نبردهای ایران و انگلستان

نخستین جنگ‌های ایران و بریتانیا (نبرد نخست و نبرد دوم)
بخشی از بازی بزرگ
نگاره‌ای از جنگ خوشاب
تاریخ ۱۸۵۶ – ۱۸۵۷ (میلادی) موقعیت جنوب ایران و غرب افغانستان نتایج پیروزی بریتانیا عهدنامه پاریس عقب‌نشینی نیروهای ایرانی از هرات خروج نیروهای انگلیسی از ایران
طرف‌های درگیر
امپراتوری بریتانیا کمپانی هند شرقی بریتانیا افغانستان	ایران قاجاری
فرماندهان و رهبران
جیمز اوترام	ناصرالدین‌شاه

جنگ ایران و انگلستان جنگی بود که از ۱۰ آبان ۱۲۳۵ تا ۱۵ فروردین ۱۲۳۶ به طول انجامید. این جنگ باعث شد انگلستان با تلاش ایران برای اعمال ادعایش بر شهر هرات مخالفت کند. اگرچه هرات در زمان آغاز جنگ، بخشی از ایران قاجاری بود، اما این شهر به وسیله امیر شورشی هرات اعلام استقلال کرده و خود را تحت حمایت دولت مستقر انگلستان در هند و در اتحاد با امارت کابل، قرار داده بود. کشور امروزی افغانستان در پی لشکرکشی انگلستان به رهبری جیمز اوترام در دو جبهه جنگ در سواحل جنوبی ایران، در نزدیکی بوشهر و در جنوب میان‌رودان تشکیل شد.

نتیجه این جنگ، خروج ایرانی‌ها از هرات و امضای معاهده جدیدی برای کوتاه آمدن ادعاهای خود در مورد شهر و خروج انگلستان از جنوب ایران بود.

اولین نبرد

اولین نبرد در سال ۱۲۵۴ ه‍.ق (۱۸۳۸ م) صورت گرفت، در زمانی محمدشاه، با سپاهیان ایران هرات را محاصره کردند و در پی این اتفاق، ایران با تهدید جدی از سوی نیروهای بریتانیایی مواجه شدند. دراین جریان، بریتانیا با اعزام پنج فروند کشتی جنگی به جزیره خارگ و برای تهدید ایران، این جزیره را اشغال کرد. سپاه ایران به ناچار در ۱۸ جمادی الثانی ۱۲۵۴ ه‍.ق (۸ سپتامبر ۱۸۳۸ م) بدون اخذ نتیجه‌ای از محاصره هرات دست برداشت و تمام شرایط بریتانیا را پذیرفت. ضعف و بی‌تدبیری حاجی میرزا آقاسی و عدم آگاهی او از اوضاع آن روز در شکست ایران نقش عمده‌ای داشت.

نبرد دوم

قلمرو ایران در سال ۱۸۰۸ م در یک نقشه بریتانیایی. قبل از از دست دادن سرزمین‌هایی از قفقاز در شمال ایران به امپراتوری روسیه از طریق عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ م و واگذاری هرات به بریتانیا از طریق معاهده پاریس در سال ۱۸۵۷ م.

تصویر فرخ‌خان غفاری در مطبوعات لندن در سال ۱۸۵۷ م.

دیگر بار حمله بریتانیا در سال ۱۲۷۳ ه‍.ق (۱۸۵۶ م) در اوایل حکومت ناصرالدین‌شاه رخ داد. سپاهیان ایران هرات را که حاکم آن با حمایت بریتانیایی‌ها اعلام استقلال کرده بود محاصره کردند. ایران، هرات را محاصره و فتح کرد، نیروهای انگلیسی بدین بهانه به جنوب ایران حمله کرده خارگ، بوشهر، برازجان، خرمشهر و اهواز را اشغال کردند. به وسیله فشار نیروی دریایی بریتانیا و اولتیماتوم آن، به ایران، سپاهیان ایران به محاصره هرات پایان دادند که سرانجام با عقد معاهده پاریس در مارس ۱۸۵۷ م در پاریس صلح برقرار شد. این امر به‌تدریج مقدمات جدایی افغانستان را از ایران فراهم ساخت تا اینکه در سال ۱۲۷۳ ه‍.ق از ایران جدا شد.

بریتانیا که بعد از وقایع جنگ اول افغان‌ها و بریتانیا مایل به جنگ در هرات نبود، تصمیم گرفت به جای آن در سواحل خلیج فارس با طرف ایران درگیر شده و آنان را از این طریق تحت فشار قرار دهد. در این زمان میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه، سخت و بدون پرده‌پوشی از بریتانیا حمایت می‌کرد و خود، دست‌نشانده و عامل بریتانیا بود. این جنگ‌ها که از نوامبر ۱۸۵۶ تا آوریل ۱۸۵۷ (نزدیک به پنج ماه) به طول انجامید به جدایی رسمی هرات از ایران منجر شد. هرات بخشی از ایران بود جیمز اوترام طی اولتیماتومی از ایران خواست که از هرات دست بکشد. بریتانیا می‌خواست که افغانستان مستقل شود تا در دسترس روس‌ها و ایرانی‌ها خارج شود. در این دوره روابط ایران و روسیه به صورت اتحاد بود؛ و این امر نگرانی بریتانیا را برانگیخته بود.

