مسجد ابودلف
| مسجد ابو دلف | |
|---|---|
عربی: جامع أبو دلف | |
 مناره مارپیچ مسجد ابودلف | |
 | |
| دین | |
| وابستگی | اسلام |
| وضعیت سازمانی یا کلیسایی | مسجد |
| وضعیت | فعال |
| مکان | |
| مکان | نزدیک سامرا, عراق |
| کشور | سامرا, خلافت عباسی, عراق امروزی |
  Location in Iraq | |
| مختصات | ۳۴°۲۱′۴۰″شمالی ۴۳°۴۸′۰۸″شرقی / ۳۴٫۳۶۱۱°شمالی ۴۳٫۸۰۲۲°شرقی |
| معماری | |
| گونه | معماری اسلامی (معماری عباسی) |
| بنیان‌گذار | خلیفه متوکل |
| بنیان‌گذاری | ۸۳۶ میلادی |
| مساحت داخلی | ۴۶,۸۰۰m2 |
مسجد ابودلف (Abu Dulaf Mosque، جامع أبو دلف)، مسجدی است در نزدیکی سامرا که به دستور خلیفه المتوکل ساخته شده است. در سال ۸۳۶ میلادی، خلیفه المعتصم به دلایل مختلف از جمله تنش‌های داخلی و تعصبات مذهبی، پایتخت خلافت عباسی را از بغداد به سامرا منتقل کرد. این جابجایی نه تنها ناشی از شرایط اجتماعی بود، بلکه خلیفه المعتصم با ساخت بناهای باشکوه و عظیم در سامرا قصد داشت نام خود را جاودانه سازد. مسجد ابو دلف که در نزدیکی سامرا قرار دارد، یکی از مهم‌ترین آثار معماری این دوران است. این مسجد، نمونه‌ای از شکوه و عظمت خلافت عباسی است و با مسجد جامع سامرا شباهت دارد. اهمیت مسجد ابو دلف تنها به جنبه‌های عبادی آن محدود نمی‌شود، بلکه از نظر معماری و شهرسازی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. به ویژه مناره مارپیچ آن، که به نام «ملويه»(به معنای مارپیچ، گردان) شناخته می‌شود، یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا به شمار می‌آید.[۱][۲]
تاریخ
[ویرایش]بنیان‌گذار مسجد ابو دلف، متوکل، یکی از بزرگ‌ترین سازندگان دوران خلافت عباسی در سامرا بود.[۳] پس از مرگ خلیفه المعتصم، مؤسس شهر سامرا، الواثق به خلافت رسید و پس از مرگ الواثق در سال ۲۳۲ هجری قمری، المتوکل جانشین او شد و در سامرا، پایتخت آن دوره، به حکومت پرداخت.[۱][۲] دوره حکومت او با ساخت‌وساز، از جمله ساخت مسجد بزرگ سامرا، مسجد ابو دلف، شهر المتوکلیه و کاخ‌های متعدد شناخته می‌شود.[۳]
الجعفریه
[ویرایش]المتوکل چند سال بعد از ساختن مسجد جامع سامرا اقدام به ساخت شهر جدیدی در شمال سامرا کرد. نام شهر جدید را الجعفریه نهادند. بقایای الجعفریه را ارنست هرتسفلد شناسایی کرد. به گفته او دیوارهای خشتی، محوطه‌ای به شکل چندضلعی نامنظم به مساحت حدود ۱٫۵ کیلومتر مربع را میان ساحل بلند دجله و یک کانال، احاطه کرده است.[۳]
ساخت‌وساز در سال ۲۴۵ هجری قمری شروع شد. شارع‌الاعظم یا همان خیابان بزرگ سامرا به اندازه سه فرسخ ادامه پیدا کرد به طوری که انتهای این راه به کاخ الجعفریه رسید.[۱] گفته شده که قصر المحمدیه مکان نظارت و هدایت کار ساخت مسجد بود.[۳]
