؤلفان کتاب معماری تیموری در ایران و توران دربارۀ این محراب نوشته‌اند که در تمام قسمت‌های مسجد، حتی یک بنا که بتوان آن را به این محراب دورۀ سلجوقیان مربوط دانست وجود ندارد و امکان دارد این محراب را از مسجد دیگری آورده و به علت قدمت و زیبایی، مجدداً از آن استفاده کرده باشندمعماری تیموری در ایران و توران. سیر تحول بنا: احتمالاً بنای اولیۀ مسجد متعلق به دورۀ سلجوقیان بوده که از ویرانگری‌های عهد مغول آسیب دیده و سپس خواجه عمادالدین در قرن نهم هجری قمری آن را مرمت یا از نو تجدید بنا کرده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در آن زمان، در پیرامونِ میدانِ مقابل مسجد، بناهای دیگری نیز وجود داشت؛ این مسجد به خانقاهی در سوی غربیِ آن متصل بود؛ و روبه‌روی مسجد، یک مدرسه و یک مریض‌خانه و در سوی شرقیِ آن کاروانسرایی قرار داشت. علاوه بر این، بنای کوچکی با یک ساعت مکانیکی در این میدان وجود داشت که شخصی به نام ملا محمد آن را ساخته بودمعماری تیموری در ایران و توران. محراب قدیمی بنای اولیۀ مسجد تا سال ۱۳۰۷ش در محل خود بوده استمعماری تیموری در ایران و توران و بعد از آن، ابتدا به مجموعۀ پریس در اروپا و سپس به موزۀ دولتی برلین منتقل شدمعماری تیموری در ایران و توران. در سال ۸۹۷ق قطب‌الدین بن شمس‌الدین فیروزآبادی میبد (میپد) یزد یک جام آینه وقف مسجد کرده که در دهلیز ورودی مسجد، نصب شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، هنر و مردم. به فرمان شاه عباس اول، در سمت غربی مسجد، بناهایی برای سکونت و پذیرایی مراجعان و ساکنان این مسجد بنا شد که امروزه، به جز آب‌انبارِ بزرگ و یک کتیبۀ سنگی به تاریخ ۱۰۳۳ق، از آنها اثری نیستآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. به نوشتۀ مؤلفِ مرآت البلدان، محراب و منبر کاشی این مسجد خرابی کلی داشته و در حدود سال ۱۰۹۵ق حاجی علی‌نقی تاجر هزینۀ مرمت آن را پرداخته استمرآت البلدان ناصری. مسجد یک منارۀ سنگی داشته که تا اواخر عهد صفویان باقی بوده و در زلزلۀ سخت سالِ ۱۱۹۲ق خراب شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. شاردن به این مناره، که از سنگ‌های قطور ساخته بوده‌اند، اشاره کرده استسیاحت‌نامۀ شاردن. بر اساس کتیبۀ موجود، سردرِ مسجد در سال ۱۲۴۳ق به دستور اسماعیل‌خان، حاکم وقتِ کاشان، بنا شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز و البته شاید سردر قدیمی مرمت شده باشد. در دهۀ اخیر نیز، سردر و شبستانِ مسجد تعمیر اساسی شده استنگاهی به بناهای تاریخی کاشان
|
| مسجد نصیرالملک |
بنای (مسجد) زیبای عهد قاجاریه، در شیراز، دارای کاشی‌کاری بدیع مورخ ۱۲۹۳ق
|
| مسجد نظام‌الدوله |
تهران، خیابان ناصرخسرو، کوچۀ منصورالحکما. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ کاشی در اطراف محراب مسجد تاریخ ۱۳۱۰ق را دارد و بر کتیبۀ دیگر شامل تصویر بانی که اکنون در حیاط مسجد قرار دارد نیز همین تاریخ دیده می‌شود. بانی و سازندگان: بر اساس کتیبۀ منصوب در حیاط، بانی مسجد محمد‌ابراهیم‌خان نظام‌الدوله امیر توپخانه بوده است. اطلاعات منابع مدون: در کتاب مساجد تهران به نقل از فهرست اوقاف آمده که این بنا و کلیۀ رقبات آن در سال ۱۳۱۰ق توسط نظام‌الدوله وقف شده و متصدی آن شخصی به نام نظام‌سلطان استمساجد تهران. سیر تحول بنا: بنای مسجد از ابنیۀ دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار است و در کتیبۀ موجود در بنا یک بیت شعر حاوی تاریخ ساخت و نام بانی مسجد می‌باشد: گذشت چون که ز هجرت هزار و سیصد و ده/بنای خانه نهاد او بسان ابراهیم ساختمان مسجد در طول زمان مورد مرمت‌های رو بنایی قرار گرفته و در پی احداث خیابانی در ضلع غربی آن بخشی از فضاهای این جبهه از بین رفته است
|
| مسجد نو (اصفهان) |
اصفهان، خیابان جمال‌الدین عبدالرزاق، کوچۀ شهید وزنه. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبۀ موجود در بنا حاکی از کاشی‌کاری نمای مسجد در سال ۱۳۴۴ش است و در نمای جبهۀ شمالی قرار دارد. بانی و سازندگان بنا: بر اساس منابع موجود بانی مسجد حاج شیخ محمدباقر بن محمدتقی مسجدشاهیآثار ملی اصفهان (حاج شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی) بوده و حوض‌خانه و ملحقاتش توسط خدابخش تاجر خوانساری مهیا گشته است. کتیبۀ موجود در بنا بانیان کاشی‌کاری مسجد را حاج محمدرحیم و حاجی محمود اصفهانی و سازندۀ آن را استاد موسوی‌زاده معرفی می‌کند. اطلاعات منابع مدون: در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» آمده: «… برای احداث مسجد نو از مساجد و مدارس عاطله پس از عهد صفویه در ویرانه‌های عباس‌آباد و مستهلک و چرخاب و خواجو از جمله مسجد قبا و هفت مدرسه، سنگ و آجر آوردند…» سپس به اتمام بنای مسجد در سال ۱۱۹۹ق اشاره شده اضافه می‌نماید: «… در سال ۱۳۰۵ تمام جهات مسجد جمع و نقایصش رفع گشته است…»تاریخ اصفهان و ری. که به نظر می‌رسد تاریخ ۱۲۹۹ق مورد نظر بوده و اشتباهی رخ داده است. مؤلف کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» در این باره می‌گوید که در حدود سال ۱۲۹۸ق مسجد سلطان ابوسعید بهادرخان را خراب نموده و از مصالح آن مسجد نو را در بازار اصفهان بنا کرده‌اندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. در کتاب «آثار ملی اصفهان» می‌خوانیم: «… مسجد نو از مصالح هفت مدرسه ساختمان شده که از جمله این بناها می‌توان به مدرسه زینب‌بیگم و مدرسه آقا کمال خازن اشاره کرد…»آثار ملی اصفهان. سیر تحول بنا: چنانکه آمد بنای مسجد نو بین سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۳۰۵ق احداث و براساس کتیبه‌های موجود در سال ۱۳۴۴ش کاشی‌کاری شده است. فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن در سال‌های اخیر رنگ آمیزی و قسمت اعظم آن از بالای ازاره روی دیوار با اندود سیمان سفید پوشیده شده است
|
| مسجد نو (شیراز) |