جنگ بوشهر

اولین واحد نیروهای بریتانیایی در پنجم دسامبر سال ۱۸۵۶ میلادی در نزدیکی بوشهر پیاده شدند. این گروه ابتدا به تصرف قلعه ریشهر پرداخت و سپس با بمباران بوشهر از طریق دریا، این شهر را در روز ۱۰ دسامبر به آسانی تصرف کرد. نیروهای بریتانیایی سپس به بررسی شرایط پرداختند و با توجه به اطلاع از حضور لشکر ۴۰۰۰ نفری ایرانی در شیراز، نتیجه گرفتند به برای پیشروی در خشکی به نیروی بیشتری احتیاج است و منتظر اعزام نیروی بیشتر از هند به بوشهر شدند. این نیروی کمکی در اواخر ژانویه سال ۱۸۵۷ به بوشهر رسید.

جنگ خوشاب

مقالهٔ اصلی: جنگ خوشاب

جنگ خوشاب نبردی است که در هشتم فوریه ۱۸۵۷ میلادی بین سپاه ایران به فرماندهی شجاع‌الملک قشقایی ، حاکم وقت ایالت فارس و سپاه بریتانیا به فرماندهی ژنرال اوترام در چند کیلومتری برازجان در نزدیکی روستای خوشاب اتفاق افتاد بریتانیایی‌ها و نیروهای هندی عقب‌نشینی کردند و به بوشهر برگشتند. ایران این جنگ را بزرگ‌ترین پیروزی با بریتانیا دانست اما بریتانیایی‌ها همواره این جنگ را پیروزی خود و شکست نیروهای ایرانی می‌دانند. بر اساس گزارش‌های بریتانیایی‌ها، ایرانیان در این جنگ هزار کشته و اسیر داده و بریتانیایی‌ها و هندی‌ها ۱۹ کشته داده‌اند. این جنگ پس از واقعه هرات و با اشغال جزیره خارگ و بندر بوشهر در دسامبر ۱۸۵۶ م رخ داد.

نبرد سوم

سومین هجوم انگلیسی‌ها در سال ۱۳۳۳ ه‍.ق برابر ۱۲۹۴ ه‍.ش (۱۹۱۵. م) در جریان جنگ جهانی اول به جنوب ایران و بوشهر صورت گرفت که با مقاومت مجاهدین تنگستانی و دشتستاتی روبرو شد. در این جنگ که در سربست چغادک در ۱۰ کیلومتری بوشهر اتفاق افتاد نیروهای ایرانی از سه دسته دشتستانی‌ها به فرماندهی غضنفرالسلطنه برازجانی که میانه دار سپاه بود و تنگستانی‌ها به فرماندهی زائر خضرخان که سمت چپ سپاه را در اختیار داشت و شیخ حسین چاهکوتاهی‌ها سمت راست سپاه در دست داشت تشکیل می‌گردیدند. جنگ به علت ضعف تسلیحاتی قوای ایرانی و حرکت زائر خضرخان به سمت اهرم بدون اطلاع سایر قوا به شکست انجامید. در این جنگ قوای دشتستانی و دشتی ازخودگذشتگی‌های زیادی به نمایش گذاشتند، در این جنگ فرمانده قشون پیاده‌نظام سپاه دشتستان، محمداسماعیل بیگ خوشابی کشته شد و همین امر تأثیر بسزایی در کاهش روحیه جنگجویان دشتستانی گذاشت.

جستارهای وابسته

• جدایی هرات از ایران
• سفرنامه‌نویسان انگلیسی و ایران
• اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان
• ایران در جنگ جهانی اول
• جنبش جنوب ایران
• جنگ خوشاب
• جنگ ابوطوق

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Anglo-Persian War». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۲۴.
• خالوحسین بردخونی، سید قاسم یاحسینی، بوشهر، اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی استان بوشهر، چاپ اول، ۱۳۷۲.
• جایگاه دشتستان در سرزمین ایران، سروش اتابک زاده
• دشتستان وغضنفرالسلطنه برازجانی، دکتر هیبت اله مالکی
• دلاوران دشتستان، اسماعیل شهرسبزی
• جنگ ایران و انگلیس، علیمراد فراشبندی

کتاب‌شناسی

• Sandes, Lt Col E.W.C. The Indian Sappers and Miners (1948) The Institution of Royal Engineers, Chatham.

مطالعه بیشتر

• English, Barbara. 1971. John Company's Last War. London: Collins.
• Hunt, Capt. G. H. and George Townsend. 1858. Outram & Havelock's Persian Campaign. London: G. Routledge & Co.
• Outram, Lieut. General Sir James. 1860. Lieut. -General Sir James Outram's Persian Campaign in 1857. London: Smith, Elder and Co.
• Walpole, Sir Spencer. 1912. A History of England from the Conclusion of the Great War in 1815. London: Longmans, Green, and Co. (vol. VI, pp. ۲۶۶–۲۷۳)

پیوند به بیرون

• Persian War
• Regiment Site