ساخت‌وساز در یک سال به پایان رسید و دوسال بعد در یکم محرم ۲۴۷ المتوکل به آنجا نقل مکان کرد. بازارها در مکانی جداگانه مستقر شدند و در هر مربع یا بخش از شهر یک بازار وجود داشت.[۳] هنگامی که به تماشای اثرش نشست گفت: «حال می‌دانم که به واقع یک پادشاه هستم چرا‌که شهری بنا کردم و در آن زندگی می‌کنم.»[۱]
المتوکل پس از حدود نُه ماه سکونت در کاخ الجعفریه در سوم شوال ۲۴۷ به قتل رسید. محمد المنتصر جانشین او شده و به سامرا بازگشت و به مردم دستور داد بناهای شهر را تخریب کنند و مصالح آن را به سامرا بازگردانند و دوباره در این شهر ساکن شوند. بدین ترتیب کاخ الجعفریه، خانه‌ها، سکونتگاه‌ها و مغازه‌ها به‌سرعت ویران شدند و محوطهٔ این شهر مخروبه شده است.[۱]
مسجد ابودلف به عنوان مسجد شهر جدید الجعفریه ساخته شد. داخل این مسجد به‌خوبی حفظ شده، اما برجستگی‌های بلند باقی‌مانده گواهی است بر دیوارهای خشتی بیرون آن، به‌جز در جناح شمالی که این برجستگی‌ها تا ارتفاع ۵ تا ۷ متر حفظ شده‌اند. این وضعیت درست برعکس مسجد جامع سامرا است که فقط دیوارهای خارجی آن باقی مانده و فضای داخلی آن خالی است.[۱]
منابع الهام و اقتباس
[ویرایش]مناره‌های مربوط به مسجد جامع سامرا و مسجد ابودلف به خاطر شکل مارپیچشان، مشهورترین سازه‌های ابتدای دوره عباسی هستند و به آنها مناره‌الملویه یا ملویه (به معنای مارپیچ) می‌گویند. با وجود اینکه ساختارشان بی‌شک از معماری خاور نزدیک باستان نشأت گرفته، همچنان مبدأ دقیق آن نیاز به بررسی بیشتر دارد. قرارگیری مناره در امتداد محور محراب، در سرتاسر سرزمین‌های اسلامی استفاده شده است و در برخی موارد حتی آن را ارتقا داده‌اند مسجد المنصورة.[۴]
با کمی تأمل و ارزیابی، می‌توان به ارتباط ملویه‌هایی که در ابتدای دوره عباسی ساخته شده‌اند با الگوهای مشابه ایرانی پی برد. همان‌گونه که دژ اخیضر یا شهر دایره‌ای بغداد برگرفته از نمونه‌های مشابه ایرانی خود بوده‌اند. بقایای برجی با بدنه مربعی‌شکل که شیب‌راهه‌ای خارجی به دور آن پیچیده شده در فیروزآباد به جا مانده است. این سازه در واقع آتشکده زرتشتیان بوده است. به همین خاطر این فرضیه به‌وجود آمده که آنها از شکل سازه‌های مقدسِ مرتبط با ادیان پیشین استفاده کرده‌اند و آن را در معماری مناره به کار برده‌اند.[۴]
زیگورات های بین‌النهرین که به عنوان برج-معبد هم شناخته می‌شوند، یکی دیگر از منابع این دو مناره فرض می‌شوند. بیشتر زیگورات‌ها به‌صورت پلکان‌هایی مربعی بالا رفته و در هر مرحله اندازه آن کوچک‌تر می‌شود. برخی از این زیگورات‌ها متشکل از پایه‌ای مستطیلی با استوانه‌ای بزرگ بر مرکز آن است که شیبراهه به دورش می‌چرخد و صعود می‌کند. این که معماران اسلامی ایده‌های خود را از سازه‌هایی متعلق به گذشته‌های دورتر می‌گرفتند و درواقع این سازه‌ها الهامی برای ملویه‌های سامرا از جمله ابو دلف بودند، بسیار بعید است، چرا که در این صورت آنها می‌بایست ایده خود را به‌جای گذشته نزدیک از گذشته بسیار دور گرفته باشند.[۴]