مسجد بسیار وسیع، در شیراز، دارای چنارهای کهن‌سال. اصل بنا از آغاز قرن هفتم قمری از زمان اتابک سعد بن زنگی است. از قرن دهم قمری به بعد دچار زلزله شده و خرابی فراوان به آن وارد آمده است. مکرراً تعمیر شده است
|
| مسجد نور |
مسجدی در بِزد یا بِزَک، از ییلاقات جام در درۀ کوه بزک، که معروف است شیخ جام مدتی در آن به عبادت پرداخته است
|
| مسجد و مدرسه اقصی |
تهران. معروف به مشیرالسلطنه، میرزا احمدخان مشیرالسلطنه آذربایجانی در خیابان مولوی احداث کرد. تاریخ برج ساعت این بنا ۱۳۲۱ق است
|
| مسجد و مدرسه خازن‌الملک |
تهران، بازار، کوچه سیدولی. کتیبه‌های تاریخی بنا: در کتیبۀ کاشی‌کاری حیاط مدرسۀ خازن‌الملک تاریخ ۱۲۹۳ق نوشته شده استآثار تاریخی طهران. بر زیلوهای این مدرسه تاریخ ۱۲۹۳ق منقوش استتاریخ تهران ـ قسمت مرکزی و تنها کتیبۀ موجود در فضای بقعۀ سیدولی بر در ورودی گنبدخانه نیز دارای تاریخ ۱۲۹۸ق می‌باشدآثار تاریخی طهران. کتیبه‌ای مورخ به سال ۱۳۲۴ش حاکی از تعمیرات قسمت‌هایی از مسجد است. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه، حاج محمدرحیم‌خان صندوق‌دار ملقب به خازن‌الملک بوده استتاریخ تهران ـ قسمت مرکزی. سازندۀ در گنبدخانۀ بقعۀ سیدولی، براساس کتیبۀ آن، استاد یوسف نجار تبریزی معرفی شده استآثار تاریخی طهران. مؤلف کتاب تاریخ تهران از بانی مرمت بقعه به اسم مصطفی ایوانه نام می‌بردتاریخ تهران ـ قسمت مرکزی. براساس کتیبۀ موجود در بنا مرمت ایوان شمالی و شبستان مسجد توسط استاد ابوالقاسم موم‌دوست انجام شده است. اطلاعات منابع مدون: در کتاب بدایع الانساب به این امامزاده اشاره و در مورد نسب وی بحث شده استتاریخ تهران ـ قسمت مرکزی. سیر تحول بنا: بقعۀ سیدولی هیچ‌گونه کتیبه و نوشته‌ای که حاکی از میزان قدمت بنا باشد ندارد و تاریخ دقیق احداث آن معلوم نیست ولی با توجه به ساختمان بقعه به نظر می‌رسد که از ابنیۀ اواخر زمان فتحعلیشاه قاجار باشد. به‌طوری که از نام بقعه برمی‌آید بنای قدیم‌تری داشته که از سایر بقاع تاریخی جدیدتر نبوده است ولیکن آن را باقی نگذارده‌اندآثار تاریخی طهران. بنای بقعه ظاهراً ابتدا شامل گنبدخانه و یک نمازخانه و یک ایوان ستون‌دار در مقابل آن بوده است. سقف دو قسمت اخیر در اثر مرور زمان فروریخته و سپس در سال‌های بعد ایوان جلوی بقعه به کلی حذف شده است. در همین زمان یک نمازخانه به جبهۀ شرقی امامزاده اضافه می‌گردد. سقف این قسمت و نمازخانه جلوی امامزاده با طاق ضربی و با وضعیت کنونی پوشانده می‌شود. در سال ۱۲۹۳ق محمدرحیم‌خان خازن‌الملک مسجد خازن‌الملک را در کنار بقعۀ سیدولی احداث و رقبات آن را در سال ۱۲۹۵ق وقف نموده استتاریخ تهران ـ قسمت مرکزی. در این زمان ایوان شمالی مسجد با ستون و تیرچوبی بنا شده بود. در سال ۱۳۲۴ش این ایوان به وضعیت امروزی بازسازی شده و شبستان مسجد مرمت شده است. از جمله دیگر تغییرات مجموعۀ بنا پس از احداث آن، اضافه شدن صحن امامزاده به جبهۀ جنوبی است. در گوشۀ شمال‌غربی این صحن یک فضای شمع‌خانه قرار داشته که در دورۀ اخیر به آشپزخانه تبدیل شده است. در سال‌های ۱۳۵۹ق و ۱۳۶۲ش مرمت‌هایی توسط سازمان حفاظت آثار باستانی در بنا انجام شده است که تمیز کردن سقف شبستان و بیرون آوردن تزیینات آجر و کاشی آن از زیر پوشش رنگ از آن جمله می‌باشد. علاوه بر این حوض میانۀ صحن مسجد به باغچه تبدیل شده است
|
| مسجد و مدرسه دروازه دولت |
بنابر وقفنامه ۱۲۷۲ق مهدعلیا، مادر ناصرالدین‌شاه، این مسجد و مدرسه را احتمالاً در دورۀ محمدشاه ساخته شده است
|
| مسجد و مدرسه رکن‌الملک |
اصفهان، خیابان فیض، بالاتر از میدان بسیج. کتیبه‌های تاریخی بنا: سردر ورودی بنا دارای تاریخ‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱ق و ورودی مسجد مورخ به سال‌های ۱۳۲۱، ۱۳۲۲ و ۱۳۲۴ق است. لوح سنگی منصوب بر دیوار آب‌انبار دارای تاریخ ۱۳۲۵ق می‌باشد. در یکی از کتیبه‌های ایوان جنوبی مسجد تاریخ ۱۲۵۷ق خوانده می‌شود که محقق است این کتیبه از مسجد سید گرده‌برداری شده و در تاریخ تحریر آن نیز تغییر داده نشده است. در دیگر کتیبه‌های این ایوان تاریخ‌های ۱۳۱۹ و ۱۳۷۹ق دیده می‌شوند. کتیبه‌های اطراف صحن دارای تاریخ ۱۳۲۴ق و نمای شمالی مورخ به سال ۱۳۲۳ استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. درون گنبد اشعاری عربی با ماده تاریخ ۱۳۱۶ق دیده می‌شود که به نظر می‌رسد مصراع آن تحریف شده باشد و البته این احتمال نیز هست که تاریخ شروع ساختمان همین سال باشدآثار ملی اصفهان. کتیبۀ دیگری در داخل گنبد دارای تاریخ ۱۳۲۳ق است و محراب گنبدخانه نیز تاریخ ۱۳۲۳ق را داردگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. ستون‌های سنگی داخل گنبدخانه دارای تاریخ‌های ۱۳۱۸، ۱۳۲۲ و ۱۳۲۴ق می‌باشندآثار ملی اصفهان و نمای خارجی گنبد مورخ به سال ۱۳۲۲ق است. کتیبه‌های دیگری در شبستان مسجد مورخ به سال ۱۳۱۸ق و در داخل آرامگاه به تاریخ ۱۳۳۸ش دیده می‌شوندگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان: این مسجد از بناهای حاج میرزا سلیمان‌خان شیرازی ملقب به رکن‌الملک (ف ۱۳۳۱ق) نایب‌الحکومۀ ظل‌السلطان حاکم اصفهان می‌باشد. نام خطاطانی چون محمدتقی ابن محمدابراهیم اصفهانی، سید هاشم طوبی، میرزا عبدالجواد، طرب بن همای شیرازی و محمدباقر شیرازی آتشی در کتیبه‌های بنا خوانده می‌شودگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: مؤلف کتاب «تاریخ اصفهان و ری» دربارۀ این مسجد می‌گوید: «... طرف غربی ابتدای دروازۀ تخت فولاد که سابقاً معبر کاروان پارس بوده، مرحوم حاج سلیمان‌خان رکن‌الملک مسجدی ساخت در سال ۱۳۱۸ق که قبر خودش نیز در آنجاست..»تاریخ اصفهان و ری. پایان ساخت بنا در کتاب «بخشی از گنجینۀ آثار ملی» سال ۱۳۲۱ق ذکر شده استبخشی از گنجینۀ آثار ملی. سیر تحول بنا: مسجد و مدرسه رکن‌الملک از بناهای ابتدای قرن چهاردهم هجری قمری و دوران سلطنت مظفّرالدین‌شاه قاجار است. در یکی از ستون‌های گنبدخانه دو بیت شعر آمده که بیت دوم آن چنین است: «کز سلیمان حشمت آصف مقام»/ «گشت برپا مسجد‌الاقصی بنا». که به حساب حروف ابجد مصراع اول شروع بنا را در سال ۱۳۱۸ق و مصراع دوم سال اتمام آن را ۱۳۲۲ق نشان می‌دهدآثار ملی اصفهان. در طرفین ایوان جنوبی اشعاری از خود رکن‌الملک متخلص به خلف در سال ۱۳۷۹ و به دستور دکتر حسین رکنی کاشی‌کاری شده و همچنین داخل آرامگاه به دستور همین شخص در سال ۱۳۲۸ش تزیین شده استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. تنها مرمت‌های انجام شده در بعضی از قسمت‌های بنا مربوط به حدود بیست سال پیش است که از آن جمله می‌توان به مرمت نماهای آجری صحن مسجد و مدرسه، سنگ‌فرش حیاط، کف‌سازی شبستان زمستانی، و تعویض در و پنجره‌های چوبی با فلزی اشاره کرد که در سال‌های اخیر مجدداً در و پنجره‌های چوبی جایگزین آنها شده‌اند
