پرش به محتوا

نبرد ۲۰۲۰ شوشی

مختصات: ۳۹°۴۵′۳۲″شمالی ۴۶°۴۴′۵۷″شرقی / ۳۹٫۷۵۸۸۷۰°شمالی ۴۶٫۷۴۹۲۸۹°شرقی / 39.758870; 46.749289
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نبرد ۲۰۲۰ شوشی
بخشی از جنگ قره‌باغ (۲۰۲۰)

Map of the battle as of ۸ نوامبر ۲۰۲۰:
  Controlled by Artsakh
  Controlled by Azerbaijan
  Disputed
(For a more detailed map, see military situation in the 2020 Nagorno-Karabakh war)
تاریخ۶ نوامبر ۲۰۲۰ (۲۰۲۰-11-۰۶) – ۸ نوامبر ۲۰۲۰ (۲۰۲۰-11-۰۸) (۲ روز)
موقعیت
شوشی، جمهوری آذربایجان
نتایج

پیروزی قاطع Azerbaijani victory

طرف‌های درگیر
 جمهوری آذربایجان
فرماندهان و رهبران
واحدهای درگیر

نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان

وزارت امور داخله جمهوری آذربایجان

ارتش تدافعی جمهوری آرتساخ
پرونده:Emblem of the Armed Forces of Armenia.svg نیروهای مسلح ارمنستان

سرویس امنیت ملی ارمنستان[۱۳]
پلیس جمهوری ارمنستان[۲۰]
قوا

Per Azerbaijan:

Per Armenia and Artsakh:

  • Unspecified inside city, 6,000 in surrounding area[ب]

Per Armenia and Artsakh:

Per Azerbaijan:

تلفات و خسارات

Per Azerbaijan:

Per Armenia and Artsakh:

Per Armenia:

Per Artsakh:

  • 150+ servicemen killed[۲۷]
  • 1 police officer wounded[۲۸]
  • Hundreds of servicemen missing[۲۷]

Per Azerbaijan:

  • 2,000+ servicemen killed in total (per روسیه)[۳۱]
  • ~4,500 Armenians displaced (per Artsakh)[۳۲]

    • نبرد شوشی (به ترکی آذربایجانی: Şuşa döyüşü یا Şuşa uğrunda döyüş؛ ارمنی: Շուշիի ճակատամարտ)[۳۳][۳۴] نبردی بود که بین نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان و جمهوری آرتساخ با پشتیبانی نظامی ارمنستان، بر سر کنترل شهر شوشی، در جریان جنگ قره باغ کوهستانی ۲۰۲۰ انجام شد این. نبرد یکی از خونین‌ترین نبردهای جنگ محسوب می‌شود.[۳۵]

    شوشی و مناطق کوهستانی اطراف آن، یکی از مهمترین مکانهای استراتژیک در منطقه قره باغ است[۳۶][۳۷] و معمولاً از آن به عنوان «قلب تپنده» منطقه یاد می‌شود.[۳۸] [۳۹] تا اواسط قرن نوزدهم، این شهر به عنوان مرکز فرهنگی و سیاسی جمعیت آذربایجان این منطقه در نظر گرفته می‌شد،[۴۰][۴۱][۴۲] در حالی که برای ارمنیان نیز، شوشی دارای اهمیت مذهبی است[۴۳] زیرا کلیسای جامع غازانچتسوتس را در خود جای داده‌است که تا پایان جنگ مقر اسقف اعظم کلیسای حواری ارمنی بود.[۴۴] این شهرستان به عنوان ستون فقرات دفاعی در آرتساخ استفاده شده بود و محل اتصال استپاناکرت، به شهر گوریس در ارمنستان از طریق گذرگاه لاچین است.[۴۵] این شهر در سال ۱۹۹۲، در جریان جنگ اول قره باغ، توسط نیروهای مسلح ارمنستان تصرف شد و جمعیت عمدتاً آذربایجانی آن از آنجا اخراج شد. [۴۶]

    ارتش آذربایجان در اواسط ماه اکتبربا پیشرفت از شهر جبرائیل،[۴۷] شهر هادروت را تصرف کرد.[۴۸] سپس نیروهای آذربایجانی از شمال و از طریق جنگلها و گردنه‌های کوهستانی وارد استان شوشی شدند.[۴۹][۵۰] اگرچه شوشی از ابتدای درگیری تحت بمباران قرار داشت، جنگ محلی در نزدیکی شهر در ۲۹ اکتبر آغاز شد. آذربایجان کنترل روستای چاناکچی[۵۱] و در ۴ نوامبر بخشی از جاده راهبردی شوشی - لاچین دنبال شد و نیروهای ارمنی متعاقباً راه را به روی غیرنظامیان بستند.[۵۲] لوموند گزارش داد، علی‌رغم انکار آرتساخ، نبرد در ۶ نوامبر به نفع آذربایجان رقم خورده‌است.[۵۳]

    نیروهای ویژه آذربایجانی با پشتیبانی از آتش توپخانه،[۵۴] و صعود از صخره‌های سنگی شهر، در ۷ نوامبر وارد شوشی شدند.[۴۸] آنها به سرعت ارمنی‌ها را از شهر بیرون کردند و در ۸ نوامبر، الهام علی اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، اظهار داشت که نیروهای آذربایجانی کنترل شوشی را به دست گرفتند. ارمنستان این خبر را تکذیب کرد.[۵۵] روز بعد، وزارت دفاع آذربایجان با انتشار تصویری از شهر ، کنترل کامل آذربایجان را تأیید کرد. [۳۹] در همان روز، دفتر ریاست جمهوری آرتساخ تأیید کرد که کنترل شوشی را از دست داده‌است[۵۶][۵۷] اگرچه بعداً با اظهارات نخست‌وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان،[۵۸] و وزارت دفاع ارمنستان مخالفت شد.[۵۹] پس از امضای یک توافق آتش‌بس، رئیس‌جمهور آرتساخ، آرایک هاروتیونیان تصریح کرد که آرتساخ کنترل شهرستان شوشی را در ۷ نوامبر از دست داده بود،[۶۰] و پاشینیان به از دست دادن شهر اعتراف کرد.[۶۱] به دلیل مزیت استراتژیک شهر،[۶۲] تصرف شوشی با تسلیم ارمنستان و اعلام پیروزی آذربایجان، لحظه ای سرنوشت ساز در جنگ شد [۳۹].[۶۳][۶۴][۶۵]

    پیروزی آذربایجان در شوشی به‌طور گسترده‌ای در جامعه آذربایجان و دیاسپورای آن جشن گرفته شد.[۶۶][۶۷][۶۸] ۸ نوامبر، روزی که رئیس‌جمهوری آذربایجان پیروزی نیروهای آذربایجان را اعلام کرد، در آذربایجان به عنوان روز پیروزی اعلام شد،[۶۹] و ایستگاه متروی باکو در آینده " ۸ نوامبر " نامگذاری شد.[۷۰] یک مدال نظامی برای کسانی که در نبرد شرکت کردند ایجاد شد.[۷۱]

    زمینه

    [ویرایش]

    شوشی، دومین شهر بزرگ قره باغ و قفقاز جنوبی است. این شهر بخشی از منطقه شوشی آذربایجان است، اگرچه جمهوری آرتساخ زمان پایان جنگ اول قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۴ توسط جمهوری آرتساخ به عنوان بخشی از استان شوشی کنترل می‌شد. این شهر در ارتفاع ۱۳۰۰–۱٬۶۰۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است،[۷۲] حدود ۱۵ کیلومتر (۹٫۳ مایل) از مرکز منطقه استپاناکرت، که توسط آذربایجانی‌ها با نام خانکندی نامیده می‌شود.[۷۳] این دو شهرک توسط یک دره از هم جدا شده‌اند،[۷۴] و شوشی، که به عنوان یک منطقه حائل برای خانکندی عمل می‌کند،[۳۸] و در یک ناحیه کوهستانی مشرف به منطقه واقع شده‌است، به عنوان "ارتفاع استراتژیک که از آنجا می‌توان تمام قره باغ کوهستانی تحت کنترل نگه داشت ".[۷۵][۷۶][۷۷] شهر استراتژیک در بالای تپه[۷۸] هم توسط ارامنه و هم توسط آذربایجانی‌ها به عنوان قلعه کوهی «غیرقابل دسترس» نامیده می‌شود.[۷۹] یک جاده اصلی که گوریس را در استان سیونیک، جنوب ارمنستان به استپاناکرت متصل می‌کند از طریق شوشی از راهرو لاچین عبور می‌کند.[۸۰] جاده دیگر که ارمنستان را به قره باغ کوهستانی وصل می‌کند از طریق عبور از کوه مرو داغ در شمال کلبجر است.[۸۱]

    در سال ۱۹۲۳، در زمان حکومت اتحاد جماهیر شوروی، منطقه خودمختار قره باغ (NKAO) ایجاد شد که شوشی، تنها شهرک بزرگ منطقه بود که اکثریت آذربایجانی داشت [۸۲][۸۳] به عنوان مرکز اداری آن انتخاب شد. [۸۴] در فوریه ۱۹۸۸، دولت NKAO با اکثریت ارمنستان به جدا شدن از آذربایجان و اتحاد با ارمنستان رأی مثبت داد [۸۵] که منجر به درگیری قومی و ارضی گسترده‌تری بین ارامنه و آذربایجانی‌های مقیم اتحاد جماهیر شوروی شد. پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ارامنه و آذربایجانی‌ها برای کنترل قره باغ رقابت می‌کردند بعد از جنگ تمام عیار در اوایل ۱۹۹۲، این منطقه استقلال خود را اعلام کرد و یک دولت به رسمیت نشناخته را ایجاد کرد. [۸۶] در ۸ مه ۱۹۹۲، نیروهای ارمنی شوشی را به تصرف خود درآوردند و حدود ۱۵۰۰۰ نفر جمعیت آذربایجانی آن را که ۸۵٫۵٪ از جمعیت این شهر را در سال ۱۹۷۹ تشکیل می‌داد[۸۷] [۸۸] [۸۹] مجبور به فرار کردند و [۴۶] بیشتر شهر به ویرانه تبدیل شد،[۹۰] و شوشی به یک شهر ارواح تبدیل شد.[۹۱] ارمنی‌های مهاجر، که بیشتر آنها کسانی بودند که از باکو[۹۲][۹۳] و سایر شهرهای آذربایجان گریخته بودند،[۹۴] در شهر مستقر شدند، و قبل از نبرد در سال ۲۰۲۰ حدود پنج هزار نفر در شوشی زندگی می‌کردند.[۹۵] در سال ۲۰۲۰، نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان و دیگر مقامات ارمنستان با اظهارات پوپولیستی، برنامه‌هایی را برای ایجاد پایتخت جدید در شوشی برای آرتساخ اعلام کردند و در اوت همان سال دولت آرتساخ ساختمان پارلمان این کشور را به آنجا منتقل کرد، که باعث تشدید تنش بین ارمنستان و آذربایجان شد.[۹۶]

    این شهر هم برای ارامنه و هم برای آذربایجانی‌ها از اهمیت تاریخی، سیاسی و فرهنگی برخوردار است.[۹۷][۹۸][۹۹] شوشی برای آذربایجانی‌ها از اهمیت فرهنگی ویژه ای برخوردار است[۴۱][۴۲] [۱۰۰] که این شهر را پایتخت تاریخی خود در این منطقه می‌دانند،[۱۰۱] با توجه به آین بیشتر از استپاناکرت اهمیت دارد.[۱۰۲] در حالی که کلیسای جامع غازانچتسوتس، در این شهر واقع شده‌است و تا پایان جنگ مقر اسقف اعظم کلیسای حواری ارامنه بود[۴۴] از نظر ارامنه دارای اهمیت مذهبی است.[۴۳] الهام علی اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، غالباً بازپس‌گیری شهر را یکی از اهداف اصلی جنگ توصیف کرده بود. در مصاحبه ۱۶ اکتبر با تلویزیون ترکیه، علی اف گفت که "بدون شوشی، آرمان ما ناتمام خواهد بود"، در حالی که، آرائیک هاروتیونیان، رئیس‌جمهور خودخوانده آرتساخ اعلام کرد که شوشی "یکی از بزرگترین میراث ماست. از نیاکان ما به ارث رسیده‌است "،[۱۰۳] و افزود که" کسی که شوشی را کنترل می‌کند، آرتساخ را کنترل می‌کند "[۱۰۴] علی‌رغم اهمیت نمادین این شهر، زائور شیریف، تحلیلگر آذربایجانی گروه بحران بین‌المللی اظهار داشت که هنوز مشخص نیست که آیا تصرف شوشی یک هدف نظامی است یا سیاسی،[۱۰۵] در حالی که طبق گفته فؤاد شهبازوف، تحلیلگر سیاسی آذربایجان، این پیروزی نیروهای آذربایجانی در شوشی «به عنوان یک پیروزی اخلاقی برای آذربایجانی‌ها درک می‌شوند، خواه در جبهه باشند یا نباشند»، که همچنین منجر به «عدم روحیه» در میان سربازان ارمنی خواهد شد،[۳۸] و به گفته تحلیلگر ارشد گروه بحران بین‌المللی اولسیا وارتانیان، طرف کنترل‌کننده شوشی «به طور خودکار کنترل استپاناکرت را به دست می‌آورد».

