رباب (ربابه خوزستان)

رَباب که مردمان عرب ساکن خوزستان آن را رَبابه می‌نامند از ساز‌های رایج در میان عرب‌ زبانان خوزستان است. ^[۱]رَباب معمولا به دو شکل متداول است، به صورت چوبی و فلزی. به نوعی از آن که جعبه صوتی (کاسه طنینی) فلزی دارد گَلِن یا گالُن نیز می‌گویند. این ساز به جز در خوزستان، تا حدودی در میان بومیان عرب زبان جزیرهٔ کیش در هرمزگان، در تمام کشورهای عربی و شمال آفریقا دیده می‌شود و توسط عرب‌های ساکن خوزستان ^[۲]متداول شده و از قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. رَباب از خانواده سازهای زهی آرشه‌ای (کمانی) مقَید است. مقید به نوعی از سازهای زهی گفته می‌شود که تولید صدا و نواختن آن‌ها توسط تغییر اندازه سیم انجام می‌شود. رَباب تنها یک سیم از جنس رشته‌های دم اسب و یک دسته کوتاه از جنس چوب توت یا چوب‌های متداول دیگر دارد، گوشی‌ها و خرک هم معمولا از جنس چوب توت هستند، آرشه آن نیز از ترکه‌ای چوب خمیده و موهای آن از دم اسب است.

ویژگی‌های ظاهری و ساختاری رَباب

در خوزستان رَباب به دو شکل متداول است:

رَباب با جعبه صوتی چوبی: این نوع رَباب را به دو گونه مختلف می‌توان یافت، مستطیل شکل و منحنی (مستطیلی که اضلاع‌ عمودی آن به صورت کمانی شکل به طرف داخل منحنی شده‌است) که دهانهٔ آنها با پوست گوسفند پوشیده شده. در برخی از نمونه‌ها، جعبه صوتی یک قاب است که هر دو طرف آن پوست کشیده شده‌است و خرک نیز در منطقهٔ معینی روی پوست قرار دارند. رباب دارای یک سیم مویین شکل است که از یک طرف به سیم گیر متصل شده و پس از رد شدن از روی خرک مستقیماً به دور تنها گوشی‌ آن پیچیده می‌شود. رَباب فاقد شیطانک است، ولی به علت فاصلهٔ زیاد سیم از دسته، امکان تماس سیم با دسته هنگام انگشت گذاری وجود ندارد. در انتهای ساز یک میلهٔ فلزی و گاه چوبی وجود دارد که از یک طرف در داخل دسته قرار می‌گیرد و پس از عبور از جعبه صوتی، از قسمت زیر آن خارج می‌شود و به عنوان تکیه‌گاه ساز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رَباب با جعبه صوتی فلزی (گالن): عرب‌های خوزستان گاه به جای جعبه صوتی یا قاب چوبی از گالُن یا ظرف‌های مکعب مستطیل فلزی چهارلیتری روغن استفاده می‌کنند. سایر قسمت‌های این رَباب مانند رباب چوبی است. برخی از نوازندگان ترجیح می‌دهند قسمت‌های جانبی گالن را بشکافند تا بتوانند صدای بیشتری از ساز تولید کنند. در رباب فلزی مانند رباب چوبی از میله‌ای فلزی یا چوبی در انتهای ساز به عنوان تکیه‌گاه استفاده می‌شود و شیوه نواختن در هردو آنها یکسان است.

کوک رَباب

رباب کوک ثابتی ندارد و میزان کشش تنها سیم مویین آن، ارتباط مستقیم با وسعت صوتی صدای خواننده دارد. صدای این سیم در رباب مورد بررسی به صورت می بمل (4♭E) کوک شده‌است.

تکنیک‌های اجرایی رَباب

امکانات اجرایی آرشه و دست چپ در این ساز، با توجه به نوع موسیقی، ساختمان آرشه و ساختار ساز، تنوع زیادی ندارد.

با این همه اغلب تکنیک‌های آرشه کشی کمانچه، مانند: لِگاتو، دتاشه، تِنوتو، گِلیساندو، اِستاکاتو، اِسپیکاتو و پیتزیکاتو بر روی رَباب، متناسب با ساختمان ساز (متناسب با فیزک و ساختار ساز) و به شیوه و سبک خاص موسیقی مورد نظر قابل اجرا هستند.

شیوه نوازندگی و نوع استفاده رَباب

شیوه متداول نواختن ربابه: در انتهای رباب میله‌ای فلزی یا چوبی قرار دارد که از آن در هنگام نوازندگی به عنوان تکیه‌گاه استفاده می‌شود، این میله در هنگام نواختن معمولا میان انگشت شست پا قرار می‌گیرد. نحوهٔ نواختن این ساز بطور تقربی مشابه کمانچه است، دسته ساز با زاویه مناسب (برای نوازنده) در دست چپ قرار می‌گیرد (معمولا انگشت گذاری با دست چپ انجام می‌شود مگر نوازنده چپ دست باشد) و نوازنده آرشه کشی را با دست راست انجام می‌دهد.

نوع استفاده ربابه: رباب تنها ساز زهی بومی است که در خوزستان برای اجراهای موسیقی سنتی عربی استفاده می‌شود. تمام فرم‌های سازی و آوازی موسیقی سنتی عربی با رباب قابل اجرا هستند رباب با چند ساز کوبه ای شامل کاسوره، تمپو و تمبک همراهی می‌شود و مهم‌ترین عرصهٔ حضور این ساز، مجالس عروسی و شادمانی است.