|
| مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین |
در خیابان خیام کنونی (محل باغ قدیمی پاچنار) که با سرمایه امیرکبیر به تصدی شیخ عبدالحسین ساخته شد. بر کتیبۀ سردر مسجد سال ۱۲۷۰ مرقوم است. مدرسه در مغرب این مسجد قرار دارد که درِ منبت‌کاری عالی آن اثر استاد نوروز طهرانی به تاریخ ۱۲۷۹ است
|
| مسجد و مدرسه قنبرعلی‌خان |
تهران، خیابان مصطفی خمینی، چهارراه سیروس، کوچه تقوی. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر بنا مورخ به سال ۱۲۸۸ق تنها تاریخ موجود در بناست. بانی و سازندگان بنا: بر اساس کتیبۀ سردر، بانی مدرسۀ سعدالدوله حاج‌قنبرعلی‌خان کردمافی از نزدیکان دربار ناصرالدین‌شاه بوده است. اطلاعات منابع مدون: در کتاب الماثر و الآثار در توضیح ابنیۀ زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، از این بنا با عنوان «مدرسۀ سعدیه» یاد شده است الماثر و الآثار. سیر تحول بنا: مدرسۀ حاج‌قنبرعلی‌خان تاکنون تغییر چندانی نکرده و تنها مرمت‌های جزیی در آن صورت گرفته است
|
| مسجد و مدرسه معمارباشی |
تهران، خیابان پانزده خرداد، چهارراه مصطفی خمینی، کوچۀ امامزاده. کتیبه‌های تاریخی بنا: در کتیبۀ وقفنامه واقع در سردر بنا تاریخ ۱۳۰۳ق دیده می‌شودتاریخ تهران قسمت مرکزی. بانی و سازندگان: بانی مدرسه حاج ابوالحسن اصفهانی است که در دورۀ قاجار دارای منصب معمارباشی و ملقب به صنیع‌الملک بودتاریخ تهران قسمت مرکزی. کتیبۀ سردر مدرسه به خط محمدابراهیم مشهور به میرزا عمو و سازندۀ کتیبه استاد عبدالرسول حجّار بوده استتاریخ تهران قسمت مرکزی. اطلاعات منابع مدون: در کتاب الماثر و الآثار به این مدرسه و بانی آن اشاره شده استالماثر و الآثار. سیر تحول بنا: اگر چه تغییرات و مرمت‌های جزیی در بنا صورت گرفته، ساختمان مدرسه تقریباً صورت قدیمی خود را حفظ کرده است
|
| مسجد وزیر |
کاشان، خیابان ملا حبیب‌الله شریف، کوچۀ درب اصفهان. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: بر کتیبه‌ای در داخل صحن مسجد، در پشتِ بنای سردر، تاریخ ۱۰۵۰ق ثبت شده است. بر بالای سردر بنا و بر سه طرفِ داخلِ سردر، دو کتیبه به نام شاه عباس و شاه صفی، مورخ به ۱۰۵۵ق، گچبری شده است. درِ بزرگ مسجد نیز کتیبه‌ای به تاریخ ۱۰۵۵ق داردآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در محراب ایوان غربی مسجد نیز کتیبه‌ای به تاریخ ۱۰۵۶ق دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بانیان و سازندگان: چنانکه از کتیبۀ سردرِ بنا بر می‌آید، بانی اصلی مسجد جدۀ شاه صفی، یعنی مادرِ صفی‌میرزا (ولی‌عهدِ مقتول) و از بانوانِ حرم شاه عباس اول، بوده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز ولی بر طبقِ کتیبۀ داخل صحن، مسجد و آب‌انبارِ آن را میرزا محمدِ مقیم موسوی، رییس کتابخانۀ شاه عباس دوم و شاه سلیمانسیاحتنامۀ شاردن وقف کرده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. کتیبه‌های سردرِ مسجد به خطّ محمدهاشم نجمی است و نام استادِ گچ‌بر، محمدصالح بن میرزا، در انتهای یکی از این کتیبه‌ها دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. سیر تحول بنا: مسجد وزیر یکی از مساجد دوران صفویان است که با همۀ خصوصیات معماریِ اولیه و فنون معماریِ معمول در آن زمان پا برجا مانده است. نماهای صحن مسجد با کاشی‌های عهدِ صفویان زینت یافته که برخی از آنها به مرور زمان فرو ریخته است. به هنگام احداث خیابان دروازه اصفهان، قسمتی از انتهای غرفه‌های شرقی و یک ردیفِ سرتاسری از طاق و تویزه‌های شبستانِ این مسجد در مسیر خیابان واقع و تخریب شد و به دیگر قسمت‌های بنا نیز آسیب‌های وارد آمدآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز
|
| مسجد وکیل (شیراز) |
در نزدیکی باغ و عمارت موزه پارس ابنیۀ عمومی شهر شیراز قرار دارد. این مسجد از آثار معروف کریم خان زند که شامل مسجد و بازار و حمام و آب انبار است، مشتمل بر صحن و سیعی است که سردر اصلی آن در جانب شمال و شبستان آن بر جانب جنوب قرار دارد؛ ایوانی در پشت سردر و ایوان دیگری جلو شبستان واقع بوده حوضی طویل در وسط صحن و یک ردیف طاق‌ها بسیار متناسب در مشرق و مغرب صحن ساخته اند. شبستان جنوبی دارای ۴۸ ستون سنگی یکپارچه عالی و منبر چهارده پله، که آن هم سنگ مرمر یکپارچه است، می‌باشد. تاریخ بنا سال ۱۱۸۷ق/۱۷۷۳. تصور می‌رود تزیینات و کاشی‌کاری آن در عهد کریم‌خان زند پایان یافته باشد؛ بدین جهت کتیبه‌های کاشی در ایوان‌ها و قسمت‌های مختلف به نام فتحعلیشاه و ناصرالدین‌شاه و حکمرانان و شخصیت‌های دیگر با ذکر سال تاریخ متعدد به چشم می‌خورد. کتیبۀ محراب اصلی آن مورخ ۱۲۴۴ق می‌باشد. کاشی‌کاری‌های محراب را هم تعمیر نموده‌اند، شبستانی هم در جانب مشرق وجود دارد
|
| مسجد یزدخواست |
مسجدی در ایزدخواست. تنها مسجدی است که در آن چهارطاقی عهد ساسانی تبدیل به مسجد شده است. بر اثر ریزش صخره‌ای، قسمتی از آن منهدم شده است
|
| مسجدالثور |
اندکی پس از اینکه اعراب قزوین را اشغال کردند (سال ۲۴ق)، در زمان امویان، محمد پسر حجاج یوسف، نخستین مسجد را در آنجا بنا نهاد که به مسجد الثور موسوم شد و تا زمان هارون‌الرّشید معتبرترین مسجد شهر بود