    مقدمه

    [ویرایش]

    در ۲۷ سپتامبر سال ۲۰۲۰، درگیری‌ها در منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی آغاز شد، منطقه ای که به طور عملی تحت کنترل جمهوری خودخوانده و به رسمیت شناخته نشده آرتساخ قرار دارد، اما به طور رسمی جز جمهوری آذربایجان است.[۱۰۶] نیروهای آذربایجانی ابتدا مراکز اداری مربوط را در مناطق فضولی و جبرائیل پیشروی کردند.[۴۷] از آنجا به طرف هادروت پیش رفتند.[۱۰۷] نیروهای ارمنی قصد داشتند مدتی صبر کنند تا در زمستان حمله آذربایجان و به ویژه عملیات هوایی آن را به بن‌بست بکشد، و برای فشار بین‌المللی وقت می‌خریدند تا رهبری آذربایجان حمله خود را کنار بگذارد.[۱۰۸] اما پس از سقوط هادروت حدود ۱۵ اکتبر، نیروهای آذربایجانی با شدت بیشتری به پیشروی پرداختند و ارمنی‌ها عقب‌نشینی کردند و آذربایجانی‌ها سپس زنگیلان را تحت کنترل خود درآوردند.[۴۸] در جریان راه اندازی یک حمله برای لاچین،[۱۰۹] نیروهای آذربایجان تلاش‌های جنگی خود را به سمت شوشی منعطف کردند،[۱۱۰] نفوذ به شهرستان شوشی تنها از طریق جنگل و کوه‌های اطراف این شهر میسر شد.[۴۹][۵۰]

    میدان شهر شوشی در سال ۲۰۱۴.

    شوشی از ابتدای جنگ زیر آتش توپخانه ای پراکنده قرار گرفته بود. نوایا گازتا گزارش داد که در ۴ اکتبر، نیروهای آذربایجانی خانه فرهنگ در شوشی را موشک باران کردند، جایی که به گفته ساکنان محلی، صدها افسر نظامی و پلیس در آنجا حضور داشتند.[۱۱۱] بعداً، رسانه‌های محلی ارمنستان گزارش دادند که بیش از ۲۲ افسر پلیس در این حمله کشته شدند،[۱۱۲] و حدود ۲۰۰ نفر دیگر نیز زخمی شدند.[۱۱۳] نیویورک تایمز همچنین گزارش داد که این ساختمان آسیب دیده‌است.[۱۱۴] در ۸ اکتبر، کلیسای جامع غازانچتسوتس در این شهر مورد حمله بمباران قرار گرفت که توسط آذربایجان گزارش شد و آسیب جدی دید.[۱۱۵] آذربایجان هرگونه مسئولیت را انکار کرد.[۱۱۶] در طول ماه اکتبر، گزارش‌ها حاکی از آن بود که شوشی و همچنین روستاهای اطراف توسط نیروهای آذربایجان بمباران شذه[۱۱۷][۱۱۸] در حالی که آذربایجان به توپ بستن این شهر را انکار می‌کرد.[۱۱۹] در ۲۸ اکتبر، مقامات آرتساخ اظهار داشتند که وضعیت در چاناکچی، واقع در چند کیلومتری جنوب شرقی شوشی، «متشنج» است.[۵۱] روز بعد، وزارت دفاع ارمنستان اظهار داشت که درگیری‌ها در این روستا در جریان است،[۱۲۰] و رئیس‌جمهور خودخوانده آرتساخ، آرایک هاروتیان، اظهار داشت که نیروهای آذربایجان در حال حاضر ۵ کیلومتر (۳٫۱ مایل) از شوشی[۱۲۱] در ۳۰ اکتبر گزارش شد که درگیری‌ها در حوالی شوشی[۱۲۲] به ویژه در داش آلتی آغاز شده‌است.[۱۲۳] در همان روز، خبرنگار خبرگزاری آبخازیا شبکه خبر داد که صدای انفجارهای بزرگ در نزدیکی شهر شنیده شده‌است.[۱۲۴] روز بعد، مقامات آرتساخ اظهار داشتند که شوشی دوباره مورد بمباران قرار گرفته‌است.[۱۲۵] در ۲ نوامبر، مقامات ارمنستان اعلام کردند که درگیری‌های شدیدی در حوالی شوشی در جریان است.[۱۲۶]

    قبل از نبرد، در اواخر اکتبر و اوایل نوامبر، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان یکدیگر را به استفاده از فسفر سفید در نزدیکی شوش متهم کردند.[۱۲۷] در ۳۰ اکتبر، مقامات آرتساخ ارتش آذربایجان را به استفاده از فسفر برای سوزاندن جنگلهای نزدیک شوش متهم کردند.[۱۲۸] آذربایجان انکار کرد.[۱۲۹] در ۲۰ نوامبر، دادستانی کل آذربایجان با طرح شکایتی، نیروهای مسلح ارمنستان را به استفاده از مهمات شیمیایی برای «تحمیل آسیب‌های گسترده و طولانی مدت به محیط زیست» در اطراف شوش متهم کرد[۱۳۰] در حالی که مقامات آذربایجانی نیز اظهار داشتند که نیروهای ارمنی در حال انتقال فسفر سفید به منطقه بودند.[۱۳۱] استفاده از فسفر سفید طبق توافق‌نامه بین‌المللی کنترل می‌شود که ارمنستان و آذربایجان این تفاوق نامه را امضا نه کرده‌اند.[۱۳۲]

    نبرد

    [ویرایش]

    طبق گزارش‌های آذربایجان، نیروهای ویژه آذربایجان که ده‌ها کیلومتر از نیروهای اصلی آذربایجانی در هادروت فاصله داشتند،[۱۳۳] به مدت پنج روز با پای پیاده به سمت شوشی ادامه دادند، زیرا زمین و مسیر برای وسایل نقلیه مناسب نبود.[۱۳۴] آنها برای جابجایی کامل از جنگلها استفاده کردند و از راهرو لاچین و و قیرمیزی بازار که به شدت توسط نیروهای ارمنی دفاع می‌شد، اجتناب کردند.[۱۳۵] بعداً این موضوع توسط الهام علی اف رئیس‌جمهور آذربایجان نیز گفته شد وی اظهار داشت که نیروهای آذربایجانی برای رسیدن به شهر از دره‌ها، جنگلها و کوه‌ها عبور کرده‌اند.[۱۳۶] در ۴ نوامبر، مقامات ارمنستان گزارش دادند که درگیری‌ها در حوالی شوشی ادامه دارد.[۱۳۷] متعاقباً، بر اساس گزارشگران بدون مرز، نیروهای ارمنی جاده شوشی-لاچین را به روی غیرنظامیان بستند[۵۲] ۸۰ روزنامه‌نگار در محاصره گرفتار کردند.[۱۳۸] مقامات ارمنستان اظهار داشتند که صبح روز ۵ نوامبر شوشی به شدت مورد گلوله‌باران قرار گرفت[۱۳۹] و درگیری‌ها روز بعد نیز ادامه یافت.[۱۴۰] رسانه‌های روسی گزارش دادند که نیروهای آذربایجانی موفق شده‌اند شهر را از سه طرف - جنوب، غرب و شرق محاصره کنند.[۱۴۱] در ۶ نوامبر، لوموند گزارش داد که علی‌رغم انکار آرتساخ، نبرد به نفع آذربایجان رقم خورده‌است.[۵۳] در اوایل صبح، آرگیشتی کیارامیان، که تا اکتبر سال ۲۰۲۰ به عنوان رئیس سرویس امنیت ملی ارمنستان خدمت می کرد[۱۴۲] با بیان اینکه وظایف خود در منطقه کاملاً انجام داده‌است، از شوشی رفت.[۱۳] در همین حال، فرمانده نظامی ارمنستان سیران اوهانیان، که هدایت گروهی ۱۶ نفری در شهر را بر عهده داشت،[۱۱] نیز شوشی را ترک کرد.[۱۴۳]

    روز بعد، هزاران ارمنی با صف‌های طولانی وسایل نقلیه که جاده را به هم فشرده بودند، از شوشی و استپاناکرت همسایه فرار کردند[۳۶][۳۷][۴۵] توپخانه ارمنستان در خارج از شهر جابجا شده و نیروهای محلی ایستگاه‌های بازرسی را ایجاد کردند تا اطمینان حاصل شود که هیچ مرد زیر ۵۸ سال خارج نمی‌شود.[۱۴۴] در ۷ نوامبر، مقامات ارمنستان اظهار داشتند که درگیری شدیدی در یک شب در نزدیکی شوشی و داش آلتی رخ داده و همچنین ادعا شده‌است که چندین حمله آذربایجان خنثی شده‌است. جمهوری آذربایجان این خبر را تکذیب کرد،[۱۴۵] و رئیس‌جمهور آن، الهام علی اف، اعلام کرد که نیروهای آذربایجان کنترل قارابلاغ و بهارلی، واقع در جنوب شرقی این شوشی را در دست دارد.[۱۴۶]

    نیروهای آذربایجانی در ۷ نوامبر وارد شهر شدند.[۱۴۷] علاوه بر پشتیبانی از توپخانه،[۵۴] گروهی راهروی لاچین را مسدود کردند تا از پشتیبانی نیروهای ارمنی به شهر جلوگیری کنند، در حالی که گروه دیگر پس از تصرف داش آلتی، از نیروهای آذربایجان پشتیبانی کردند. همچنین، نیروهای آذربایجانی یک پل استراتژیک بر روی رودخانه هاکاری را تخریب کرده بودند که به ارمنستان اجازه می‌داد تجهیزات و سربازان اضافی را به شهر منتقل کند، و خطوط انتقال برای نیروهای ارمنی را بیشتر بشکند. [۱۴۸] در گزارش‌های آذربایجان آمده‌است که نیروهای ویژه آذربایجان، متشکل از ۴۰۰ نفر در چهار گروه ۱۰۰ نفری تقسیم شده، صخره‌های شیب دار شوشی را با طناب بالا رفته و با تجهیزات سبک صبح از چهار طرف به شهر وارد شدند جنگ بلافاصله آغاز شد. نیروهای ارمنی بعد از ظهر از شهر بیرون رانده شدند و صبح روز ۸ نوامبر، نیروهای آذربایجانی به حملات خود به خارج از شهر ادامه دادند.[۲۱][۱۳۴][۱۴۹] علی اف در سفر خود به آغدام در ۲۴ نوامبر، پس از آنکه طرف ارمنی آن را به عنوان بخشی از توافق‌نامه آتش‌بس به آذربایجان تحویل داد، اظهار داشت که در شوشی، نیروهای آذربایجان به سلاح‌های سبک مجهز شده و در جنگی تقریباً به طریق" نبرد تن به تن " پرداختند[۱۳۶][۱۵۰] وی این ییانات را در هنگام رژه پیروزی در باکو که در ۱۰ دسامبر برگزار شد تکرار کردو افزود که سربازان آذربایجانی از صخره‌های شوشی برای رسیدن به شهر بالا رفته بودند و این جنگ را «یک لحظه تاریخی» عنوان کردند.[۱۵۱] همچنین گزارش‌های آذربایجانی حاکی از آن است که تعداد نیروهای ارمنی در این شهر که توسط توپخانه سنگین پشتیبانی می‌شوند، حداقل ۲۰۰۰ نفر بوده‌است. در حالی که منابع و مقامات ارمنی در مورد تعداد نیروهای ارمنی در شوش در طول نبرد اظهار نظری نکرده‌اند، رئیس‌جمهور خودخوانده آرتساخ اظهار داشت که حدود ۶۰۰۰ سرباز آذربایجانی به منطقه اعزام شده‌اند.[۲۲] در همین حال، رسانه‌های ارمنستان گزارش دادند که نیروهای ارمنستان در ۷ نوامبر یک موشک اسکندر[۱۵۲] یه این شهر انداخته‌اند و برخی از چهره‌های سیاسی ارمنستان این گزارش را تکرار کردند.[۱۵۳]