با وجود اینکه مسجد ابودلف از لحاظ مساحت و اندازه نسبت به مسجد جامع سامرا کوچک‌تر است، تنها نمونهٔ مشابه و حائز اهمیت ملویه‌ها، از ابودلف برگرفته شده است. این مناره را شخصی به نام احمد ابن طولون که در دربار عباسی تربیت شده بود در قاهره ساخت.[۴] در مصر از این مناره به عنوان سازه‌ای شگفت‌آور، یاد می‌شود بنا بر باور عامه شکل مناره از پیچیده شدن کاغذ دور انگشت مؤسس آن (ابن طولون) برای بنای یادبود معماری او نشأت می‌گیرد. متأسفانه منارهٔ حال حاضر بازسازی‌ای از اوخر قرن سیزدهم – اوایل قرن چهاردهم میلادی است.[۴]
ویژگی‌های معماری
[ویرایش]در رابطه با ابعاد کلی بنا، ضلع شمالی-جنوبی آن ۲۱۳ متر و ضلع شرقی-غربی ۱۳۵ متر است. صحن آن مستطیلی به ابعاد ۱۵۵٫۸۰ در ۱۰۳٫۹۳ است که در رواقی احاطه شده و طاق‌ها در راستای شمالی-جنوبی کشیده شده‌اند. شانزده ردیف پنج‌طاقی با متوسط دهانهٔ ۳٫۱۳ متر مسجد را به هفده راهرو تقسیم کرده‌اند. طاق‌گانی عرضی متشکل از هفده راهرو به فاصله ۱۰٫۴۵ از دیوار جنوبی قرار دارد که شانزده ردیف طاق مذکور، بر آن عمود هستند.[۱]
شبستان و صحن
[ویرایش]مشابه آنچه در ضلع جنوبی اتفاق می‌افتد، دوازده طاق‌گان نیز در ضلع شمالی بر دیوار شمالی عمود هستند که به جرز T شکل می‌رسند که در نمای صحن قابل مشاهده است. میانگین عرض دهانه‌ها ۴٫۱۶ متر است به‌جز وسطی که با دهانه ۵٫۱۹ بزرگتر است. عمق شبستان شامل طاق‌گان‌های عرضی، ۲۹٫۲۰ متر است. با احتساب فاصلهٔ ۱۰٫۴۵ متر از دیوار که پیش‌تر به آن اشاره شد عمق کل شبستان ۳۹٫۶۵ متر است. زمانی دربارهٔ ایستایی طاق‌ها بخاطر دهانهٔ بزرگ ابهامی وجود داشت، اما کشف دو جرز مستطیل شکل به ابعاد ۳٫۸۰ در ۱٫۵۵ متر نشان می‌دهد که طاق‌گان‌های عرضی‌ای وجود داشته‌اند که راهرو اصلی را به دو بخش در حدود ۴٫۵ متر تقسیم می‌کردند.[۱]
در دو طرف صحن دو طاق‌گان بسیار طولانی قرار دارد که تا دیوار شمالی امتداد یافته و رواق‌هایی با عمق چهارده متر را شکل می‌دهد. این طاق‌گان‌ها نوزده طاق را در هر دو جهت شرق و غرب درصحن به نمایش می‌گذارند. متوسط عرض دهانهٔ آنها مانند طاق‌های نمای شبستان ۴٫۱۵ متر است، البته بجز طاق مرکزی در سمت غرب که ۴٫۹۱ متر عرض دارد و لازم است ذکر شود که طاق میانی سمت شرقی از بین رفته است و عرض دهانه آن در دسترس نیست. تمام جرزهای بنا از آجر ساخته شده‌اند. بیشتر جرزهای شبستان و رواق شمالی مقطع مربعی به ترتیب با ابعادی حدود ۲٫۱۰ در ۱٫۷۳ و ۲٫۱۸ در ۱٫۵۲ متر دارند. اما جرزهایی که حامل طاق‌گان‌های رواق‌های کناری هستند، مقطعشان مستطیلی، و در اندازهٔ ۴٫۰۳ در ۱٫۵۷ متر است.[۱]