|
| مسجدالنبی |
قزوین، خیابان امام خمینی، کوچۀ جلوخان. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در کتیبۀ سردرِ بنا رقم ۱۲۰۲۲ ثبت شده است که ظاهراً مقصود ذکر تاریخ ۱۲۰۲ق بوده است. ایوان جنوبی مسجد نیز کتیبه‌ای دارد به تاریخ ۱۲۰۲ق. کتیبۀ سردرِ غربی بنا و کتیبۀ داخل گنبد هر دو به تاریخ ۱۲۲۰ق استمینودر یا باب‌الجنۀ قزوین. بانیان و سازندگان بنا: بر طبق منابع بررسی شده، بانیان اولیۀ مسجد شاه اسماعیل صفوی و سپس شاه طهماسب صفوی بوده‌اند و بنای فعلی به فرمان فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. نامِ استاد میرزای شیرازی، معمارِ سازندۀ بنا، و استادان کاشی‌کار، اسماعیل کاشی‌پز و اسدالله، و همچنین نام خطّاط، محمدطاهر، در کتیبه‌های مسجد دیده می‌شود. ردیف درخت‌های وسطِ جلوخان را آقا بهاء، از طایفۀ حاجی‌سید جوادی، غرس کرده استمینودر یا باب‌الجنۀ قزوین. دیگر اطلاعات بنا: ژان شاردنسیاحتنامۀ شاردن در سفرنامۀ خود به این بنا اشاره کرده و نوشته است که شاه اسماعیل ساختمان آن را آغاز کرد ولی به تکمیل و اتمام آن موفق نشد و پس از فوت وی، شاه طهماسب ساختمان را به پایان رساند. وی همچنین در توصیف بنا نوشته است: «... در منتهی‌الیه خیابان وسیع باب همایون واقع شده و درختان بزرگ اطراف آن را احاطه کرده است...»مینودر یا باب‌الجنۀ قزوین. سیر تحول بنا: چنانکه گذشت، این مسجد در دورۀ صفویان بنا شده است و چنین به نظر می‌رسد که پس از انقراض صفویان، بر اثر فقدان مراقبت، به صورت ویرانه‌ای درآمده و در دورۀ قاجاریان، از نو ساخته یا مرمت شده باشد. جلوخان طولانی مسجد ظاهراً همان خیابانی است که شاردن به آن اشاره کرده است؛ و شاید به جای طاق‌نماهای موجود، مغازه‌ها و حجره‌های بزرگ و معتبری وجود داشته که مرکز داد و ستد و معاملات شهر بوده است. پوشش خارجی گنبد چند بار مرمت و کاشی‌های اولیۀ آن با کاشی‌های جدید عوض شده است. همچنین حجره‌های اطراف صحن اُرُسی داشته که امروزه درهای چوبی جای آنها را گرفته است
|
| مسجدجامع بیدخت |
بانی آن حاج عبدالباقی بیدختی است که متعلق به قرن دوازدهم است. گرچه کتیبه آن به تاریخ ۹۰۴ق است
|
| مصلی هرات |
دس۸۲۰- ۸۴۱ق. مسجد جامع و مدرسه هرات در مغرب شهر هرات قرار دارد که بعدها مصلی نامیده شد. تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است
|
| معبد آناهیتا (کنگاور) |
معبد آناهیتای کنگاور را به اردشیر دوم هخامنشی و برخی دیگر، به دلیل تأثیری که از معماری یونانی در آن دیده می‌شود، به اشکانیان نسبت می‌دهند. معماری این بنا ترکیبی از فن سبک‌های ایرانی و یونانی است. این معبد ظاهراً همان بنایی است که اعراب آن را قصراللصوص (کاخ دزدان) نامیده‌اند. ابودلف از زیبایی و عظمت آن به اعجاز سخن رانده، بر صفحه‌ای از سنگ به ارتفاع بیست ذراع قرار داشته و دارای رواق‌ها، ایوان‌ها و خزاین شگفت‌آور بوده است. از خرابه‌های این معبد کسانی چون مادام دیولافوآ و جکسن دیدار و توصیف کرده‌اند
|
| معبد نوبهار |
بدین سبب در منابع اسلامی مشهور است که نیاکان بودایی برمکیان اداره‌کنندگان آن بوده‌اند
|
| معبر چارجو |
نام یکی از معابر جیحون. به مناسبت شهری با همین نام بدانجا، چهارجویمرآت البلدان
|
| مقابر قریش |
مقبره‌ای است در بغداد و قبر موسی بن جعفر در همین جاست. منصور چون شهر بغداد بناکرد این محل را مقبره قرار داد
|
| مقابرالشهدا بغداد |
مقابرالشهدا در بغداد است. پس از پُل باب حرب به سوی قبله و در جانب چپ راه دیده می‌شودمعجم البلدان
|
| مقبره ابش‌خاتون |
بنای غیرمستحکم نیمه‌منهدم از قرن هفتم‌ق، بیرون دروازهٔ قصابخانه، شیراز. پس از وفات ابش‌خاتون، آخرین سلطان اتابکان فارس، دخترش کُردوچین جسد مادر را از تبریز به شیراز آورده و در این محل به‌خاک سپرد
|
| مقبره اعظم‌خان |
دس اواخر قرن سیزدهم. در مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی در شهر بسطام شش کیلومتری شاهرود قرار دارد. مقبره‌ای که متعلق به شاهزاده افغانی به نام اعظم‌خان است و آخرین اثر تاریخی مجموعۀ آرامگاه بایزید بسطامی است
|
| مقبره امامزاده بی‌غیرت |
مقبرۀ میرزا حسن رئیس‌المجاهدین، که در سال ۱۳۳۶ق درگذشت. وی از انقلابیّون مشروطه بود. مقبرۀ وی که مشهور به امامزاده بی‌غیرت است، در پِشکل‌درۀ آبیک قرار دارد
|
| مقبره ایوب انصاری |
شهرستان تکاب. بالای کوهی به همین نام واقع شده که متعلق به این عارف و فقیه قرن نهم است
|
| مقبره آصف‌الدوله |
مدفن آصف‌الدوله برادرزن جهانگیر، در شهر لاهور، پاکستان، واقع در محوطۀ وسیعی متصل به صحن اولی آرامگاه جهانگیر ساخته شده است. بنایی است هشت‌گوش که به‌وسیلۀ استادان ایرانی احداث گردیده است. کاشی‌های گنبد و سنگ‌های نمای خارجی بنا در زمان سلطۀ سیخ‌ها بر پنجاب کنده شده و معرق درشت کاشی آن باقی است
|
| مقبره بابا افضل |
مدفن افضل‌الدین کاشانی (بابا افضل) در مرق (نزدیک نیاسر کاشان) است دارای موقعیت زیبای کوهستانی، گنبد کاشی، هرمی دوازدهترک است. صندوق آن مورخ ۹۱۲ق است
|
| مقبره بابا حاتم |
آرامگاهی از سده‌های ۵ و ۶ق/ ۱۱ و ۱۲م در ۶۰کیلومتری غرب مزارشریف در دهستان امام صاحب افغانستان
|
| مقبره بابا خوارزم |
بنایی در گورستان قدیمی در دهکدۀ بابا خوارزم (بوخارز) شهرستان پلدختر استان لرستان
|
| مقبره بابا رکن‌الدین |
مدفن رکن‌الدین مسعود عبدالله بیضاوی (ف ۷۶۹ق) در اصفهان است. بنایی (مورخ ۱۰۳۹ق) پنج‌ضلعی با گنبد هرمی دوازدهترک و بانی آن شاه عباس اول صفوی است
|
| مقبره بابا طاهر عریان |
مدفن بابا طاهر عریان در همدان بنای جدید، به جای برج ویران عهد مغول، در زمان رضاشاه کبیر به وسیلۀ شهرداری همدان احداث شده
|
| مقبره بابا فرج تبریزی |
تبریز، محلۀ گجبل. فرزند بدل بن فرج از صوفیان و مشایخ بزرگ سدۀ ۶ق/۲۱م. مقبرۀ او، که ظاهراً بنایی داشته و در ۷۵۵ق/ ۱۳۵۴م ترمیم یا تجدید شده است، زیارتگاه مردم شد
|
| مقبره بابا قاسم |
