سیاحت‌نامه اولیا چلبی

جلد کتاب سیاحت‌نامه

سیاحت‌نامهٔ اولیا چلبی کتابی است از جهانگرد معروف عثمانی، اولیا چلبی، که در آن حاصل ۴۰ سال سفرش را در سرزمین‌های امپراتوری عثمانی و سرزمین‌های اطراف آن در ۱۰ جلد به رشتهٔ تحریر درآورده‌است.

سیاحت‌نامه در سال‌های حکومت امپراتوری عثمانی در حدود سال ۱۶۴۰ م نوشته شد و طبق نظر کارشناسان، طولانی‌ترین کتاب در حوزهٔ سفر و گردشگری محسوب می‌شود.

سیاحت‌نامه مهم‌ترین و مفصل‌ترین سفرنامه‌ای است که در دورهٔ عثمانی در نیمهٔ دوم قرن ۱۱ هجری نوشته شده و حاوی خاطرات سفر نویسنده از سرزمین‌های وسیعی است که آن زمان در اختیار دولت عثمانی و بعضاً خارج از سلطهٔ آن دولت بوده‌است.

چلبی قرن‌ها قبل، سفر خود را از استانبول با نوشتن خصوصیات این شهر شامل ساختمان‌ها، بازارها، رسوم و فرهنگ آن آغاز کرد. چلبی به تمام آناتولی، خاورمیانه، قفقاز، سودان، صحرای عرب تا شمال حبشه، روم اروپایی، آلبانی، رومانی، مجارستان، وین، آلمان، هلند، بوسنی و هرزگوین، جنوب روسیه، و تمامی سرزمین‌های عرب سفر کرد.

این اثر ارزشمند بارها به ترکی عثمانی و لاتین چاپ شده و بخش کوتاهی از آن، که به تبریز و شهرهای اطراف آن اختصاص دارد و مربوط به سال ۱۰۵۰ هـ. ق است، توسط حاج حسین نخجوانی به فارسی ترجمه و منتشر شده‌است.

مهم‌ترین نسخهٔ خطی موجود از این کتاب در چهار جلد در موزهٔ توپکاپی استانبول نگهداری می‌شود.

ترجمه

ویلم فلور بخشی از کتاب او را تحت عنوان «سفرهای اولیا چلبی در ایران و قفقاز از ۱۶۴۷ تا ۱۶۵۴» ترجمه کرده‌است.

عباس جوادی محقق ایرانی نیز بخشهایی از این سفرنامه را که درباره مناطق شمال غرب ایران (آذربایجان و قفقاز) است با عنوان «ایران ۳۷۰ سال پیش از نگاه یک سیاح عثمانی اولیاء چلبی» ترجمه کرده است.

چلبي سه سفر به ايران داشته است.

سفرها

سفر اول به ايران

١٠٥٦هـ.ق/١٦٤٦م الي اوايل سال١٠٥٧هـ.ق/١٦٤٧م، نخستين سفروي به ايران، در دوره سلطنت شاه صفي و عباس دوم صفوي بوده است. . اولياء بعنوان مامور گمرك براي ايجاد و گسترش روابط اقتصادي و تجاري، ماموريت پيدا كرد به ايروان وتبريز سفركند. وي در اين سفر، به شهرها و روستاهاي آذربايجان، شروان و قراباغ رفت كه شرح آنها در متن سفرنامه موجود است. اولياء يك هفته بعد از بازگشت به عثماني در اوايل سال١٠٥٧هـ.ق/١٦٤٧م، به درخواست حاكم وان و از طرف محمد پاشا دفترزاده، بيگلربيگي ارزروم، براي پيگيري برخي ا ًمور مجددا به ايران سفر كرد و بعد از حل و فصل موضوع به ارزروم باز گرديد.

سفر دوم به ايران

اين مسافرت از اواخر سال١٠٦٥الي اواسط١٠٦٦هـ.ق/١٦٥٦-١٦٥٥م، به طول انجاميده است. او بعد از انجام ماموريت خود در اروميه و تبريز، به سياحت در شهرهاي اردبيل، نهاوند، كنگاور، همدان، درگزين، دينور، قصرشيرين، قزوين، قم، كاشان، سـاوه، دماوندوري پرداخت و از طريق درتنگ و درنه به بغداد رفت.

سفر سوم به ايران

سومين سفر اولياء به ايران در سال١٠٧٧هـ.ق/١٦٦٧م اتفاق افتاده است. اين سفر بسيار كوتاه بود و اولياء در ادامه سفرهايي كه درمناطق بالكان و اطراف درياي سياه چون كريمه و قفقاز شمالي داشت،سفري

كوتاه به داغستان، دربند، باكو و گیلان انجام داد.

نقدها

برخی پژوهشگران، قسمت‌هایی از سیاحت‌نامه اولیا چلبی را حاصل تخیلات نویسنده آن می‌دانند. برای نمونه مینورسکی در دانشنامه اسلام در این باره می‌گوید: "شوربختانه سفرنامه اولیای چلپی بسیار درهم و برهم است."

ثبت در فهرست میراث معنوی

در سال ۲۰۱۳ کتاب «سیاحتنامه» اثر اولیا چلبی در حوزه گردشگری، در فهرست میراث معنوی سازمان یونسکو به ثبت رسید.

جستارهای وابسته

• اولیا چلبی
• ویلم فلور
• سفرنامه ایران از اولیا چلبی

منابع

• اولیا چلبی:دانشنامه بزرگ اسلامی
• «URMIYA»، Encyclopaedia of Islam (ویراست ۲nd Edition)، Brill Academic Publishers، شابک ۹۰-۰۴-۱۳۹۷۴-۵ نگهداری یادکرد:متن اضافی (رده)
• ««سیاحتنامه» ی اولیا چلبی میراث معنوی یونسکو شد». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). ۱ تیر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۶.