قطام بنت شجنه

قَطام بنت شِجنه بن عدی یا قطامه (به عربی: قطام بنت شجنة بن عدی) زنی اهل کوفه و محله تیم الرباب در قضیه کشتن علی بن ابی طالب بود. پدرش معروف به ابا قطام و خودش معروف به دختر کوفه بود.

شخصیت قطام

دانشنامه اسلام می‌نویسد وجود شخصیت قطامه انکار نشدنی است و برخی منابع نام پدر و برادر و اطلاعاتی دیگر از وی را می‌دهند. برخی منابع مانند بلاذری و ابوالعباس مبرد نام پدرش را به جای شجنه، علقمه (یا شاید هم علفه باشد چرا که ابن درید می‌گوید قطامه خواهر هلال و مستورد است که دو تن از خوارج بودند)، در منابع دیگر نام پدرش به نام‌های چون اخدر بن شجنه (بلاذری معتقد است که اخدر برادر قطامه بوده که در نهروان کشته شده)، سبخه بن علی بن عامر بن عوف بن ثلعبه بن سعد بن ذهل بن تیم الرباب آمده‌است. تنها مسعودی معتقد است که قطامه دختر عموی ابن ملجم بود و از قبیله تیم الرباب نبود. در کتاب استیعاب بیان شده که قطامه از قبیله بنی عجل بن لخیم است. شهرآشوب نام برادر قطامه را که در نهروان کشته شد را اصبغ می‌نامد. ابن ملجم پس از ازدواج با قطام داشت از تصمیمش مبنی بر کشتن علی منصرف می‌شد که قطامه وی را دوباره تشویق کرد. ابن کثیر روایتی دارد که در کتب دیگر نیست که می‌گوید قطامه همراه ابن ملجم به مسجد اعظم رفت و برایش خیمه‌ای مهیا کرد. در منابع شیعی (ابن شهر آشوب) روایت شده که قطامه برای سه تن غذا یا دارو فراهم کرد و وردان از جاسوس عمرو عاص مقداری پول دریافت نمود.

نقش در توطئه کشتن علی بن ابی‌طالب

در کوفه، ابن ملجم پیش مردان قبیله اش کنده رفت. اما نیتش را بر ملا نکرد، چرا که می‌ترسید در همه جا فاش شود. روزی گروهی از قبیله تیم الرباب را دید که برای ۱۰ تن از کشتگانشان در نهروان عزاداری می‌کردند و در میان آنان زنی زیبا رو به نام قطامه بنت شجنه را دید و دلباخته اش شد و از وی خواستگاری کرد. قطامه پذیرفت به شرطی که مهریه‌اش ۳۰۰۰ درهم، یک کنیز و یک غلام و کشتن علی باشد. وی در جنگ نهروان پدر و برادرش را از دست داده بود و در فکر انتقام‌گیری از علی بود. او نه تنها به عبدالرحمن در انجام این امر پافشاری کرد، بلکه خود نیز کمکش کرد و فردی به نام وردان از قبیله اش را به کمک وی فرستاد. عبدالرحمن نیز از فردی به نام شبیب بن بجره از قبیله بنی اشجع درخواست یاری نمود. شب قبل از واقعه، قطام با این سه تن در مسجد اعظم کوفه دیدار کرد و سینه‌هایشان را با حریر بست. (در منابع، شرح بیشتری بر این کار عجیب ارائه نشده‌است)

انکار توطئه قطام

جعفر شهیدی معتقد است داستانی که دربارهٔ قطام وصف شده‌است از پایه اشتباه است وی در کتابش چنین می‌گوید

شگفت‌تر از اصل داستان پیدا شدن ناگهانی زنی به نام قطام است که ابن ملجم چون او را دید یک دل نه صد دل عاشق وی شد. و شگفت‌تر از داستان قطام، خود قطام است، در حالی که طبری او را زنی قدیسه می‌شناساند و می‌گوید: «در مسجد اعظم معتکف بود که ابن ملجم و دو تن دیگر به نزد وی به مسجد آمدند و گفتند: ما بر کشتن علی متحد شده‌ایم». ابن اعثم، او را زنی بو الهوس و نیمه روسپی معرفی می‌کند… ایشان در ادامه می‌گوید: اصل به وجود آمدن قضیه قطام بیشتر از زبان ابن اعثم گفته شده و در منابع دست اول از آن نامی برده نشده‌است.

جستارهای وابسته

• علی
• ابن ملجم مرادی

منابع

• Veccia Vaglieri, L (1986). "Ibn Muld̲j̲am". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۳ (second ed.). Leiden-London: E. J. Brill. p. ۸۸۷–۹۰.