مدفن بابا قاسم (از عرفا) در اصفهان. از نمونه‌های زیبای معماری ایرانی، مزین به کاشی‌کاری و گنبد هرمی هشت ترک مورخ ۷۴۱ق. بانی آن ابی‌الحسن طالوت دامغانی از مریدان عارف مذکور و کتیبۀ تعمیر سردر مورخ ۱۰۴۴ق و به خط محمدرضا امامی است
|
| مقبره بابا کوهی |
گفته‌اند قبر متعلق به ابن باکویه (از مشایخ صوفیه قرن چهارم) است. قبر مذکور در زبان مردم شیراز به قبر «باباکوهی» مشهور شده است. محمد قزوینی شرح می‌دهد که همین کلمۀ باکویه از همان ازمنۀ قدیم در زبان عوام شیراز به «باباکوهی» تحریف شده بوده است. فضلای شیراز صاحب این قبر را ابن باکویه معروف دانسته‌اند اما حال آنکه وی در نیشابور دفن شده است. در این غار شخصی دفن بوده است به نام «شیخ علی باباکوهی»
|
| مقبره بابا لقمان سرخسی |
بنای آجری معظم در سرخس (خراسان). ظاهراً از آغاز قرن هفتم قمری بر جای مانده است. بر طبق یکی از کتیبه‌ها در ۷۵۷ق تعمیر شده است
|
| مقبره بایزید بسطامی |
بنای زیبای عهد مغول، شهر بسطام، شهرستان شاهرود. دارای کاشی‌کاری عالی (۷۲۳ق) عمل محمد بن حسین حصاص دامغانی است. تاریخ صومعه ۷۰۲ق و تاریخ مسجد و منار عهد سلجوقی متصل به آن ۵۱۴ق است
|
| مقبره براء بن مالک |
خوزستان، شوشتر. روبه‌روی قلعۀ سلاسل در شوشتر مقبرۀ زیبایی است که منسوب به برادر اُنس بن مالک است که در جنگ شوشتر به قتل رسید
|
| مقبره بسپر |
استان فارس، شهرستان کازرون، بخش جره و بالاده. بنایی است متعلق به دوره هخامنشیان به ارتفاع ۴٫۴۵ متر که شبیه آرامگاه کوروش است
|
| مقبره بی‌بی شهربانو |
بقعۀ سنگی از قرن چهارم قمری در کوهستان مشرق شهر ری (کوه بی‌بی شهربانو) که گویند مدفن شهربانو دختر یزدگرد سوم ساسانی است. نمونه ای از آبادی‌ها و معماری عهد آل بویه و سلجوقی. صندوق منبت از سال ۸۸۸ق و در منبت از عهد صفوی است. الحاقاتی از دورۀ قاجاریه دارد
|
| مقبره بی‌بی صنم |
مزار بی‌بی‌صنم در دهکدۀ دَرتُوم، حدود ۲۷ کیلومتری جنوب شرقی بجنورد که ویژه زنان است و روزهای چهارشنبه در تابستان زوار فراوانی دارد
|
| مقبره پنج‌تن |
نام مزاری در آمل
|
| مقبره پیر بکران |
آرامگاه محمد بن بکران از عرفای قرن هفتم در ده پیر بکران در سی کیلومتری جنوب اصفهان و نزدیک بنای استرخاتون در پیر بکران است. بنای اصلی آن بین ۷۰۳ تا ۷۱۲ق ساخته شده و کاشی جلاداری به تاریخ ۶۹۸ق در آن یافت شده است
|
| مقبره پیر تاکستان |
دس احتمالاً پیش از اسلام، اما بنای آجری آن از دورۀ سلجوقیان است. بنای تاریخی در تاکستان در جنوب غربی شهر که برخی آن را آتشکده و متعلق به پیش از اسلام می‌دانند. داخل مقبره فاقد هرگونه سنگ قبر یا صندوقی است که حاکی از دفن کسی در آن باشد. کاوش‌های ۱۳۵۵ش این امر را اثبات می‌کند. در ۱۳۶۳ش مرمت مختصری شده است
|
| مقبره پیر علم‌دار |
برج آرامگاهی واقع در شهر دامغان از ۴۱۷ق
|
| مقبره پیر مراد توران‌پشت |
بنایی است در تفت از سده ششم و هفتم قمری
|
| مقبره تل خضر |
نام دیگر آن زیارتگاه خواجه خضر است که در حدود نه کیلومتری شمال شرقی بندر لنگه است
|
| مقبره جاماسک |
سکویی سنگی به فاصلۀ دو کیلومتری آبادی گراده از بخش خفر جهرم، واقع است. قاعدۀ آن مربعی به ضلع ۵٫۵ متر و ارتفاع آن شش متر است. در کتاب آثار عجم فرصت‌الدولۀ شیرازی از آن نام برده است
|
| مقبره جوانمرد قصاب |
دس فتحعلیشاه قاجار. نام مدفن پیر افسانه‌ای منصف قصاب که اکنون بقعه‌ای است در زمین‌های منصورآباد در شهر ری. محلۀ اطراف بقعه نیز جوانمرد قصاب نام گرفته و بقعۀ او زیارتگاه است
|
| مقبره چلبی‌اغلی |
بنای هشت‌ترک آجری بسیار زیبا و استوار از قرن هشتم قمری در سلطانیه (زنجان) خانقاه ویران مجاور آن سنگی و مورخ ۷۳۳ق است
|
| مقبره چهارپادشاه |
بنای عهد صفویه. لاهیجان، گیلان، زیارتگاهی معتبر دارای درها و صندوق‌های منبت عهد صفویه و پرده‌های قلابدوزی مخصوص گیلان از زمان فتحعلیشاه است
|
| مقبره چهل‌تن |
مقبره‌ای در بازار بین بقعه سیداسماعیل و سه‌راه آهنگران که قدیم‌تر از عهد صفویان به نظر می‌رسد
|
| مقبره چهل‌دختران (تفت) |
از آثار باستانی و تاریخی شهرستان تفت از سده ششم و هفتم قمری
|
| مقبره چهل‌دختران (دامغان) |
برج آجری گرد با گنبد زیبای عهد سلجوقی در دامغان. اسفارتگی بن اصفهان آن را برای مقبرۀ خانوادگی خود ساخت (۴۴۶ق)
|
| مقبره حسن غازی |
در شهر ویرانۀ تَوَّج در استان فارس واقع است
|
| مقبره خواجه احمد یسوی |
دس ۷۹۹- ۸۰۱ق. به دستور تیمور ساخته شد. مقبره شامل مکعبی عظیم است که در دو طرفش دو برج قرار دارد که به ورودی بزرگی مشرف‌اند. در داخل مقبره، تالار اصلی شاملدیگ مقدس است که بیشتر برای آماده‌سازی غذای زایران و صوفیان به کار می‌رفت و امروزه ظرف سکه است. مزار شیخ در محلی مقابل ورودی قرار گرفته است. در بیرون، مسجدی متعلق به قرن سیزدهم/ نوزدهم، مسجدی قدیم‌تر، یک کتابخانه، یک حمام، و بقایای دیواری از قلعه‌ای باستانی را می‌توان مشاهده کرد
|
| مقبره خواجه ربیع |
بنای زیبای مزین به کاشی‌کاری و گچبری در مشهد. تاریخ تزیینات داخلی ۱۰۲۶ق و تاریخ خارج بنا ۱۰۳۱ق است. اخیراً گنبد آن تجدید شده است
|
| مقبره خواجه عبدالله انصاری |
دس ۸۲۹- ۸۳۲ق. به امر شاهرخ ساخته شد. شبیه مدرسه است ولی در واقع گورستانی باشکوه است. او با ساخت بنایی عظیم که موجب بهت بینندگان است، منع شرعی درباره ساخت مقابر را برطرف کرد
|
| مقبره درب امام |
بقعۀ زیبایی است در شهر اصفهان که بر مدفن امامزاده ابراهیم و امامزاده زین‌العابدین ساخته شده است و ساختمان آن در ۸۵۷ق در سلطنت جهانشاه قراقونیلو به پایان رسیده است. سردر کاشی‌کاری معرق آن کم‌نظیر و بلکه بی‌نظیر است و تعمیرات و تزییناتی در دورۀ صفویه دارد
|
| مقبره دوبرادران |
این مقبره در آبادی کچانک قرار دارد
|
| مقبره زین‌الدین ابوبکر تایبادی |
