ترجیع‌بند

تَرجیع‌بَند یا بند گردان از قالب‌های شعر فارسی است که از غزل‌های چندبیتی که هم‌وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل‌ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می‌نماید. بیت ترجیع با قافیه‌ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می‌گردد. این بیت بندِ ترجیع یا بندِ گردان نامیده می‌شود. به هریک از غزل‌ها، خانه یا رشته گفته می‌شود. هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کمتر یا بیشتر) تشکیل شده. معروف‌ترین ترجیع‌بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است.

بند اول یک ترجیع‌بند از فرخی سیستانی در وصف نوروز:

ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید		کلیدِ باغِ ما را ده که فردامان به کار آید
کلیدِ باغ را فردا هزاران خواستار آید		تو لختی صبر کن چندان که قمری بر چنار آید
چو اندر باغِ تو بلبل به دیدارِ بهار آید		ترا مهمان ناخوانده به روزی صد هزار آید
کنون گر گلبنی را پنج شش گل در شمار آید		چنان‌دانی که هرکس را همی زو بویِ یار آید
بهار امسال پندار همی خوشتر ز پار آید		وزین خوشتر شود فردا که خسرو از شکار آید
بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی		ملک را در جهان هر روز جشنی داد و نوروزی

در ادبیات فارسی شاید بتوان ترجیع‌بند معروف سعدی را شاهکار این سبک از سرایش شعر نامید. این ترجیع‌بند که بندِ گردان آن «بنشینم و صبر پیش گیرم، دنبالهٔ کار خویش گیرم» است، این‌گونه آغاز می‌شود:

ای سروِ بلندقامتِ دوست		وه وه که شمایلت چه نیکوست
در پایِ لطافتِ تو میراد		هر سروِ سَهی که بر لبِ جوست
نازک‌بدنی که می‌نگنجد		در زیرِ قبا چو غنچه در پوست
مَه‌پاره به بام اگر برآید		که فرق کند که ماه یا اوست؟
آن خرمنِ گل نه گل که باغ است		نه باغِ ارم که باغِ مینوست
آن گویِ معنبرست در جیب		یا بویِ دهانِ عنبرین‌بوست

پیوند به بیرون

• لغتنامه دهخدا - ترجیع بند
• ترجیع بند عاشقانه سعدی وبلاگ اشارات مبهم