    بعد از ظهر ۸ نوامبر، علی اف اعلام کرد که نیروهای آذربایجانی کنترل شهر را در دست گرفته‌اند[۵۵][۱۵۴] همچنین به فرمانده نیروهای ویژه آذربایجان، حکمت میرزاایف تبریک گفت.[۳] اگرچه خبرنگار ایزوستیا در صحنه، ادعای علی اف را تأیید کرد،[۱۵۵] مقامات ارمنستان در ۸ و ۹ نوامبر این موضوع را انکار کردند و اظهار داشتند که جنگ در داخل و خارج از شهر ادامه دارد.[۱۵۶][۱۵۷] در ۹ نوامبر، وزارت دفاع آذربایجان ویدئویی از این شهر منتشر کرد که در پایان آن گزارشی از سرگرد زائور رحیموف وجود داشت[۱۵۸] کنترل کامل آذربایجان را تأیید می‌کرد. [۳۹] علی اف همچنین اعلام کرد که نیروهای آذربایجانی کنترل چندین روستا در جنوب و شرق شهر از جمله چاناکچی، سیغناق و شوشی کند و داشالتی را به دست گرفتند.[۱۵۹][۱۶۰] رسانه‌های آذربایجانی در ادامه گزارش دادند که فرمانده شاخه نخجوان نیروهای ویژه آذربایجان،[۱۶۱] تهران منسیموف، عملیات نظامی خود را ادامه داده و به مواضع ارمنی در استپاناکرت حمله کرده‌است،[۱۶۲] و از دستورهای اوامر مافوق سرپیچی می‌کند،[۱۶۳] اگرچه مقامات آذربایجانی و خود منصیموف این موضوع را انکار کردند.[۱۶۴][۱۶۵] متعاقباً، مقامات آرتساخ اذعان کردند که کنترل شوشی را از دست داده‌اند[۵۶][۵۷] افزودند که نیروهای آذربایجانی در حال نردیکی به استپاناکرت بودند.[۱۶۶] با این حال، به نظر می‌رسد نخست‌وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان با بیان اینکه جنگ ادامه دارد، با این موضوع مخالفت می‌کند.[۵۸] این ادعا بعداً توسط وزارت دفاع ارمنستان،[۵۹] و نماینده ارمنستان، نیکولای بغداساریان، که مردم ارمنستان را به وحشت نکردن دعوت کرد، مجدداً تکرار شد. برخی از ارامنه حدس می‌زدند که حساب‌های شبکه‌های اجتماعی مقامات آرتساخ هک شده و گفته‌های آنها با واقعیت مطابقت ندارد. چندین مقام و تحلیلگر ارمنی نیز رهبری آذربایجان را به «دروغ گفتن به مردم خود» متهم کردند.[۳۳] با این حال، در تاریخ ۱۰ نوامبر، پس از امضای توافق‌نامه آتش‌بس، که این واقعیت را تأیید می‌کرد که آذربایجانی‌ها شوشی را کنترل می‌کنند،[۱۶۷] رئیس‌جمهور خودخوانده آرتساخ، هاروتونیان، اظهار داشت که نیروهایش در ۷ نوامبر کنترل شهر را از دست داده‌اند،[۶۰] و پاشینیان به از دست دادن شهر اعتراف کرد.[۶۱]

    تلفات

    [ویرایش]

    در اواسط ماه نوامبر، کمیته صلیب سرخ بین‌المللی، با کمک نیروهای حافظ صلح روسیه، شروع به یافتن و تبادل اجساد سربازان افتاده از هر دو طرف کرد[۱۶۸] و در ۲۵ نوامبر، منابع روسی گزارش دادند که، در در این شهر، کمیته بین‌المللی صلیب سرخ بیش از ۲۰۰۰ جسد پیدا کرده بود.[۳۱]

    ارمنی

    [ویرایش]

    ارمنستان قبل از توافق سه جانبه در مورد تلفات نظامی خود از نبرد توضیحی نداده بود. در ۶ نوامبر، لوموند گزارش داد که بیمارستانهای تحت کنترل ارمنستان در استپاناکرت فضای کافی برای اسکان مصدومین دیگر در طول جنگ برای شوشی ندارند.[۵۳] همچنین، رویترز گزارش داد که اجساد سربازان ارمنی در امتداد جاده‌های شوشی صف کشیده‌اند.[۱۶۹] در ۷ نوامبر، ادعاهایی مبنی بر زخمی شدن شدید نظامی ارمنستان، سیران اوهانیان، که در طول جنگ در شوش بود و پسرش آرتور اوهانیان، به شدت زخمی شدند[۱۷۰][۱۷۱] اما این امر توسط ارمنستان تکذیب شد.[۱۷۲] رسانه‌های آذربایجان با استناد به منابع نظامی ادعا کردند که بیش از ۸۰۰ جسد از سربازان ارمنی به دست ارامنه نرسیده‌اند. وزارت دفاع ارمنستان از آذربایجانی‌ها خواسته بود که این اجساد را به طرف ارمنی منتقل کنند.[۲۹] با این حال، در تاریخ ۱۶ نوامبر، رئیس‌جمهور خود اعلام آرتساخ، آرائیک هاروتیونیان، اظهار داشت که ۱۵۰ جسد متعلق به نیروهای ارمنی از حومه شوشی کشف شده و صدها جسد هنوز مفقود هستند،[۲۷] در حالی که نخست‌وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان اظهار داشت که بیش از ۳۰۰ جسد متعلق به نیروهای ارمنی از ۱۴ تا ۱۶ نوامبر کشف شد.[۲۶] در ۲۱ نوامبر، مقامات آرتساخ اظهار داشتند که یک افسر پلیس ارمنی زخمی را در نزدیکی شهر پیدا کرده‌اند.[۱۷۳]

    آذربایجانی

    [ویرایش]

    آذربایجان تلفات نظامی خود را در طول جنگ اعلام نکرد.[۱۷۴] در تاریخ ۳ دسامبر، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان تعداد کل نیروهای آزربایجانی کشته شده در طول جنگ را فاش کرد و اظهار داشت که جزئیات آن را بعداً ارائه خواهد داد.[۲۴] در ۱۴ نوامبر، نیروهای حافظ صلح روسی اجساد شش سرباز آذربایجانی را که در نزدیکی شوشی کشته شدند تحویل مقامات آذربایجانی دادند.[۱۷۵] با این حال، مقامات ارمنستان ادعا کردند که حداقل ۲۰۰ سرباز آذربایجانی در حوالی شوش کشته شدند.[۲۵] طبق گزارش‌های آذربایجان، همه نیروهای زخمی آذربایجانی در ۹ نوامبر تخلیه شدند.[۱۳۴]

    عواقب

    [ویرایش]

    ارمنستان

    [ویرایش]
    اعتراضات در مقابل تئاتر اپرای ایروان در ۱۸ نوامبر.

    این نبرد نکته کلیدی در جنگ ۲۰۲۰ قره باغ بود و هم توسط ارتش ارمنستان و هم از طرف جامعه ارمنی یک ضربه قابل توجه تلقی می‌شد.[۱۷۶][۱۷۷] ارتش ارمنستان از هم پاشید[۱۷۸] و دو روز پس از نبرد، نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، از امضای توافق‌نامه آتش‌بس با آذربایجان خبر داد.[۱۷۹][۱۸۰] به گفته سورن سرکیسیان، دانشمند علوم سیاسی ارمنی، درک تبعات از دست دادن شوشی برای ارمنی هادشوار بود. سرکیسیان اضافه کرد که این امر منجر به مطالبه مخالفان ارمنستان برای تغییر دولت خواهد شد.[۱۸۱] پس از جنگ، بسیاری از ارامنه علیه پاشینیان عصیان کردند، و اعتراضات خشونت‌آمیزی در سراسر کشور آغاز شد[۱۸۲] و ادعای رایج وی مبنی بر «فروش» شوشی در میان مخالفان وی محبوب شد.[۱۸۳] رابرت کوچاریان، رئیس‌جمهور سابق ارمنستان، نیز از رهبری ارتش ارمنستان انتقاد کرد که چرا نیروهای آذربایجان را از رسیدن به مجاورت شوشی ممانعت نکرده‌است، زیرا به گفته کوچاریان، نیروهای ارمنستان حدود دو هفته فرصت داشتند تا یک خط دفاعی جدید تشکیل دهند. کوچاریان همچنین ادعا کرد که ویتالی بالاسانیان، آن زمان دبیر شورای امنیت ملی جمهوری آرتساخ، پیشنهاد فرماندهی نیروهای ارمنی در شوشی را داد، اما رد شد.[۱۸۴]

    یک سری از مقامات نظامی از پاشینیان حمایت کردند و ادعا کردند که موقعیت نظامی ارمنستان بسیار وخیم تر از آن است که بسیاری از مردم معتقد بودند.[۱۸۳] پاشینیان، در پاسخ، اظهار داشت که پس از کنترل نیروهای آذربایجانی بر شوشی، استپاناکرت بی دفاع باقی ماند و بیست تا سی هزار سرباز ارمنی در آسکران و مارتونی تحت محاصره قرار می‌گرفتند،[۱][۲] و جان سربازان ارمنی برای او مهمتر بودند.[۱۸۵] رئیس‌جمهور خودخوانده آرتساخ آرایک هاروتیان، نیز در مقابل اتهامات خیانت عقب‌نشینی کرد و اظهار داشت که نیروهای ارمنی منطقه برای دفاع از شهر از نیروی انسانی برخوردار نیستند.[۲۲] سپس، ولادیمیر پوتین ، رئیس‌جمهور روسیه اظهار داشت هنگامی که نیروهای آذربایجانی شوشی را تصرف کردند، برای ارامنه وضعیت بحرانی ایجاد شد و آذربایجانی‌ها می‌توانستند با تصرف استپاناکرت پیشروی بیشتری داشته باشند، افزود که توقف فوری جنگ به نفع طرف ارمنی بود.[۱۸۶] در همین حال، پوتین همچنین اظهار داشت که پاشینیان این فرصت را داشت که در ماه اکتبر با آذربایجان توافق‌نامه آتش‌بس را امضا کند، در این صورت نیروهای ارمنی هنوز شوشی را کنترل می‌کردند،[۱۸۷] اگرچه آوارگان آذربایجانی جنگ اول قره باغ به شهر برمی‌گشتند.[۱۸۸] پوتین افزود که پاشینیان این پیشنهاد را رد کرد، پاشینیان بعداً آن را تأیید کرد.[۱۸۹] در ۳ دسامبر، معاون رئیس استان شوشی، سامول هاروتونیان، اظهار داشت که حدود ۴۵۰۰ ارمنی از شوشی آواره شدند.[۳۲]

    آذربایجان

    [ویرایش]
    جشن‌ها در ۸ نوامبر در باکو، آذربایجان.