از آثار تاریخی این شهر (تایباد)، مسجد و مزار مولانا شیخ زین‌الدین ابوبکر تایبادی است که در زمان شاهرخ تیموری در ۸۴۸ق به دستور وزیر او پیر احمد خوافی ساخته شده است. این اثر تاریخی مشتمل است بر ایوان، گنبد و بقعه، که کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌ها از دورۀ تیموری دارد. در نزدیکی مسجد، بقایای کاروانسرایی دیده می‌شوداُکین، مشکوتی
|
| مقبره سنگ‌بست |
مقبره و منار معتبر عهد غزنوی، در خارج شهر مشهد، دارای کتیبه‌های کوفی و تزیینات مهم آجری و نقاشی. مردم آن را قبر ایاز می‌دانند اما ظاهراً مربوط به ارسلان جاذب، حاکم طوس در زمان محمود غزنوی می‌باشد
|
| مقبره سه‌سید |
بنایی هشت‌گوش. از قرن ۹ق در ویرانه‌های شهر آمل قدیم (مازندران)
|
| مقبره سید‌رکن‌الدین |
بنای مورخ ۷۲۵ق در یزد، مزین به کتیبه‌های کوفی گچبری و نقاشی‌های فراوان
|
| مقبره سید‌سبزقبا |
زیارتگاه معروفی در دزفول، خوزستان، کنار رود دز که آن را مرقد سیدمحمد برادر امام رضا می‌دانند
|
| مقبره سید‌غلام‌رسول |
استان سیستان بلوچستان، شهرستان چابهار. زیارتگاهی با گنبدی سفید که گفته می‌شود مدفن سیدعبدالرسول و مورد احترام جمعی شیعی مذهب با نام حیدرآبادی است
|
| مقبره سید‌واقف |
برج هشت ضلعی قرن ۹ق با گنبد کاشی فیروزه‌فام بالای تپه‌ای در قریۀ افوشتۀ نطنز. دارای در منبت عالی با نوشته‌های و اشعار فارسی و صندوق منبت عالی مورخ ۸۵۹ق
|
| مقبره شیخ جبرائیل |
بنای مزین به کاشی‌کاری و مخصوصاً مقرنس‌های طلاکاری، در کلخوران (حدود چهار کیلومتری شمال اردبیل)، که ظاهراً مقبرهٔ شیخ جبرائیل پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. به علت جنگ‌های سرحدی، گنبد آن در قرن ۱۲ق منهدم شد، و لطمات شدیدی به آثار هنری داخل آن وارد گردید. بانی (یا تعمیرکنندهٔ) آن شاه عباس اول صفوی و در منبت عالی آن مورخ ۱۰۳۰ق است
|
| مقبره شیخ حیدر |
برج مدوری به ارتفاع ح ۱۸،۵ متر در خیاو (مشکین شهر، آذربایجان)، ظاهراً از قرن ۱۰ق، سقفش فرو ریخته است
|
| مقبره شیخ شهاب‌الدین |
بنای متناسب زیبای عهد صفوی، بالای تپهٔ جنوبی اهر، آذربایجان. مرقد شیخ شهاب‌الدین (از عرفا) و دارای محجّر سنگ خاکستری مشبک عالی عهد صفویه است
|
| مقبره شیخ یوسف سروستانی |
بنای سنگی زیبا، با معماری سبک ساسانی، واقع در سروستان فارس، که مقبرهٔ یوسف بن یعقوب سروستانی و محمد بن حسن بن علی بیضاوی است. مشتمل است بر دو چهار طاقی متصل به هم، دارای نوشته‌های مورخ به ۶۸۰ تا ۷۳۱ق
|
| مقبره صفیه |
بنایی از سده یازده قمری در تفت که در قسمت سردسیر واقع است
|
| مقبره طاووس |
بنایی خشتی قرن ۸ق در ابرقو که مدفن حسن بن کیخسرو (ف ۷۱۸ق) و دخترش بی‌بی عایشه ملکه خاتون (ف ۷۰۷ق) بوده است و در ۱۳۱۸ق منهدم شد
|
| مقبره عطّار نیشابوری |
نیشابور. مزار وی در باغی نزدیک مزار عمر خیام است و از قدیم مورد توجه اهل ذوق و عرفان بوده است. در قرن ۹ق به توسط امیر علی‌شیر نوایی تجدید بنا شد و در سال‌های اخیر نیز تعمیر شده است
|
| مقبره علاءالدین |
برج آجری در ورامین؛ دارای نمای مضّرس خارجی و گنبدی مخروطی‌شکل، کتیبۀ کوفی کاشی به تاریخ ۶۷۵ تا ۶۸۸ق دارد
|
| مقبره علی بن جعفر |
بقعه‌ای از قرن ۸ق در قم که گنبد هرمی دوازده ترکی با گچ‌بری‌های عالی دارد. بخشی از کاشی‌های ازاره و مرقد به سرقت رفته است. آنچه که باقی مانده بود به موزه آستانۀ حضرت معصومه منتقل گردید و محراب نفیس آن در موزۀ ایران باستان است
|
| مقبره عمو عبدالله |
عمو عبدالله عارف و زاهد ایرانی که در ۷۱۶ق وفات یافت و قبرش در خارج شهر اصفهان در زیر طاقی است که در دو طرف آن دو منار هست که چون یکی را به حرکت درآوردند منار دیگر به حرکت درمی‌آید و به همین جهت آن را منارجنبان خوانده‌اند
|
| مقبره غازان‌خان |
اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم قمری. در مجموعۀ آرامگاه بایزید بسطامی قرار دارد. این بنا دارای گنبد رُک و از لحاظ معماری از نوع مقابر برجی‌شکل است
|
| مقبره فاضل سراب |
مدفن محمد بن عبدالفتاح تنکابنی است در اصفهان
|
| مقبره فردوسی |
آرامگاه ابوالقاسم فردوسی شاعر نامدار ایرانی در ۲۴ کیلومتری شهر مشهد، ساختمان آن در زمان رضا شاه پهلوی در سال ۱۳۱۳ش به پایان رسید و در جشن هزارهٔ فردوسی افتتاح شد
|
| مقبره قطب‌الدین حیدر |
دس (۱۰۳۲ق) صفویان. به دستور قاضی محمود تربتی بنا شد. مزار او ابتدا در سی کیلومتری مغرب شهر قدیمی زاوه قرار داشته است و احتمالاً خانقاه او بوده و به تدریج در پیرامون آن بازار و مسجد و رباط‌هایی احداث شده است
|
| مقبره قیدار نبی |
زنجان، بخش خدابنده. بنایی تاریخی در ده قیدار، تاریخ صندوق آن ۶۹۱ق است. شاید قیدار همان کسی باشد که در کتاب مقدس عهد عتیق به عنوان پسر اسماعیل ذکر شده، او را پسر مشهورترین قبایل عرب می‌شمارند که پس از حملۀ بخت نصر گرفتار سختی و پراکندگی شدند
|
| مقبره مجدالدین |
بنایی از ابنیۀ اوایل اسلام، در ساری، استان دوم (مازندران). بنای کنونی، مقبرۀ محقری است مشتمل بر ایوانی که کتیبه‌ای به خط رقاع در آن گچبری شده است. طبق کتیبۀ دیوار داخلی آن، این بنا مقبرۀ ملا مجدالدین مکی است
|
| مقبره محمدعلی بهبهانی |
آقا محمدعلی بهبهانی معروف به کرمانشاهی فقیه، اصولی و رجالی متنفذ شیعه در قرن دوازدهم و سیزدهم است. مزار او در کرمانشاه و بنا به وصیتش بر سر راه زوّار عتبات واقع و معروف به «سر قبر آقا» است
|
| مقبره معصوم صالح |
بنایی آجری در فرح‌زاد، که بر سنگ مرقد قدیمی آن تاریخ ۹۸۶ق مذکور است. بنا بر نوشتۀ مؤلف کتاب منتقطة الطالبیه، ظاهراً مزار یکی از سادات مهاجری است که به فرح‌زاد پناهنده شده در آنجا سکونت اختیار کرده بود
|
| مقبره معصوم‌زاده |
در جنوب شهر بجنورد، بر روی تپه‌ای باستانی بارگاهی با گنبدی فیروزه‌ای به نام معصوم‌زاده، زیارتگاه اهالی است
|
| مقبره ملا تربه |
بنایی در آبادی ملاّمحله که در آن سنگ گورهای قدیمی دیده می‌شود
|
| مقبره ملکشاه و نظام‌الملک |