همانند شبستان در رواق شمالی شانزده طاق‌گان با عرض دهانه متوسط ۳٫۱۰ متر وجود دارد، با این تفاوت که هر کدام قوسی سه‌پره هستند. این طاق‌گان به دیوار صحن با جرزهایی با پایه‌های تی شکل می‌رسند که طاق‌گانی عرضی تشکیل داده‌اند؛ اما در شمال صحن به دیواری با جرزهایی با پایه‌های ساده از جنس آجر می‌رسند که در دیواری از جنس خشت با عمق ۲۵ سانتی‌متر درگیر شده‌اند. راهروی مرکزی شبستان و رواق شمالی صحن، نسبت به بقیه راهروها عرض بیشتری دارند، عرض این راهروها ۷٫۳۰ متر است درصورتی‌که بقیهٔ آنها عرض ۶٫۲۰ متر دارند.[۱]
دیوارهای خارجی
[ویرایش]
دیوارها که بهتر از باقی عناصر، به‌جا مانده‌اند، ضخامتی در حدود ۱٫۶۰ دارند. اندازه دقیق را می‌توان با توجه به انتهای راهروی سوم شرقی به دست آورد، جایی که دیوار خشتی با پوششی ضخیم از گچ در دو سمت آن دیده می‌شود. مانند مسجد جامع سامرا دیوارها را باستیان‌های نیم‌دایره‌ای تقویت کرده‌اند که سه تای آنها را می‌توان در ضلع جنوبی مشاهده کرد. باستیان‌ها دارای عرض ۳ متر و بیرون زدگی ۱٫۲۰ متر هستند و مانند دروازه رقه در بغداد با آجر پوشیده شده‌اند.[۱]
این سازه به‌طور کلی چهل باستیان را شامل می‌شود و چینش آنها به این صورت است:
- چهار باستیان در رئوس
- یازده باستیان میانی در جناح شرقی و غربی
- هشت باستیان در جناح شمالی
- احتمالاً شش باستیان در جناح جنوبی
میانگین طولی دیواره‌ها برابر با چهارده متر است. در برخی قسمت‌های دیواره‌های شمالی، مشابه مسجد جامع سامرا، برای لوله‌های تخلیه، شیارهایی به عمق ۲۰ و عرض ۱۸ سانتی ساخته شده است.[۱]
این بنا شش درب ورودی در دو جناح شرقی، غربی و سه درب در جناح شمالی آن دارد. هر در چهارچوبی دارد که با محور طاق‌های متصل به رواق هم‌راستا است و هیچ‌کدام در میانهٔ دیواره‌ها قرار نگرفته و جنس چهارچوب‌ها از آجر است که بعضی از آنها در طول زمان حفظ شده‌اند.[۳]
زیاده
[ویرایش]زیاده محوطه‌ای به عرض ۱۰۸ گام است که بنای اصلی مسجد در آن واقع شده و تالارهایی با عمق ۴۲ گام آن را احاطه کرده است. این تالارها از آجرهای گلی ساخته شده‌اند که به وضوح نمی‌توان آن را تشخیص داد. اکتشافات ساره و ارنست هرتسفلد در سال‌های ۱۹۱۲ و ۱۹۱۳ باعث شد که اطلاعات دقیق تری در رابطه با ابعاد مجموعه به دست بیاوریم به صورتی که امروزه می‌دانیم محدوده‌ای ۳۵۰ در ۳۶۲ متر را اشغال کرده است.[۱]
مناره
[ویرایش]مناره مارپیچ کوچکی که براساس توصیفات جان راس به سبک «ملويه» (به معنای:پیچاپیچ، پیچیده، گردان)، روی پایه‌ای مربعی به ضلع ۱۱٫۲۰ متری و با ارتفاع ۲٫۵۰ متر قرار گرفته است. این بنا در زیاده شمالی واقع شده است به‌صورتی‌که با دیوار شمالی مسجد فاصله‌ای به اندازه ۹٫۶۰ متر برقرار کرده است که بر محوراصلی شمالی-جنوبی بنا واقع است. در تمام اضلاع این پایه، سلسله سیزده یا چهارده‌تایی از طاقچه‌های کوچک قرار گرفته، به‌جز ضلعی که در آن، ورودی شیبراهه واقع شده است. در جبهه جنوبی بنای