    در مقابل، اعلامیه تصرف این شهر توسط الهام علی اف ، رئیس‌جمهور آذربایجان، با اهتزاز پرچم، آواز و صدای بوق ماشین در باکو، پایتخت این کشور، به جشن در میان آذربایجانی‌ها منجر شد.[۶۶][۶۷][۱۹۰] مراسم تاج گل دادن در کوچه افتخار باکو با حضور علی اف و معاون رئیس‌جمهور مهربان علیوا برگزار شد.[۱۹۱] کشتی‌هایی که در خلیج باکو لنگر انداخته بودند، بوق خود را زدند،[۱۹۲] و آذربایجانی‌ها در مسکو با نمایش آتش بازی جشن گرفتند[۶۸] در حالی که اتومبیل‌هایی که با پرچم‌های آذربایجان و ترکیه تزئین شده بودند در بروکلین، نیویورک تجمع می‌کردند.[۱۹۳] در آذربایجان، برخی از شخصیت‌های سیاسی برچسب "نبرد طلاق در کوه ها" (ترکی آذربایجانی: Dağlarda boşanma)، با اشاره به نام ارمنی "نبرد عروسی در کوه ها" (به ارمنی: «Հարսանիք լեռներում» ռազմագործողություն) که برای تصرف این شهر در سال ۱۹۹۲ داده شده بود.[۱۹۴]

    در ۴ دسامبر، ساعت ۱۲:۰۰ (GMT + 4) به وقت محلی، در آذربایجان لحظه ای سکوت به یاد بزرگداشت شهدای جنگ برقرار شد.[۱۹۵][۱۹۶] در همین قرار، پرچمها در سراسر کشور پایین کشیده شد و ترافیک متوقف شد، در حالی که کشتی‌ها در خلیج باکو پهلو می‌گرفتند، و همچنین ماشین‌ها بوق می‌زدند.[۱۹۷] سربازان آذربایجانی نیز در مقابل قلعه شوشی ایستاده و از شهدای جنگ قدردانی کردند.[۱۹۸] در ۸ دسامبر، مقامات آذربایجانی اعلام کردند که ایستگاه جدید در مترو باکو به پیشنهاد رئیس‌جمهور علی اف ۸ نوامبر نامگذاری خواهد شد.[۷۰] در ۱۰ دسامبر، هنگام رژه پیروزی باکو، اولین پرچمی که در شوشی به اهتزاز درآمده بود پرچم پیروزی آذربایجان در جنگ اعلام شد، پرسنل نیروهای مسلح آذربایجان، به رهبری زائور ممدوف، که در جنگ شرکت داشت به عنوان فرمانده شهر منصوب شد،[۱۹۹] با آن پر چم در میدان آزادلیق رژه رفت.[۲۰۰] سربازان نیروهای ویژه وزارت دفاع به سرپرستی فرمانده نیروهای ویژه، سپهبد حکمت میرزاایف که در این نبرد شرکت کرده بود نیز در رژه شرکت کردند.[۲۰۱] در ۵ ژانویه ۲۰۲۱، شوشی به عنوان پایتخت فرهنگی آذربایجان اعلام شد.[۲۰۲]

    نقش روسیه

    [ویرایش]

    در ۹ نوامبر، روزی که توافقنامه آتش‌بس امضا شد، نیروهای آذربایجان در جمهوری خودمختار نخجوان به‌طور تصادفی به سوی هلیکوپتر تهاجمی[۲۰۳] Mil Mi-24 روسیه نزدیک یراسخ، در ارمنستان شلیک کردند.[۲۰۴][۲۰۵] به گفته آنتون ترویانوسکی و کارلوتا گال از نیویورک تایمز، این امر به‌طور بالقوه به روسیه دلیل می‌داد تا در جنگ مداخله کند و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه اولتیماتومی را به الهام علی اف رئیس‌جمهور آذربایجان تحویل داد. به گفته ترویانوسکی و گال، در این اولتیماتوم، روسیه اظهار داشت که اگر آذربایجان پس از تصرف کنترل شوش عملیات خود را متوقف نکند، مداخله خواهد کرد. در همان شب، به گفته منابع آذربایجانی، یک موشک ناشناخته بدون آسیب دیدگی به یک منطقه باز در خیردالان، نزدیک باکو برخورد کرد.[۲۰۶] همچنین، باز هم در همان روز، ویدئویی در رسانه‌های اجتماعی ظاهر شد که ظاهراً نیروهای ارمنی موشک اسکندر ساخت روسیه را به آذربایجان پرتاب می‌کنند.[۲۰۷] رئیس سابق سرویس کنترل نظامی وزارت دفاع ارمنستان مؤسس هاکوبیان، قبل از استعفا از سمت خود در ۱۹ نوامبر سال ۲۰۲۰، استفاده از موشک اسکندر به جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان را تأیید کرد، هرچند او در مورد محل اصابت موشک چیزی نگفت.[۲۰۸]

    حفظ صلح

    [ویرایش]
    کاروانی از نیروهای حافظ صلح روسی که از کنار ایست بازرسی آذربایجان در نزدیکی شوش عبور می‌کنند.

    در ۱۳ نوامبر، به دنبال توافق آتش‌بس، نیروهای حافظ صلح روسی از تیپ ۱۵ تفنگ موتوری جداگانه مستقر در منطقه، یک پایگاه مشاهده در حومه شهر ایجاد کردند. نیروهای حافظ صلح روسیه همچنین دهلیز لاچین را تحت کنترل خود درآوردند که طبق بیانیه تأثیری بر شوشی نداشت.[۲۰۹] جاده جدیدی از راهرو لاچین برای ساخت در نظر گرفته شده‌است که برخلاف جاده فعلی که در حاشیه شهر قرار دارد، از شوشی عبور خواهد کرد.[۲۱۰] یک ایست بازرسی واقع در جاده ای که از دروازه گنجه، ورودی شمالی شهر عبور می‌کرد، توسط نیروهای آزربایجانی محافظت می‌شد.[۲۱۱]

    اولین نقض مهم آتش‌بس که توسط نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه تأیید شد، در ۱۱ دسامبر در منطقه ای نزدیک به شوشی رخ داد که پس از جنگ به یک محاصره در آرتساخ تبدیل شد.[۲۱۲] نیروهای آذربایجانی ۱۲ دسامبر کنترل کهنه تاغلار را به دست گرفتند و برخی درگیری‌ها در منطقه ادامه داشت.[۲۱۳] هر دو طرف یکدیگر را به آتش زدن مجدد درگیری متهم کردند.[۲۱۴][۲۱۵] نیروهای حافظ صلح روسیه از هر دو طرف خواستند که آتش‌بس را رعایت کنند.[۲۱۶] در ۱۳ دسامبر، نیروهای حافظ صلح روسیه کنترل کهنه تاغلار را به دست گرفتند.[۲۱۷] با این حال، روز بعد، وزارت دفاع روسیه نقشه ای را منتشر کرد که برخی مناطق خارج از مرزهای مأموریت صلح را نشان می‌داد[۲۱۸] و این منطقه تحت کنترل آذربایجان قرار گرفت.[۲۱۹]

    ادعای جنایت جنگی

    [ویرایش]

    در اواسط ماه نوامبر، ویدئویی از امین موسیف سرباز زخمی آذربایجانی که توسط الکساندر خارچنکو روزنامه‌نگار اوکرانی و سربازان ارمنی در حومه شوشی[۲۲۰] در حال دریافت کمک‌های اولیه بود، در سیستم عامل‌های رسانه‌های اجتماعی پخش شد. به دنبال این، ویدئویی منتشر شد که نشان می‌داد موسیف در داخل یک وسیله نقلیه مورد اذیت و آزار قرار گرفته‌است. گزارش شده‌است که وی در ماشین روی زمین دراز کشیده و از او پرسیده‌است: "کجا می‌رویم؟" در پاسخ، سرباز ارمنی ادعا شده گفت: "اگر رفتار خوبی داشته باش، به خانه برو" و فهش داد، پس از آن مشخص شد که سرباز آذربایجانی لگد خورده‌است. در ۱۸ نوامبر، یک نماینده کمیته صلیب سرخ بین‌المللی (ICRC) در ایروان گفت که اطلاعات در مورد این شخص "در حال تحقیق" است. زارا آماتونی، نماینده کمیته بین‌المللی بین‌المللی صلیب سرخ در ایروان، از گفتن اینکه آیا او اطلاعاتی در مورد موسایف دارد، امتناع ورزید. دادگستری آرتساخ گفت که او هیچ اطلاعاتی در مورد این سرباز آذربایجانی ندارد اما اگر مجروح شود، "احتمالاً در بیمارستان ارمنستان بستری است". وزارت امور خارجه آذربایجان در بیانیه ای اعلام کرد که این موضوع در حال بررسی است و به سازمانهای بین‌المللی مربوط گزارش خواهد شد. به گفته این وزارتخانه، "اطلاعات مربوط به شکنجه زندانیان ابتدا از نظر صحت بررسی و مورد توجه سازمانهای بین‌المللی مربوط قرار می‌گیرد."[۲۲۱][۲۲۲] در ۲۵ نوامبر، نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ از موسیف و کریموف در ایروان دیدار کردند.[۲۲۳] در ۵ دسامبر، خانواده موسایف از طریق ICRC از وضعیت او مطلع شدند. طبق یک نسخه گزارش شده از نامه ارسال شده توسط موسایف، وی اظهار داشت که وضعیت وی خوب است. موسایف در ۱۵ دسامبر در چارچوب قرارداد مبادله اسیر به آذربایجان بازگشت.[۲۲۴] آذربایجان رسماً طرف ارمنی را به بدرفتاری با اسیران آذربایجانی متهم کرده بود.[۲۲۵] امین موسیف،[۲۲۶] و چند اسیر آذربایجانی اظهار داشتند که آنها توسط اسیرکنندگان ارمنی خود مورد شکنجه قرار گرفتند تا اینکه دوباره به آذربایجان منتقل شدند.[۲۲۷][۲۲۸][۲۲۹] دیلگام عسگاروف، شهروند روسی از تبار آذربایجانی، که در سال ۲۰۱۴ و در جریان حادثه ای در کلبجر[۲۳۰] در مصاحبه ای که پس از آزادی انجام داد نیز اظهار داشت که اسیرکنندگان ارمنی اسیران آذربایجانی را شکنجه کرده‌اند.[۲۳۱]

    واکنش‌های بین‌المللی

    [ویرایش]

    در ۸ نوامبر، به دنبال اعلام علی اف، رجب طیب اردوغان ، رئیس‌جمهور ترکیه، ضمن سخنرانی در جمع مردم در قوجاایلی، به آذربایجان تبریک گفت و اظهار داشت که وی معتقد است این «نشانه این است که بقیه سرزمین‌های اشغالی نیز به زودی آزاد خواهند شد».[۲۳۲] سلچوک بایراکتار، مهندس ترکیه ای که به دلیل ایجاد پهپاد جنگی بایراکتار TB2[۲۳۳] که به‌طور گسترده توسط آذربایجان در طول درگیری مستقر شده بود، اعتبار زیادی کسب کرده‌است[۲۳۴] نیز پیام تبریک فرستاد.[۲۳۵] همچنین، در ترکیه، معاون رئیس‌جمهور فوات اوکتای، وزارت دفاع ملی، رئیس CHP کمال کیلیچدار اوغلو، سخنگوی حزب حاکم AK، عمر چلیک، رئیس رسانه و ارتباطات در ریاست جمهوری ترکیه، Fahrettin Altun و ابراهیم سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه کالان[۲۳۶] این مناسبت را به مردم آذربایجان تبریک گفت.[۲۳۷] در تاریخ ۹ نوامبر، احمد علیرضابیگی، نماینده ایران، اظهار داشت که «آزادسازی شهر شوشی از اشغال ثابت کرد که عدالت برقرار شده‌است»، افزود که او به این مناسبت «افتخار و خوشحال» است.[۲۳۸] سفیر پاکستان در آذربایجان نیز به آذربایجانی‌ها تبریک گفت.[۲۳۹] رئیس‌جمهور پیشین لتونی، وایرا وه-فریبرگا[۲۴۰] و نخست‌وزیر سابق قرقیزستان، جوومارت اوتوربائف ، هر دو علی اف را در سمت‌های خود به عنوان اعضای مرکز بین‌المللی نظامی گنجوی مستقر در باکو، تبریک گفتند.[۲۴۱]

    در ۹ نوامبر، فرانسه «نگرانی بسیار شدید خود را از پیشروی نظامی به سمت شهر شوشی» ابراز داشت.[۲۴۲]