مقبره‌ای در محلهٔ احمدآباد اصفهان، که به مقبرهٔ پای چنار، تکیهٔ پای چنار، و مقبرهٔ خواجه نظام‌الملک، مشهور است. چندین سنگ قبر مرمر قدیمی که دارای خطوط و عباراتی است در آن مشاهده می‌شود. یکی از آنها منسوب به خواجه نظام‌الملک است، و بقیه را به ملکشاه سلجوقی و سایر شاهان و خاندان سلجوقی نسبت می‌دهند. سه سنگ از سنگ‌های قدیمی مقبره مورخ قرون ۹ و ۱۰ق است
|
| مقبره مولانا شیخ زین‌الدین ابوبکر تایبادی |
دس ۸۴۸ق (زمان شاهرخ تیموری). از آثار تاریخی تایباد که به دستور وزیر شاهرخ تیموری، پیر احمد خوافی، ساخته شد که مشتمل است بر ایوان، گنبد و مقبره، که کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌هایی از دورۀ تیموری دارد
|
| مقبره مولوی |
مولانا علم‌الدین از بزرگان قونیه خواست بنایی با سی‌هزار درم بنا کند و معین‌الدین پروانه نیز او را به هشتادهزار درم مساعدت کرد و پنجاه‌هزار درم دیگر داد تا این آرامگاه تأسیس شد
|
| مقبره میربزرگ |
بنای بزرگ قرن ۹ق در آمل که شاهان صفوی بر آبادی و عظمت آن افزودند
|
| مقبره میررضی‌الدین آرتیمانی |
از عرفا و شعرای عهد صفوی است. این بنا واقع در شمال شرقی شهر تویسرکان است
|
| مقبره میرسبحان |
این بنا در آبادی تمیجانک در شش کیلومتری شمال غربی تنکابن قرار دارد
|
| مقبره میرغیاث‌الدین |
زیارتگاهی در آبادی بزد در هفده کیلومتری جنوب غربی شهر تربت‌جام در دامنه کوه
|
| مقبره نور |
نور (یا نور بخارا)، با مسجد جامع و رباط‌های بسیار (در دورۀ متأخر نام آن به نورآتا تغییر یافته بود) در شهر بخارا قرار دارد. مردم بخارا و اهالی نواحی دیگر هر سال برای زیارت به نور می‌آمدند، زیرا مدفن شهدای مسلمان در آنجا قرار داشت
|
| مقبره هارون‌ولایت |
یکی از بناهای شهر اصفهان که در زمان شاه اسماعیل صفوی ساخته شده است. آرامگاه مولانا نادم‌گیلانی شاعر قرن یازدهم هجری در این بنا قرارداردتذکرهٔ میخانه
|
| مقبره هفت‌تن |
نام زیارتگاهی است در تهران
|
| مقبره هفت‌شهیدان |
بقعۀ کوچکی با گنبد فیروزه‌فام دو پوشه، کنار قبرستان ده پیرگاه (یا هفت شهیدان)، کنار راه مسجدسلیمان به لالی، خوزستان
|
| منارجنبان |
بنای تاریخی و جالب‌توجهی، در شش کیلومتری غرب اصفهان، در ده کارلادان. این بنا دو منارهٔ جالب‌توجه دارد که در طرفین ایوان آرامگاه عمو عبدالله قرار گرفته است. ارتفاع هر یک از مناره‌ها هفت متر، فاصلهٔ آنها از یکدیگر، در سطح پشت بام، حدود نه متر، و محیط هر مناره ۵/۴ متر است. بنای آرامگاه به سبک معماری مغول شباهت دارد و بر روی سنگ قبر آن تاریخ ۷۱۶ق نقر شده است
|
| مناره بهرام تل |
مناره‌ای است که بهرام چوبینه از سر ترکان ساخته بودبرهان. تل بهرام است و نام مناره‌ای است که بهرام چوبینه که به واسطۀ بسیاری خشکی و لاغری تن این لقب یافته بود از جانب هرمز به جنگ سپاه ترکستان رفت و از سرهای ترکان مناره ساخت و به نام او موسوم و مشهور شدآنندراج ،انجمن‌آرا: همانجای را نامداران یل/ همی خواندندیش بهرام تلفردوسی
|
| مناره سرحد |
استان گیلان، شهرستان بندرانزلی، شهر انزلی. در سال ۱۲۷۸ق به دستور ناصرالدین‌شاه در انزلی منارهٔ سرحد (فانوس بحری) ساخته شد
|
| مناره مسجد تاری‌خانه |
منارۀ مسجد تاری‌خانه دامغان به ارتفاع ۶٫۵ متر در ضلع غربی و متصل به بنای تاری‌خانه در زلزله ۲۴۱ یا ۲۴۲ق قومس ویران شد
|
| مناره موسی بن حاجی محمد بن عباس |
مناره‌ای است به ارتفاع و قطر سه متر با کاشی‌کاری که در ۱۳۰۶ش ساخته شده است
|
| موزه آستان قدس |
کتابخانۀ آستان قدس و اشیاء نفیس آن سابقاً در چند حجره از حجرات صحن نو قرار داشت. در زمان سلطنت رضاشاه و نیابت تولیت محمدولی‌خان اسدی پس از احداث فلکه‌ای که به دور آستان قدس کشیده شده است به فکر ایجاد ساختمانی به نام موزه افتادند و ساختمان بنا در سال ۱۳۱۶ش شروع و در سال ۱۳۲۴ش تمام شد. مساحت موزه ۹,۳۹۸ متر مربع است که ۱۰۲۴ متر مربع زیر بنای موزه و کتابخانه و مقبرۀ مرحوم شیخ بهایی و ششصد متر زیر بنای تالار تشریفات و ۷,۷۷۴ متر مساحت صحن موزه است. ساختمان موزه و کتابخانه تماماً از درآمد موقوفات خود آستان قدس رضوی انجام یافته است. کتابخانۀ آستان قدس از کتابخانه‌های درجه اوّل ایران و از جهت نسخ نفیس خطی قدیمی و نسخ منحصر به فرد که در طول چندین صد سال جمع‌آوری شده کم‌نظیر است
|
| موزه پارس |
این موزه در عمارت کلاه‌فرنگی، در باغ نظر به سال ۱۳۱۴ش تأسیس شد. نفیس‌ترین آثار موجود در آن عبارتند از: سی جز قرآن مُذَهب به خط یحیی صوفی و مورخ ۷۴۶-۷۴۵ق و دیگر دوازده جلد از یک قرآن پانزده جلدی مورخ ۷۷۷ق که از طرف خواجه جلال‌الدین تورانشاه وزیر شاه شجاع وقف شاه‌چراغ گردید. و یک قبضه شمشیر منسوب به کریم‌خان زند
|
| موزه کاخ گلستان |
کاخ سلطنتی گلستان (تهران) حاوی بهترین و نفیس‌ترین آثار دورۀ قاجاریه است. این کاخ در زمان آقا محمد خان قاجار در تهران بنا شد و فتحعلیشاه نیمی از بناهای آن را تکمیل کرد و کاخ گلستان فعلی هم اکنون موزۀ اشیاء سلطنتی است و هفت اطاق بیشتر ندارد که در زمان ناصرالدین شاه بنا شد
|
| موزه مردم‌شناسی |
این موزه در سال ۱۳۱۵ش تأسیس یافت و هدف آن معرفی زندگی طبقات مختلف مردم ایران از دو قرن پیش تا امروز و آثار هنری و صنایع دستی و نوع کار و پیشه های آنان می‌باشد
|
| میدان بهارستان |
میدان و محله‌ای است در تهران که مجلس شورای ملی در مشرق و مسجد و مدرسه عالی سپهسالار در جنوب شرقی آن قرار دارد
|
| میدان تبانان |
دس حدود سال ۱۵۰ قمری. میدان تبانان (کاه‌فروشان) محلی بود که در بازار اصفهان به این نام مشهور بود
|
| میدان توپخانه |
میدان توپخانه در شمال ارگ تهران احداث شد
|
| میدان چارحوض |
میدانی است کوچکتر از میدان نقش جهان اصفهان و فیمابین این دو میدان، بازار مسگرهای اصفهان واقع و راه این میدان به آن میدان می‌باشد میدان چهارحوض وصل به عمارات دیوانی است و عمارت مشهور به سردر چهارحوض عبارت است از چند اطاق فوقانی و تحتانیمرآت البلدان
|
| میدان گنج‌علی‌خانی |
میدان وسیع قدیمی در شهر کرمان، که مسجد و کاروان‌سرا و حمام تماماً از آثار گنج‌علی خان در جوانب آن احداث شده است
|
| میدان محمدیه |