مناره، که ورودی شیبراهه وجود دارد فقط سری ۱۰تایی از این طاقچه‌های کوچک تعبیه شده است. ورودی این شیبراهه مارپیچ که عرضی معادل با ۱٫۱۷ متر دارد، در وسط ستون‌پایه است. این مسیر مارپیچ بالاتر از پایه شروع می‌شود و بلافاصله به سمت راست می‌پیچد به طوری که تا ارتفاع ۱۶ متری بالا رفته و سه دور کامل در خلاف جهت عقربه‌های ساعت می‌زند. این مارپیچ در یک چهارم اولیه چرخش از آجرکاری‌های پاسنگ می‌گذرد ولی در سه چهارم آخر مسیر غیرقابل صعود می‌شود.[۱]
سازه
[ویرایش]به‌طور کلی در عراق به دلیل نبود سنگ، از آجر به عنوان منبع اصلی در ساختن بناها استفاده می‌شود.[۲] از نظر ارنست هرتسفلد سقف به گونه‌ای طراحی شده که پوششی حصیری روی تیرهای چوبی از جنس درخت خرما گذاشته و در نهایت با قرار دادن لایه‌ای ضخیم از خشت بر بالا، آن را تکمیل کرده‌اند. همین بافت باعث می‌شود که سقف در روزهای بارانی کارایی نداشته باشد زیرا که آب باران به دلیل فقدان شیب نمی‌تواند تخلیه شود. در صحن هم از آجر جلا داده شده برای سنگ‌فرش استفاده شده است.[۳]
جرزهایی که رو به صحن قرار دارند در نیمه بالاییشان دارای تزییناتی با تو‌نشستگی‌های ظریف و قوسی‌شکل هستند. قوس‌ها از دو حلقه متشکل از آجرهای مربعی ساخته شده‌اند.[۱] تو‌نشستگی‌های حلقه داخلی به سمت بیرون و حلقه خارجی به سمت لبه‌ها هستند، درست همانند دروازه رقه در بغداد، با این تفاوت که حلقه‌های مسجد ابو دلف هر کدام دارای ضخامت ۱٫۵ آجر هستند اما در دروازه رقه ضخامت، دو آجر است.[۳] بنا بر تفاوت اندازه آجرهای مربع‌شکل (متغیر بین ۲۵ تا ۲۹ با ضخامت ۷ سانتی‌متر) می‌توان گفت آجر کاری مسجد ابو دلف کیفیت کمتری نسبت به مسجد جامع در سامرا دارد. مسجد احتمالاً دارای سقفی مسطح با ارتفاعی کمتر از ۸ متر بوده است، همانند مورد مشابه آن، مسجد جامع سامرا.[۱]
منابع
[ویرایش]- ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ ۱٫۱۴ ۱٫۱۵ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامKACوارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامBوارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ ۳٫۷ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامAlوارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامFFوارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
- ↑ Creswell، KAC (۱۹۸۹). A Short Account of Early Muslim Architecture. Penguin Books.
- ↑ O'Kane، Bernard (۱۹۹۴). The Civilization on of the Islamic World. The Rosen Group.
- ↑ Al-Amid، Tahir Muzzafar (۱۹۶۸). The Abbasid Architecture of Samarra in Region of Both AlMutsim and Al Mutawakil.
- ↑ Hillenbrand، Robert (۲۰۱۲). Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. Edinburgh University Press.