    منابع

    [ویرایش]
    1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "Նիկոլ Փաշինյանը՝ եռակողմ հայտարարության ստորագրության չեղարկման, Շուշիի անկման, արտահերթ ընտրությունների մասին" [Nikol Pashinyan on cancellation of signing trilateral statement, fall of Shushi, snap elections]. CivilNet (به ارمنی). 13 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ "Նիկոլ Փաշինյանը բացատրեց՝ ինչու ընկավ Շուշին" [Nikol Pashinyan explained why he fell in Shushi]. CivilNet (به ارمنی). 11 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Aliyev, Ilham (8 November 2020). "Release of the Press Service of the President" (به انگلیسی). Presidential Administration of Azerbaijan. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    4. ↑ Safarov, Emin (9 December 2020). ""Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı" adı verilən generallar kimlərdir?" [Who are the generals named "Hero of the Patriotic War"?]. Qafqazinfo.az (به ترکی آذربایجانی). Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    5. ↑ "Məmmədov Zaur Sabir oğlu Ağcabədi rayonunun Hindarx qəsəbəsində doğulub" [Mammadov Zaur Sabir oglu was born in Hindarkh settlement of Agjabadi region]. Heydar Aliyev Center in Aghjabadi (به ترکی آذربایجانی). 8 December 2020. Archived from the original on 14 December 2020. Retrieved 13 December 2020.
    6. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام mansimovbio وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
    7. ↑ "Azan oxuyanda məni ağlamaq tutdu, amma özümü zorla ələ aldım..." - Şuşaya bayraq sancıb azan oxuyan hərbçimiz" [I started to cry while reciting the call to prayer, but I forced myself … "]. Aqreqator.az (به ترکی آذربایجانی). 20 November 2020. Archived from the original on 29 January 2021. Retrieved 30 January 2021.
    8. ↑ "Legendary liberator of Shushi Seyran Ohanyan during these days has become legendary defender of Shushi: MOD representative". Aysor.am. 8 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    9. ↑ "Artsakh President gives special thanks to Seyran Ohanyan for defense of Shushi". News.am. 5 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    10. ↑ "Аргишти Кярамян ответил на деликатные вопросы: что он делал в Шуши до последнего" [Argishti Kyaramyan answered delicate questions: what did he do in Shushi to the last]. Lragir.am (به روسی). 14 January 2021. Archived from the original on 14 January 2021. Retrieved 14 January 2021.
    11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ "Сейран Оганян заявил, что не руководил операцией по обороне Шуши" [Seyran Ohanyan stated that he did not lead the operation to defend Shushi]. ArmenianReport (به روسی). 11 December 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    12. ↑ "Արցախում զոհվել է ՊԲ փոխհրամանատար, գնդապետ Հովհաննես Սարգսյանը" [Deputy Commander of the Defence Army, Colonel Hovhannes Sargsyan was killed in Artsakh]. Lurer.com (به ارمنی). 18 November 2020. Archived from the original on 4 February 2021. Retrieved 4 February 2021.
    13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ "Mediaport: За несколько часов до проникновения диверсионной группы Азербайджана в Шуши Аргишти Кярамян покинул город" [Mediaport: A few hours before the penetration of the Azerbaijani sabotage group into Shushi, Argishti Kyaramyan left the city]. Armenian Report (به روسی). 5 December 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    14. ↑ "Аргишти Кярамян рассказал о поведении Ванецяна и его соратников перед штурмом Шуши" [Argishti Kyaramyan spoke about the behavior of Vanetsyan and his associates before the assault on Shushi]. ArmenianReport (به روسی). 14 January 2021. Archived from the original on 14 January 2021. Retrieved 14 January 2021.
    15. ↑ "Qarabağın qəlbi necə azad olundu: 300 spartalının əfsanəsi gerçək oldu Şuşada" [How the heart of Karabakh was liberated: the legend of 300 Spartans came true in Shusha]. Bizim Yol (به ترکی آذربایجانی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    16. ↑ "Şuşanın azad edilməsində iştirak edən xüsusi təyinatlılar Naxçıvana qayıdır - VİDEO" [Special forces involved in the liberation of Shusha return to Nakhchivan - VIDEO]. Milli.az (به ترکی آذربایجانی). 18 November 2020. Archived from the original on 24 November 2020. Retrieved 1 January 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    17. ↑ "Naxçıvan Xüsusi Təyinatlıları Qələbə paradına hazırlaşır" [Nakhchivan Special Forces are preparing for the Victory Parade]. Ordu.az (به ترکی آذربایجانی). 9 December 2020. Archived from the original on 16 August 2022. Retrieved 1 January 2020.
    18. ↑ "Daxili Qoşunların Şuşada şəhid olan baş çavuşu - FOTO" [Sergeant of the Internal Troops killed in Shusha - PHOTO]. Milli.az (به ترکی آذربایجانی). 19 December 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 7 January 2021.
    19. ↑ Hovhannisyan, Samvel (16 January 2021). "Дуэль Ванецяна и Кярамяна - стреляют друг в друга, попадают в Армению" [Duel of Vanetsyan and Kyaramyan - shoot each other, end up in Armenia]. ArmenianReport (به روسی). Archived from the original on 20 January 2021. Retrieved 21 January 2021.
    20. ↑ "В карабахской войне погибли 65 сотрудников полиции, порядка 200 получили ранения" [65 police officers were killed in the Karabakh war, about 200 were injured]. ArmenianReport (به روسی). 26 December 2020. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2020.
    21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ "Şanlı ordumuzun Şuşa əməliyyatı..." [Shusha operation of our glorious army...]. Qafqazinfo (به ترکی آذربایجانی). 25 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ ۲۲٫۲ ""I warned about lack of manpower on October 3", Karabakh President". CivilNet (به انگلیسی). 11 November 2020. Archived from the original on 12 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    23. ↑ Hakobyan, Tatul (18 November 2020). ""Դժբախտ, դժգույն" Շուշիի անկումը. Ինչո՞ւ այսպես եղավ" ["Unfortunate, colorless" The fall of Shushi. Why did this happen?]. CivilNet (به ارمنی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ "Azerbaijan says 2,783 soldiers killed in Nagorno-Karabakh clashes". Al Jazeera (به انگلیسی). 3 December 2020. Archived from the original on 4 December 2020. Retrieved 4 December 2020.
    25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ "Դավիթ Բաբայանը հայտնում է՝ Շուշիի ուղղությամբ վտանգն այս պահի դրությամբ չեզոքացվել է". Azatutyun (به ارمنی). 30 October 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ "Пашинян заявил, что наличие погибших опровергает версию сдачи Шуши" [Pashinyan said that the presence of the dead refutes the version of the surrender of Shushi]. Krasnaya Vesna (به روسی). 16 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ ۲۷٫۲ "Тела 150 армянских солдат вывезены из окрестностей Шуши" [Bodies of 150 Armenian soldiers removed from the vicinity of Shushi]. Caucasian Knot (به روسی). 16 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    28. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام CN21Nov وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
    29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ "Операция в Шуше завершена: "Чтобы гореть в аду" — 800 трупов армянских солдат" [Operation in Shusha completed: "To burn in hell" - 800 corpses of Armenian soldiers]. Haqqin.az (به روسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    30. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام mansimovcas وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
    31. ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ "Карабах завален тысячами трупов: жуткая правда о бойне в НКР от армии России (ФОТО)" [Karabakh littered with thousands of corpses: the terrible truth about the massacre in NKR from the Russian army (PHOTOS)]. Russkaya Vesna (به روسی). 25 November 2020. Archived from the original on 26 November 2020. Retrieved 26 November 2020.
    32. ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ "Около 4500 человек вынуждены были покинуть город Шуши, 650 человек – Карин Так". Aysor.am (به روسی). 3 December 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ "Dağlıq Qarabağ separatçıları və Paşinyan arasında fikir ixtilafı: nə baş verir?" [Disagreement between Nagorno-Karabakh separatists and Pashinyan: what is happening?]. BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    34. ↑ "Շուշիի ճակատամարտի ելքը պարզ կդառնա վաղը. Արծրուն Հովհաննիսյան" [The outcome of the battle of Shushi will be clear tomorrow. Artsrun Hovhannisyan]. CivilNet (به ارمنی). 8 November 2020. Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    35. ↑ Connelly, Andrew (7 December 2020). "Nagorno-Karabakh refugees are beginning to return home, but many are still displaced". The World (به انگلیسی). پابلیک رادیو اینترنشنال. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2020.
    36. ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ "Azerbaijan says it seized Nagorno-Karabakh's 2nd-largest city". الجزیره (شبکه خبری) (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    37. ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ "Nagorno-Karabakh confirms Azerbaijani forces have taken control of key city and nearing region's capital". ایندیپندنت (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 6 December 2020. Retrieved 6 December 2020.
    38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ ۳۸٫۲ "Şuşanın azad edilməsi müharibənin və danışıqların taleyinə necə təsir edəcək?" [How will the liberation of Shusha affect the fate of the war and negotiations?]. BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 8 November 2020. Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    39. ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ۳۹٫۲ ۳۹٫۳ Farrell 2020.
    40. ↑ "Why is Shusha/Shushi so important for Azerbaijanis and Armenians?". JAM News (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    41. ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ Antidze, Margarita (6 November 2020). "Nagorno-Karabakh says its two largest cities under fierce attack". رویترز (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    42. ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ "The fighting in Nagorno-Karabakh reflects decades of conflict". اکونومیست (به انگلیسی). 29 October 2020. Archived from the original on 30 اكتبر 2020. Retrieved 2 January 2021. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (help)
    43. ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ "Devastation inside Karabakh church hit by rocket". خبرگزاری فرانسه (به انگلیسی). 8 October 2020. Archived from the original on 2 December 2020.
    44. ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ "Under The Missiles In Stepanakert". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی (به انگلیسی). 14 October 2020. Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    45. ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ Kucera, Joshua (8 November 2020). "Fears of civilian exodus rise as Azerbaijan advances in Karabakh". Eurasianet (به انگلیسی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    46. ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ Goble 2020.
    47. ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ Kucera, Joshua (29 September 2020). "As fighting rages, what is Azerbaijan's goal?". EurasiaNet. Archived from the original on 4 October 2020. Retrieved 8 November 2020. The Azerbaijani offensive against Armenian forces is its most ambitious since the war between the two sides formally ended in 1994.
    48. ↑ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ ۴۸٫۲ Aksenov, Pavel (11 November 2020). "Почему Азербайджан выиграл войну в Карабахе? Отвечают военные эксперты" [Why did Azerbaijan win the war in Karabakh? Military experts answer]. BBC Russian Service (به روسی). Archived from the original on 30 November 2020. Retrieved 28 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    49. ↑ ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ Hakobyan, Tatul (17 November 2020). "Շուշին. պատերազմի իմ չգրված նոթատետրից" [Shushi. from my unwritten notebook of war]. CivilNet. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    50. ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ "Azerbaijan says key Karabakh town captured, Armenia says it didn't happen". فرانس ۲۴. 8 November 2020. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 28 November 2020.
    51. ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ "В Шуше один погибший под обстрелом" [One dead under fire in Shusha]. BBC Russian Service (به روسی). 28 October 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 October 2020.
    52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ "Live updates: Day 39 of war in Nagorno-Karabakh". OC Media (به انگلیسی). 4 November 2020. Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    53. ↑ ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ ۵۳٫۲ Ourdan, Rémy (7 November 2020). "Haut-Karabakh: la bataille de Chouchi, clé du conflit dans la région, fait rage" [Nagorno-Karabakh: the battle of Shushi, key to the conflict in the region, rages]. لو موند (به فرانسوی). Archived from the original on 7 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    54. ↑ ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ Chan, Eric (9 December 2020). "What Taiwan's Military Can Learn From the Armenia-Azerbaijan War". دیپلمات (مجله) (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    55. ↑ ۵۵٫۰ ۵۵٫۱ "Azerbaijan says it has taken Karabakh's second-largest city, Armenia denies it". رویترز (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    56. ↑ ۵۶٫۰ ۵۶٫۱ "Key Town In Nagorno-Karabakh Falls As Azerbaijan Presses Forward in Breakaway Region". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    57. ↑ ۵۷٫۰ ۵۷٫۱ "Ethnic Armenian forces confirm loss of Karabakh's second city, say enemy nearing capital". رویترز (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    58. ↑ ۵۸٫۰ ۵۸٫۱ "Live updates: Day 44 of war in Nagorno-Karabakh". OC Media. 9 November 2020. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    59. ↑ ۵۹٫۰ ۵۹٫۱ Hovhannisyan, Nvard; Bagirova, Nailia (9 November 2020). "Fighting rages around strategic city in Nagorno-Karabakh, Armenia says". رویترز. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 28 November 2020.