نام میدانی به جنوب تهران. آن را میدان اعدام نیز می‌گفتند
|
| میدان مشق سربازخانه |
دس پهلوی. مرکز بریگاد قزاق خوانده می‌شد و در جایی بود که امروز شمال خیابان امام خمینی ساختمان‌های شهربانی، وزارت امور خارجه و پست و موزه ملی و ملک هستند
|
| میدان میرچقماق |
اثری از قرن نهم و یادگاری از دوران حکومت امیر چقماق شامی در یزد است که از سوی شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شده بود. میدان حسینیه امیر چقماق در گوشۀ شرقی مجموعه بازارهای یزد، با عناصر متشکله پیرامون آن شامل سه آب‌انبار، مسجد امیر چقماق، حمام، کاروان‌سرا، کارگاه‌های بازاری و مقبره، از عمده‌ترین فضاهای شهری شهر یزد محسوب می‌شود. این میدان به لحاظ اهمیّت فضای شهری، با میدان نقش جهان در اصفهان و میدان گنج‌علی‌خان در کرمان قابل مقایسه است
|
| میدان نقش جهان |
میدان شاه اصفهان. میدان وسیعی است در شهر اصفهان که مسجد شاه در جنوب، مسجد شیخ لطف‌الله در مشرق و عمارت عالی‌قاپو در مغرب و قیصریه و بازار در شمال آن می‌باشد. قبل از صفویه چون در مجاورت آن باغی معروف به باغ نقش جهان بوده و آن را میدان نقش جهان می‌گفتند ولی بعداً در زمانی که شاه عباس اصفهان را مقر سلطنت قرار داد و به ساختن عمارات در اطراف آن پرداخت به میدان شاه معروف شد. طول میدان پانصد متر و عرضش ۱۴۰ متر و تقریباً هفتاد هزار متر مربع وسعت دارد
|
| میل خسروگرد |
در خسروگرد واقع است که یکی از امرای سلجوقی در سال ۵۰۵ق آن را ساخته و از ابنیهٔ تاریخی به‌شمار استجغرافیای سیاسی کیهان
|
| میل نادری |
مناره‌ای عظیمی که به فرمان نادرشاه افشار برای راهنمایی قافله‌ها و سهولت امر اردوکشی از آجر و گچ یا آهک و سنگ در صحاری بی‌آب و علف و کویرها ساخته شده است. یکی از این منارها که به نام منار نادری یا میل نادری مشهور است در میان ریگزارهای مخوف بین کرمان و بلوچستان خودنمایی می‌کند. این منار عظیم که قریب سی فرسخ آب و آبادی در اطراف آن وجود ندارد در واقع تنها وسیلۀ راهنمایی و جلوگیری از سرگردانی وسایط نقلیه و مسافران و کاروانان است
|
| میمون‌دز |
یکی از قلاع معتبر اسماعیلیان که در ولایت رودبار (واقع در شمال قزوین) نزدیک قلعهٔ الموت واقع بوده و هلاکوخان مغول آن را گشوده استجهانگشای جوینی،نزهت القلوب
|
| نارنج‌قلعه بندر ریگ |
نام قلعه‌ای است در بندر ریگ
|
| نارین‌قلعه بغداد |
نام قلعه‌ای به غرب بغداد
|
| نارین‌قلعه جاجرم |
دس تیموریان و صفویان. قلعه‌ای خشتی در شهر جاجرم که در سال ۱۳۰۱ق اعتمادالسطنه از آن بازدید کرده و آورده که این قلعه بر روی تل مصنوعی بنا شده بود و چهار برج داشت و محیط آن ۳۵۰ ذرع و به دور آن خندقی به عرض چهار ذرع حفر شده بود
|
| نجف‌قلی‌خان |
بنا بر کتیبۀ موجود، مدرسۀ پریزاد در مشهد در ۱۰۹۱ق در زمان شاه سلیمان صفوی (ف ۱۱۰۵ق) به فرمان نجف‌قلی‌خان، که بیگلربیگی قندهار بود و به فرمان او بازسازی شد
|
| نظامیه موصل |
از مدارسی است که خواجه نظام‌الملک تأسیس کرد
|
| نظرگاه اجاق |
از آثار باستانی و تاریخی شهرستان بجنورد نظرگاه اجاق در دهکدۀ دهگاه، حدود ۳۵ کیلومتری غرب شهر بجنورد است که اهالی به هنگام اعیاد در آنجا گرد هم می‌آیند و جشن می‌گیرند
|
| نقش بهرام |
از آثار تاریخی در خاک ممسنی فارس، به مسافت نه کیلومتری شرق نورآباد، کنار چشمه ساری به نام سراب بهرام. عبارت از نقش برجسته بهرام دوم که از روبه‌رو بر اورنگِ شاهی نشسته و چهار نفر از خاصانش برابر وی به حالت احترام ایستاده‌اند
|
| نقش رجب |
از آثار تاریخی، در سه کیلومتری شمال تخت جمشید، در فرورفتگی کوهستان رحمت؛ کنار شاهراه اصفهان به شیراز، در محل انشعاب جادۀ نقش رستم. مشتمل است بر سه مجلس از نقوش برجسته که اولی مربوط به اردشیر بابکان و سمت روبه‌رو است، و دو دیگر، در طرفین، حاوی نقش شاپور اوّل می‌باشند که در یک جا شعار شهریاری را از مظهر اهورا مزدا می‌گیرد و در صحنۀ دیگر بزرگان کشور پشت سر شهریار ایستاده‌اند. در قدیم نقش قهرمان هم خوانده می‌شد
|
| نقش رستم |
از اماکن باستانی و از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران، در هفت کیلومتری شمال غرب تخت جمشید، در کوهسار مقدس حاجی آباد یا حسین‌کوه. مشتمل است بر نقوش مذهبی عهد عیلام، آرامگاه‌های شاهنشاهان هخامنشی، بنای استوار و متبرک و بی‌بدل دوران هخامنشی موسوم به کعبۀ زردشت، نقوش برجسته، شاهنشاهان مختلف ساسانی در حال پیروزی و تحصیل شعار پادشاهی از جانب اهورا مزدا. به علت بلندی و عظمت نقوش، مانند بعضی نقوش باستانی دیگر، مردم نام نقش رستم به این جایگاه داده‌اند
|
| نمازگاه بجنورد |
استان خراسان، شهرستان بجنورد. نمازگاه (یا نظرگاه) بر فراز قله‌ای به همین نام، در جنوب شرقیِ آبادی کلاته سهراب، که هر سال دهقانان محل پس از برداشت محصول در آنجا نماز می‌گزارند
|
| نه‌گنبد |
بلخ. این بنای آجری که در ۱۳۴۵ش/۱۹۶۶ کشف شد در جنوب توپ رستم واقع است. نقش‌مایه تزیینات گچبری این بنا از برگ‌های انگور، زنجیرۀ طوماری درخت مو، میوه‌های صنوبر، برگ‌های نخل و گل سرخ، در میان نوارهای در هم تابیده تشکیل شده است. ترکیب معماری و تزیینات آن در سنت آسیای مرکزی به طور مستقیم ریشه ندارد. معماری و تزیینات این بنا نشان‌دهنده طرحی است که در قلب قلمرو حکومت عباسی شکل گرفته و از آنجا به شرق و غرب گسترش یافته است. تزیینات گچبری بسیار شبیه گچ‌بری‌های سامرا و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن نیمهٔ اول قرن سوم است
|
| هارون‌محله |
قسمتی از محلۀ «پل به‌یور» (یکی از محلات نه‌گانۀ آمل) است که یک حمام و مدرسۀ کوچکی داردسفرنامۀ استرآباد و مازندران
|
| یاق‌یازر |
حصاری نزدیک مرغه در نواحی مرو بوده است: بهاءالملک با جمعی انبوه از بزرگان و سپاهیان استعداد تمام به جای آوردند و چون به قلعهٔ «مرغه یا مرغز» رسید صلاح در مقام ندید با جمعی عازم حصار یاق‌یازر شدتاریخ جهانگشا
|
| یخچال پیر داغلان |
نام یخچالی قدیمی در شهرستان پاکدشت
|
|
|