    60. ↑ ۶۰٫۰ ۶۰٫۱ "Президент Карабаха заявил, что контроль над Шуши был утрачен 7 ноября" [Karabakh President said control over Shushi was lost on November 7]. اینترفاکس (به روسی). 10 November 2020. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 28 November 2020.
    61. ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ Ghazanchyan, Siranush (11 November 2020). "Statement on ending the war in Karabakh not a political document on conflict settlement – Armenian PM". رادیو عمومی ارمنستان. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    62. ↑ "Şuşa: Azerbaycan lideri Aliyev, Dağlık Karabağ'ın ikinci büyük kentini ele geçirdiklerini açıkladı" [Shusha: Azerbaijani leader Aliyev announced that they have seized the second largest city of Nagorno-Karabakh]. BBC World Service (به ترکی استانبولی). 8 November 2020. Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    63. ↑ "Armenia, Azerbaijan and Russia sign Nagorno-Karabakh peace deal". BBC. 10 November 2020. Archived from the original on 10 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    64. ↑ Natiqqizi, Ulkar; Lomsadze, Giorgi (10 November 2020). "Joy in Azerbaijan follows victory in Karabakh war". Eurasianet. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    65. ↑ J. Frantzman, Seth (11 November 2020). "Azerbaijan's victory in war brings out Israeli flags. Will relations grow?". The Jerusalem Post. Archived from the original on 19 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    66. ↑ ۶۶٫۰ ۶۶٫۱ McKernan, Bethan (8 November 2020). "Azerbaijan claims to have captured key city in Nagorno-Karabakh". گاردین (به انگلیسی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ "Azerbaijani leader: Forces seize key Nagorno-Karabakh city". آسوشیتد پرس (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    68. ↑ ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ "Celebration without the borders: Azerbaijanis celebrated the capture of Shusha in Moscow". Novye Izvestia (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 10 January 2021. Retrieved 29 November 2020.
    69. ↑ "Azərbaycanda Zəfər Gününün vaxtı dəyişdirilib". BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 3 December 2020. Archived from the original on 4 December 2020. Retrieved 4 December 2020.
    70. ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ "İlham Əliyevin təklifi ilə yeni metrostansiya "8 noyabr" adlanacaq, Baş infeksionist Təyyar Eyvazov: "Epidemioloji vəziyyət pisləşməkdə davam edir"". BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 8 December 2020. Archived from the original on 23 December 2020. Retrieved 23 December 2020.
    71. ↑ "Парламент Азербайджана утвердил в первом чтении законопроект об учреждении новых орденов и медалей Отечественной войны" [The Parliament of Azerbaijan approved in the first reading the bill on the establishment of new orders and medals of the Patriotic War]. Armiya.az (به روسی). 20 November 2020. Archived from the original on 8 December 2020. Retrieved 8 December 2020.
    72. ↑ Berker, Merve (8 November 2020). "Shusha, more than just a city for Azerbaijanis". Turkish Press (به انگلیسی). Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    73. ↑ "Azerbaijan says has taken key Karabakh town of Shusha". France24 (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    74. ↑ Hartrick, Adrian (6 November 2020). "Stepanakert prepares for the last stand". Eurasianet (به انگلیسی). Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    75. ↑ Gjevori, Elis (30 October 2020). "Shusha and Lacin: The two towns shaping the Armenia-Azerbaijani conflict". TRT World (به انگلیسی). Archived from the original on 3 November 2020. Retrieved 7 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    76. ↑ "The battle for Shusha Fighting in Nagorno-Karabakh has reached a turning point. Here are the most recent developments in the conflict zone". Meduza.io (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 6 November 2020. Retrieved 7 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    77. ↑ E. Kramer, Andrew (8 November 2020). "Azerbaijan Claims Capture of Key Town in Nagorno-Karabakh". The New York Times (به انگلیسی). Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    78. ↑ Yapparova, Liliya (7 December 2020). "'We were desperate, get it?' After weeks on the run from Azerbaijani encirclement, two Armenian volunteers return home to a country disillusioned with Russia". Meduza.io (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    79. ↑ "Azerbaijani Forces Close In On Nagorno-Karabakh's 'Unassailable' Mountain Fortress City". Radio Free Europe/Radio Liberty (به انگلیسی). 5 November 2020. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    80. ↑ "Azerbaijani forces advance in Karabakh". Agence France-Presse (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    81. ↑ "Karabakh: Azerbaijani army nears 'fortress city' Shushi/Shusha". JAMNews (به انگلیسی). 6 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    82. ↑ Pashayeva 2020.
    83. ↑ Bardsley, Daniel (21 July 2009). "Shusha breathes new life after years of strife". The National (به انگلیسی). Archived from the original on 21 October 2020. Retrieved 6 January 2021.
    84. ↑ Hakopyan & Valikyan 1991.
    85. ↑ Gilbert 2001.
    86. ↑ Durch 1996.
    87. ↑ "ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1979 г.)" [SHUSHINSKY DISTRICT (1979)] (به روسی). Retrieved 9 November 2020.
    88. ↑ de Waal 2013.
    89. ↑ Amirbayov 2013.
    90. ↑ de Waal, Thomas (10 May 2002). "Shusha Armenians Recall Their Bittersweet Victory". Institute for War and Peace Reporting (به انگلیسی). Archived from the original on 5 October 2015. Retrieved 1 January 2021.
    91. ↑ "Шуша - цитадель Карабаха: почему она важна для азербайджанцев и армян" [Shusha is the citadel of Karabakh: why is it important for Azerbaijanis and Armenians]. BBC Russian Service (به روسی). 7 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    92. ↑ Fatullayev, Eynulla (19 January 2012). ""Карабахский дневник" азербайджанского журналиста" ["Karabakh diary" of an Azerbaijani journalist]. Novoye Vremya (به روسی). Archived from the original on 8 December 2015. Retrieved 6 January 2021.
    93. ↑ Beglarian, Ashot (15 June 2007). "Karabakh: A Tale of Two Cities". Institute for War and Peace Reporting (به انگلیسی). Archived from the original on 8 December 2015. Retrieved 6 January 2021.
    94. ↑ "Armenian Karabakh Official Says Mosques Being Repaired". Radio Free Europe/Radio Liberty (به انگلیسی). 18 November 2010. Archived from the original on 1 October 2018. Retrieved 6 January 2021.
    95. ↑ Freeman, Colin (8 November 2020). "War tips in favour of Azerbaijan as army captures key town in Nagorno-Karabakh". The Daily Telegraph (به انگلیسی). Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2021.
    96. ↑ Gall, Carlotta (27 October 2020). "Roots of War: When Armenia Talked Tough, Azerbaijan Took Action". The New York Times (به انگلیسی). Archived from the original on 11 December 2020. Retrieved 2 January 2021.
    97. ↑ "Dağlık Karabağ lideri Harutyunyan: Azerbaycan güçleri tarihi Şuşa kentinden sadece 5 kilometre uzakta" [Nagorno-Karabakh leader Harutyunyan: Azerbaijani forces only 5 kilometers from the historical city of Shusha]. BBC Turkish Service (به ترکی استانبولی). 30 October 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 2 December 2020.
    98. ↑ ""Шуша важна для армян всего Закавказья" - политолог Александр Маркаров" ["Shusha is important for the Armenians of the whole Transcaucasia" - political scientist Alexander Markarov]. BBC Russian Service (به روسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    99. ↑ ""Уникальное место в культуре": азербайджанский политолог о Шуше" ["Unique place in culture": Azerbaijani political scientist about Shusha]. BBC Russian Service (به روسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    100. ↑ Askerov 2020.
    101. ↑ Hauer, Neil (6 November 2020). "Nagorno-Karabakh conflict will soon face a decisive moment". Arab News (به انگلیسی). Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    102. ↑ Ward, Alex (9 November 2020). "Armenia and Azerbaijan's war is entering a "more dangerous and potentially tragic" stage". Vox (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    103. ↑ Elliot, Raffi (5 November 2020). "Armenia Fighting Azerbaijan at Gates of Shushi". Armenian Weekly (به انگلیسی). Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    104. ↑ Khojoyan, Sara; Agayev, Zulfugar (30 October 2020). "Armenia Calls for Peacekeepers as Azeri Forces Near Key City". Bloomberg News (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    105. ↑ Kucera, Joshua (30 October 2020). "Armenia-Azerbaijan fighting nears critical town". Eurasianet (به انگلیسی). Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 7 November 2020.
    106. ↑ "Armenia and Azerbaijan fight over disputed Nagorno-Karabakh" (به انگلیسی). BBC. 27 September 2020. Archived from the original on 27 September 2020. Retrieved 15 October 2020.
    107. ↑ Avaliani, Dimitri (12 October 2020). "Karabakh: the battle for Hadrut and why it's important". Jam News. Archived from the original on 24 اكتبر 2020. Retrieved 9 November 2020. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (help)نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    108. ↑ Roblin, Sebastien (11 November 2020). "Endgame In Nagorno-Karabakh: Two Weeks That May Reshape The Caucasus". Forbes (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    109. ↑ Roblin, Sebastien (26 October 2020). "Despite Ceasefire, Fate Of The Nagorno-Karabakh May Turn On The Lachin Corridor". Forbes (به انگلیسی). Archived from the original on 2 December 2020. Retrieved 2 December 2020.
    110. ↑ Giragosian, Richard (30 October 2020). "Azerbaijan's 'five day' war turns uphill battle". Asia Times. Archived from the original on 30 اكتبر 2020. Retrieved 2 January 2021. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (help)
    111. ↑ Azar, Ilya (7 October 2020). "Война у южных ворот" [War at the Southern Gate]. Novaya Gazeta (به روسی). Archived from the original on 9 اكتبر 2020. Retrieved 31 December 2020. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (help)
    112. ↑ "Нарек Малян: "При обстреле дома культуры в Шуши погибли 22 полицейских, их имена власти не публикуют"" [Narek Malyan: "22 policemen were killed during the shelling of the cultural center in Shushi, the authorities do not publish their names"]. ArmenianReport (به روسی). 25 December 2020. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2020.
    113. ↑ "Экс-глава полиции Армении потребует ответа за все, что случилось в Шуши" [Ex-head of Armenian police will demand an answer for everything that happened in Shushi]. ArmenianReport (به روسی). 27 December 2020. Archived from the original on 31 December 2020. Retrieved 31 December 2020.
    114. ↑ Troianovski, Anton (18 October 2020). "At Front Lines of a Brutal War: Death and Despair in Nagorno-Karabakh". The New York Times (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    115. ↑ "Nagorno-Karabakh: Armenia accuses Azerbaijan of shelling Shusha cathedral". BBC News. 8 October 2020. Archived from the original on 8 اكتبر 2020. Retrieved 4 April 2021. {{cite news}}: Check date values in: |archivedate= (help)
    116. ↑ "Nagorno-Karabakh: Armenia claims cathedral hit by Azerbaijan shelling". Deutsche Welle. 8 October 2020. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 4 April 2021.
    117. ↑ "At night Azerbaijan shells Stepanakert with cluster bombs, 3 injured (VIDEO)". NEWS.am (به انگلیسی). 17 October 2020. Archived from the original on 6 December 2020. Retrieved 6 December 2020.
    118. ↑ "НКР сообщает об обстреле трех сел" [NKR reports shelling of three villages] (به روسی). BBC Russian Service. 25 October 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 25 October 2020.
    119. ↑ "Азербайджанская армия отрицает, что стреляла по Шуше и Степанакерту" [Azerbaijani army denies firing at Shusha and Stepanakert] (به روسی). BBC Russian Service. 28 October 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 28 October 2020.
    120. ↑ "Минобороны Армении сообщает о боях в нескольких километрах от Шуши" [Armenian Defense Ministry reports on battles a few kilometers from Shushi] (به روسی). BBC Russian Service. 29 October 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 29 October 2020.
    121. ↑ Demourian, Avet (29 October 2020). "Azerbaijani forces close in on key town in Nagorno-Karabakh". Associated Press. Archived from the original on 30 اكتبر 2020. Retrieved 29 October 2020. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (help)
    122. ↑ "Бой идет под Шушой" [The battle is underway near Shusha]. BBC Russian Service (به روسی). 30 October 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 6 November 2020.
    123. ↑ "Минобороны Армении: Азербайджанские подразделения отброшены от Шуши" [Armenian Defense Ministry: Azerbaijani units were driven back from Shushi]. Eurasia Daily (به روسی). 30 October 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    124. ↑ "Взрывы в районе Степанакерта и Шуши" [Explosions in the area of Stepanakert and Shushi]. BBC Russian Service (به روسی). 30 October 2020. Archived from the original on 14 November 2020. Retrieved 29 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    125. ↑ "Спасательная служба непризнанной Нагорно-Карабахской республики сообщает о новом обстреле Шуши" [The rescue service of the unrecognized Nagorno-Karabakh Republic informs about a new shelling of Shushi.]. BBC Russian Service (به روسی). 31 October 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    126. ↑ "Армянская сторона сообщает о новых погибших и боях под Шушой и Мартуни" [Armenian side informs about new dead and battles near Shusha and Martuni]. BBC Russian Service (به روسی). 2 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 2 November 2020.
    127. ↑ "Live updates: Day 35 of Nagorno-Karabakh fighting". OC Media (به انگلیسی). 31 October 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    128. ↑ "Azerbaijan Uses White Phosphorus Munitions in Karabakh". Massis Post. 1 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    129. ↑ "Baku denies reports on use of white phosphorus munitions in Nagorno-Karabakh". TASS (به انگلیسی). 31 October 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    130. ↑ "Lawsuit on the fact of the use of white phosphorus by Armenians in Karabakh". Turan Information Agency (به انگلیسی). 20 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    131. ↑ "Armenia, Azerbaijan trade accusations again after new attacks". Al Jazeera (به انگلیسی). 31 October 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    132. ↑ "Nagorno-Karabakh: Armenia accuses Azerbaijan of using phosphorus bombs". France24 (به انگلیسی). 19 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    133. ↑ Fatullayev, Eynulla (4 January 2020). "Rusiya irimiqyaslı "Qərb-2021" təlimlərini Azərbaycan ordusunun təcrübəsi üzərində qurur" [Russia is building large-scale "West-2021" exercises based on the experience of the Azerbaijani army] (به ترکی آذربایجانی). Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    134. ↑ ۱۳۴٫۰ ۱۳۴٫۱ ۱۳۴٫۲ Ahmad, Murad (3 December 2020). ""Şuşaya ermənilərin içindən keçib getdik, xəbərləri olmadı" - XTD üzvü +Video" ["We went to Shusha through Armenians, they didn't know" - SOF member + Video]. Qafqazinfo (به ترکی آذربایجانی). Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    135. ↑ Fatullayev, Eynulla (27 December 2020). "Azərbaycan və Türkiyə bayraqları altından keçən ermənilər" [The Armenians who are passing under the flags of Azerbaijan and Turkey]. Virtual Azerbaijan (به ترکی آذربایجانی). Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    136. ↑ ۱۳۶٫۰ ۱۳۶٫۱ "We have destroyed enemy in hand-to-hand battle, crossing ravines, forests, mountains, and liberated Shusha - President Aliyev". Trend News Agency (به انگلیسی). 24 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    137. ↑ "Главное к вечеру среды" [The main thing by Wednesday evening]. BBC Russian Service (به روسی). 4 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    138. ↑ "Turkish weapons, 80 stranded journalists – situation in Karabakh, November 5". JAMNews (به انگلیسی). 5 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    139. ↑ "Обстрелы Лачина и Шуши" [Shelling of Lachin and Shushi]. BBC Russian Service (به روسی). 5 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    140. ↑ "Главное к утру четверга, 40-го дня войны" [The main thing by Thursday morning, 40th day of war]. BBC Russian Service (به روسی). 5 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    141. ↑ "Azerbaijan surrounded the city of Shushi from three directions overnight - the assault has already begun". Avia.pro (به انگلیسی). 5 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    142. ↑ "Mikael Hambardzumyan has been appointed acting director of the RA NSS". Iravaban.net (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 7 November 2020.
    143. ↑ "Շուշին հնարավոր էր պահել, հակառակորդին պետք էր Հադրութում կանգնեցնել. Սեյրան Օհանյան" [It was possible to keep Shushi, the enemy had to be stopped in Hadrut. Seyran Ohanyan]. CIVILNET (به ارمنی). 17 December 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    144. ↑ Rossi, Filippo (5 December 2020). "In Nagorno-Karabakh, an ancient rivalry is driving a modern war and the losses are mounting". ABC (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    145. ↑ "Nagorno-Karabakh Briefing". The Moscow Times (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 29 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    146. ↑ "President for the first time announced liberation of two villages in Khojaly district". Azeri Daily (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    147. ↑ "Армяне проигрывают решающее сражение в Карабахе: азербайджанские войска вошли в Шушу, самый центр непризнанной республики. Армянское население покидает Карабах" [The Armenians are losing the decisive battle in Karabakh: Azerbaijani troops entered Shusha, the very center of the unrecognized republic. Armenian population leaves Karabakh]. Meduza.io (به روسی). 8 November 2020. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    148. ↑ Konarzewska 2020.
    149. ↑ "Как спецназ ВС Азербайджана освобождал Шушу от оккупации. Новости "Москва-Баку" с Анной Немолякиной 9 ноября (видео)" [How the special forces of the Armed Forces of Azerbaijan liberated Shusha from occupation. News "Moscow-Baku" with Anna Nemolyakina on November 9 (video)]. Moscow-Baku (به روسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    150. ↑ "Azerbaijan holds victory parade in Baku". OC Media (به انگلیسی). 10 December 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    151. ↑ "Prezident: "Ordumuz qayalarla Şuşaya qalxaraq əlbəyaxa döyüşdə düşməni məhv etdi, Azərbaycan bayrağını Şuşada qaldırdı"" [President: "Our army climbed the rocks in Shusha, destroyed the enemy in hand-to-hand combat, raised the Azerbaijani flag in Shusha"]. Azeri Press Agency (به ترکی آذربایجانی). 10 December 2020. Archived from the original on 10 December 2020. Retrieved 10 December 2020.
    152. ↑ "Артур Даниелян: 7 ноября, на Шуши падает выпущенная армянской стороной ракета ОТРК "Искандер"". Panaroma.am (به روسی). 23 November 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    153. ↑ "Почему "Искандер" был применен в Шуши, почему Армения не обратилась в ОДКБ, по чьему приказу и когда конкретно был сдан Шуши? Микаел Минасян адресовал вопросы Николу Пашиняну и Анне Акопян" [Why was "Iskander" used in Shushi, why did not Armenia apply to the CSTO, on whose order and when exactly was Shushi surrendered? Mikael Minasyan addressed questions to Nikol Pashinyan and Anna Hakobyan]. Aysor.am (به روسی). 12 December 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    154. ↑ "Azerbaijan liberates Karabakh's second-largest city occupied by Armenia". Middle East Monitor (به انگلیسی). 8 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    155. ↑ "В Карабахе сообщили о восьми ракетных ударах Азербайджана по Степанакерту" [Eight missile strikes by Azerbaijan on Stepanakert reported in Karabakh]. Izvestia (به روسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    156. ↑ "Nagorno-Karabakh: Azerbaijan 'takes key town' in Armenia conflict". BBC News (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    157. ↑ Hovhannisyan, Nvard; Bagirova, Nailia (9 November 2020). "Armenia reports battles around strategic city in Nagorno-Karabakh". Reuters (به انگلیسی). Archived from the original on 10 November 2020. Retrieved 9 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    158. ↑ "Şuşanın azad olunmasını Prezidentə məruzə edən zabit" [The officer who reported the liberation of Shusha to the President]. Axar.az (به ترکی آذربایجانی). 18 November 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    159. ↑ "Azerbaijani Army liberates 23 more villages from occupation". News.az (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    160. ↑ "Victorious Azerbaijani Army liberated 48 more villages, 1 settlement and 8 strategic hills from occupation". Azeri Press Agency (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    161. ↑ "Tehran Mənsimov ordudan uzaqlaşdırılıb? - Populyar komandirlə bağlı ilginc xəbər" [Is Tehran Mansimov expelled from the army? - Interesting news about a popular commander]. Aqreqator.az (به ترکی آذربایجانی). 11 December 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 7 January 2021.
    162. ↑ "Tehran Mənsimov hansı əmrə tabe olmayıb?" [What order did Tehran Mansimov not obey?]. Time TV Live (به ترکی آذربایجانی). 11 December 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 7 January 2021.
    163. ↑ "Tehran Mənsimov ordudan uzaqlaşdırılıb? - Populyar komandirlə bağlı ilginc xəbər" [Is Tehran Mansimov expelled from the army? - Interesting news about a popular commander]. Yeni Çağ (به ترکی آذربایجانی). 11 December 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 7 January 2021.
    164. ↑ "Tehran Mənsimovdan xəbər var - FOTO" [There is news from Tehran Mansimov - PHOTO]. Aqreqator.az (به ترکی آذربایجانی). 9 November 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 7 January 2021.
    165. ↑ "Tehran Mənsimovdan AÇIQLAMA" [STATEMENT from Tehran Mansimov]. Milli.az (به ترکی آذربایجانی). 16 December 2020. Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 7 January 2021.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    166. ↑ "Ethnic Armenians confirm loss of Shusha to Azeri forces". Al Jazeera (به انگلیسی). 9 November 2020. Retrieved 28 November 2020.
    167. ↑ Osborn, Andrew; Hovhannisyan, Nvard; Bagirova, Nailia (10 November 2020). "Russian peacekeepers deploy to Nagorno-Karabakh after ceasefire deal". Reuters (به انگلیسی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    168. ↑ "Armenia, Azerbaijan exchange troops' bodies after ceasefire". Al Jazeera. 17 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    169. ↑ "Corpses and burnt-out cars line Karabakh road as Russian troops deploy". Reuters (به انگلیسی). 13 November 2020. Archived from the original on 13 November 2020. Retrieved 5 January 2021.
    170. ↑ "Colonel-General Seyran Ohanyan wounded in Shusha". Azeri Daily (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    171. ↑ "Son of ex-Armenian defense minister wounded in Karabakh battles". Defence.az (به انگلیسی). 7 November 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    172. ↑ "Armenia MOD: Ex-minister Seyran Ohanyan is not wounded in Artsakh". News.am (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    173. ↑ "Շուշիի մոտ փրկվել է վիրավոր ոստիկան, որը վեց օրից ավելի թաքնվել էր անտառում․ Արտակ Բեգլարյան" [A wounded policeman was rescued near Shushi, who had been hiding in the forest for more than six days. Artak Beglaryan]. CivilNet (به ارمنی). 21 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    174. ↑ "Armenia, Azerbaijan Trade Fresh Accusations of Karabakh Shelling". Voice of America (به انگلیسی). 31 October 2020. Archived from the original on 11 November 2020. Retrieved 8 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    175. ↑ "Şuşada şəhid olan 6 hərbçimizin nəşi təhvil alındı" [The bodies of 6 Azerbaijani servicemen killed in Shusha have been handed over]. AzToday (به انگلیسی). 14 November 2020. Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    176. ↑ [Journalist Mark Grigoryan: the loss of Shushi is, apparently, the loss of Karabakh]. BBC Russian Service (به روسی). 8 November 2020 https://www.bbc.com/russian/live/news-54686682?ns_mchannel=social&ns_source=twitter&ns_campaign=bbc_live&ns_linkname=5fa7e3c867645202b6c4ddb1&%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82%20%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%20%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8F%D0%BD%3A%20%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%8F%20%D0%A8%D1%83%D1%88%D0%B8%20-%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%2C%20%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%BE%2C%20%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%8F%20%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D0%B0&2020-11-08T12%3A25%3A45.631Z&ns_fee=0&pinned_post_locator=urn%3Aasset%3Ac033477c-d565-4f7d-81b3-b694c763f046&pinned_post_asset_id=5fa7e3c867645202b6c4ddb1&pinned_post_type=share. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020. {{cite web}}: |trans-title= requires |title= or |script-title= (help); |url= missing title (help)
    177. ↑ "Losing the battle? Fears Armenian forces overrun in key town". France24 (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    178. ↑ Gressel, Gustav (24 November 2020). "Military lessons from Nagorno-Karabakh: Reason for Europe to worry". European Council on Foreign Relations (به انگلیسی). Archived from the original on 26 November 2020. Retrieved 2 January 2021.
    179. ↑ "Armenia, Azerbaijan, Russia sign deal to end Nagorno-Karabakh war". Al Jazeera (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 2 January 2021.
    180. ↑ Khojoyan, Sara (8 December 2020). "Protesters Block Roads to Demand Armenian Premier's Resignation". Bloomberg News (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    181. ↑ "Потерю Шуши армянам будет "очень сложно воспринять" – политолог Сурен Саргсян" [Loss of Shushi will be "very difficult for Armenians to perceive" – political scientist Suren Sargsyan]. BBC Russian Service (به روسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    182. ↑ Demourian, Avet (12 November 2020). "Armenians protest Nagorno-Karabakh truce terms for a 3rd day". Associated Press (به انگلیسی). Archived from the original on 16 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    183. ↑ ۱۸۳٫۰ ۱۸۳٫۱ Mejlumyan, Ani (18 November 2020). "Putin says Armenia could have stopped the war and kept Shusha". Eurasianet (به انگلیسی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    184. ↑ "Второй президент Армении: "Меня больше удивляет не то, как был сдан Шуши, а как азербайджанцы оказались в его окрестностях"" [The second president of Armenia: "I am more surprised not by how Shushi was surrendered, but how the Azerbaijanis ended up in its vicinity"]. Armenian Report (به روسی). 5 December 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    185. ↑ "Ամեն ինչ պետք է անենք, որ այս դժվար փորձությունը դառնա ապագայի կարևոր անկյունաքար. Փաշինյան" [We must do everything we can to make this difficult test a cornerstone of the future. Pashinyan]. CivilNet (به ارمنی). 12 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    186. ↑ "Путин высоко оценил действия Пашиняна в критической для Армении ситуации" [Putin praised Pashinyan's actions in a critical situation for Armenia]. Interfax (به روسی). 18 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    187. ↑ "Ter-Petrosian Aide Slams Pashinian Over Karabakh Debacle". Azatutyun (به انگلیسی). 20 November 2020. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2021.
    188. ↑ Hauer, Neil (14 December 2020). "Putin, Pashinyan AND THE Stillborn Karabakh Deal". Byline Times (به انگلیسی). Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    189. ↑ "Pashinian Confirms Rejecting Earlier Karabakh Truce Agreement". Azatutyun (به انگلیسی). 30 November 2020. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2021.
    190. ↑ "Nagorno-Karabakh: Azerbaijan announces capture of major city". Deutsche Welle (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    191. ↑ "Ilham Aliyev and First Lady Mehriban Aliyeva have today visited the Honorary Alley and the Alley of Martyrs". President.az (به انگلیسی). Presidential Administration of Azerbaijan. 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    192. ↑ "Azerbaijan celebrating 'liberation of city of Shusha in Karabakh', Turkish ministers in Baku". JAMNews (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    193. ↑ "A car rally for Shusha in New York - Photo". Axar.az (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    194. ↑ "Вугар Сеидов: "Освободить то, что спрятано в центре - Шушу - это просто фантастика!"" [Vugar Seyidov: "To liberate what is hidden in the center - Shusha - is just fantastic!"]. 1news.az (به روسی). 9 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    195. ↑ "Azerbaijan commemorates bright memory of martyrs with minute of silence (VIDEO)". Trend News Agency (به انگلیسی). 4 December 2020. Archived from the original on 4 December 2020. Retrieved 4 December 2020.
    196. ↑ "Azerbaijan observes minute of silence to honor Martyrs of Patriotic War". Azeri Press Agency (به انگلیسی). 4 December 2020. Archived from the original on 4 December 2020. Retrieved 4 December 2020.
    197. ↑ "İkinci Qarabağ Müharibəsində həlak olanların xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla anılıb". BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 4 December 2020. Archived from the original on 4 December 2020. Retrieved 4 December 2020.
    198. ↑ "Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi bildirib ki, müharibədə həlak olanların xatirəsi anılıb". BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 4 December 2020. Archived from the original on 5 December 2020. Retrieved 5 December 2020.
    199. ↑ "Details of the Victory Parade". Defence.az (به ترکی آذربایجانی). 10 December 2020. Archived from the original on 24 December 2020. Retrieved 13 December 2020.
    200. ↑ Kazımoğlu, Mirmahmud (10 December 2020). "Şuşaya sancılan bayraq Vətən müharibəsinin Zəfər Bayrağı elan olunub". Report Information Agency (به ترکی آذربایجانی). Retrieved 10 December 2020.
    201. ↑ Kazimoglu, Mirmahmud (10 December 2020). "Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin heyəti Zəfər paradında keçid edib". Report Information Agency (به ترکی آذربایجانی). Retrieved 10 December 2020.
    202. ↑ Aliyev, Jeyhun (5 January 2021). "Azerbaijan declares city of Shusha 'cultural capital'". Anadolu Agency (به انگلیسی). Archived from the original on 5 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
    203. ↑ "Азербайджанские военные сбили российский вертолет над Арменией" [Azerbaijani military shot down Russian helicopter over Armenia]. BBC Russian Service (به روسی). Archived from the original on 24 November 2020. Retrieved 2 January 2021.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    204. ↑ "Two killed as Russian military helicopter downed in Armenia". BBC News (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    205. ↑ "Two soldiers die after Russian helicopter shot down in Armenia". Euronews (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 2 January 2021.
    206. ↑ "In Nagorno-Karabakh Peace Deal, Putin Applied a Deft New Touch". The New York Times (به انگلیسی). 1 December 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 2 January 2021.
    207. ↑ Trevithick, Joseph (9 November 2020). "Video Indicates Armenia Has Fired Its Russian-Made Iskander Ballistic Missiles At Azerbaijan". The War Zone (به انگلیسی). The Drive. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    208. ↑ Khojoyan, Sara (19 November 2020). "Armenia Fired Iskander Missiles in Azeri War, Ex-Army Chief Says". Bloomberg News (به انگلیسی). Archived from the original on 19 November 2020. Retrieved 2 January 2021.
    209. ↑ "Azerbaijani troops enter Lachin district in Nagorno-Karabakh". TASS. 30 November 2020. Archived from the original on 1 December 2020. Retrieved 1 December 2020.
    210. ↑ "Another map redrawn in blood Six consequences of the six-week war for Nagorno-Karabakh". Meduza.io. 13 November 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    211. ↑ "Российские миротворцы в Нагорном Карабахе. Фоторепортаж" [Russian peacekeepers in Nagorno-Karabakh. Photo report]. RBK (به روسی). 13 November 2020. Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    212. ↑ "A Piece of Hadrut Remains Armenian". CIVILNET (به انگلیسی). 3 December 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    213. ↑ "Azerbaijan Says Four Soldiers Killed Amid Cease-Fire Violations In Nagorno-Karabakh". Radio Free Europe/Radio Liberty (به انگلیسی). 13 December 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    214. ↑ "Nagorno-Karabakh: Russian army reports ceasefire breach". Deutsche Welle (به انگلیسی). 12 December 2020. Archived from the original on 13 December 2020. Retrieved 2 January 2021.
    215. ↑ "Nagorno-Karabakh ceasefire breached with fighting under way". Al Jazeera (به انگلیسی). 13 December 2020. Archived from the original on 30 December 2020. Retrieved 2 January 2021.
    216. ↑ "Nagorno-Karabakh ceasefire that ended conflict in Azerbaijan and Armenia in November breached, says Russian army". South China Morning Post. 12 December 2020. Retrieved 12 December 2020.
    217. ↑ "Russian peacekeepers extend control following skirmish near Hadrut". OC Media. 14 December 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    218. ↑ "Инфографика". Ministry of Defence of Russia (به روسی). 14 December 2020. Archived from the original on 14 December 2020. Retrieved 2 January 2021.
    219. ↑ "Hadrutun iki kəndi yenidən Azərbaycanın nəzarətindədir" (به ترکی آذربایجانی). BBC Azerbaijani service. 13 December 2020. Archived from the original on 2 January 2021. Retrieved 2 January 2021.
    220. ↑ "Əsirlikdə olan Aminin anasına yazdığı məktub - FOTO" [Amin's letter to his mother in captivity - PHOTO]. AzVision (به ترکی آذربایجانی). 6 December 2020. Archived from the original on 7 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    221. ↑ "Amin Musayev və Bayram Kərimovdan ailələrinə xəbər çatdırılıb" [Amin Musayev and Bayram Karimov informed their families]. BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 18 November 2020. Archived from the original on 6 December 2020. Retrieved 8 January 2021.
    222. ↑ "Red Cross to undertake needed steps towards captured Azerbaijani soldiers". MENAFN (به انگلیسی). 23 November 2020. Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    223. ↑ "Стало известно о судьбе двух захваченных в плен азербайджанских военнослужащих" [The fate of two captured Azerbaijani servicemen was known]. Vestik Kavkaza (به روسی). 25 November 2020. Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    224. ↑ Garib, Said (10 December 2020). "Амина Мусаева и других пленных вернули в Баку" [Amin Musayev and other prisoners returned to Baku]. Report Information Agency (به روسی). Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    225. ↑ "Amnesty International başkəsmə videolarını araşdırmağa çağırır" [Amnesty International is calling for an investigation into the videos]. Amerikanın Səsi (به ترکی آذربایجانی). Voice of America. 10 December 2020. Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    226. ↑ Kazimoglu, Mirmahmud (7 January 2021). "Амин Мусаев: Я ответил на их нецензурную ругань" [Amin Musaev: I answered their obscene swearing]. Report Information Agency (به روسی). Archived from the original on 8 January 2021. Retrieved 8 January 2021.
    227. ↑ "Döyüş başlayanda Şuşada yaralandım. 2 gün yaralı qaldım, əsir düşdüm" [I was wounded in Shusha when the war started. I was wounded for 2 days and taken prisoner.]. 1News.az (به ترکی آذربایجانی). 5 January 2020. Archived from the original on 6 January 2021. Retrieved 6 January 2021.
    228. ↑ "Bayram Kərimov: Yaralı olsam da, dəhşətli işgəncə verirdilər" [Bayram Karimov: Although I was wounded, they tortured me terribly]. Iki Sahil (به ترکی آذربایجانی). 5 January 2020. Archived from the original on 6 January 2021. Retrieved 6 January 2021.
    229. ↑ "Əsirlikdə olan hərbçi: Erməni həkimlərin bizə verdiyi işgəncələri heç vaxt unutmayacağam VİDEO" [Captive serviceman: I will never forget the torture of Armenian doctors VIDEO]. Azerbaijan State News Agency (به ترکی آذربایجانی). 5 January 2020. Archived from the original on 6 January 2021. Retrieved 6 January 2021.
    230. ↑ "Şahbaz Quliyev və Dilqəm Əsgərov Bakıdadırlar" [Shahbaz Guliyev and Dilgam Asgarov are in Baku]. BBC Azerbaijani Service (به ترکی آذربایجانی). 14 December 2020. Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 1 January 2021.
    231. ↑ ""Yerevan erməniləri tərəfindən mənə işgəncə verildi. Qarabağdan olanlar toxunmadı"" ["I was tortured by Armenians in Yerevan. Those from Karabakh were not touched"]. Virtual.az (به ترکی آذربایجانی). Archived from the original on 1 January 2021. Retrieved 4 April 2021.
    232. ↑ "Azerbaijan announces capture of Karabakh's second-largest city, Armenia denies it". Reuters (به انگلیسی). 8 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 8 November 2020.
    233. ↑ Sabbagh, Dan; McKernan, Bethan (27 November 2019). "Revealed: how UK technology fuelled Turkey's rise to global drone power". The Guardian (به انگلیسی). Archived from the original on 30 April 2020. Retrieved 6 January 2021.
    234. ↑ Bensaid, Adam (29 September 2020). "A military breakdown of the Azerbaijan–Armenia conflict" (به انگلیسی). TRT World. Archived from the original on 7 October 2020. Retrieved 6 January 2021.
    235. ↑ "Şuşa zaferinin kutlandığı Azerbaycan'da gündem Selçuk Bayraktar! 'Milli Kahraman adı verilsin'". Takvim (به ترکی استانبولی). 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    236. ↑ Frodsham, Isobel (9 November 2020). "Key battle opens up in Armenia-Azerbaijan war". The Independent (به انگلیسی). Archived from the original on 6 December 2020. Retrieved 6 December 2020.
    237. ↑ Durukan, Namık (9 November 2020). "Şuşa işgalden kurtarıldı". Milliyet (به ترکی استانبولی). Archived from the original on 29 November 2020. Retrieved 29 November 2020.
    238. ↑ "Liberation of Shusha prove that justice has been restored - Iranian MP". Mena Report (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    239. ↑ "Pakistan's ambassador to Azerbaijani expresses congratulations on liberation of Shusha". Trend News Agency (به انگلیسی). 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.
    240. ↑ "Former President of Latvia congratulates President Aliyev on regaining Shusha". Mena Report (به انگلیسی). 10 November 2020. Archived from the original on 11 November 2020. Retrieved 28 November 2020.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
    241. ↑ Otorbayev, Djoomart (9 November 2020). "From Djoomart Otorbayev, Former Prime Minister of Kyrgyzstan, Member of Nizami Ganjavi International Center". President.az (به انگلیسی). Presidential Administration of Azerbaijan. Archived from the original on 28 November 2020. Retrieved 28 November 2020.
    242. ↑ "Situation in Nagorno-Karabakh (7 November 2020)" (به انگلیسی). Ministry of Europe and Foreign Affairs. 9 November 2020. Archived from the original on 9 November 2020. Retrieved 9 November 2020.

    کتابشناسی - فهرست کتب

    [ویرایش]

    پیوند به بیرون

    [ویرایش]

    پرونده‌های رسانه‌ای مربوط به Battle of Shusha (2020) در ویکی‌انبار </img>
    خطای یادکرد: خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «persian-alpha» وجود دارد، اما برچسب <references group="persian-alpha"/> متناظر پیدا نشد. ().

    برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=نبرد_۲۰۲۰_شوشی&oldid=40060154»