انجیل توماس

بخشی از انجیل توماس

انجیل توماس (به انگلیسی: Gospel of Thomas) نام کتابی آپوکریفا است که در قرن بیستم در مجموعه نسخ خطی نجع حمادی مصر کشف شد. این کتاب شامل ۱۱۴ گفتاورد(گفته، لوگون، لوگیا، Logion) منسوب به عیسی مسیح است که برخی از آنها شبیه به واژگان در اناجیل عهد جدید می‌باشد و برخلاف برخلاف اناجیل چهارگانه رسمی در عهد جدید، هیچ روایت داستانی از زندگی، مرگ یا رستاخیز عیسی ارائه نمی‌دهد، بلکه مجموعه‌ای از سخنان و تعالیم منسوب به او را ارائه می‌دهد

کشف و تاریخچه

انجیل توما در دسامبر ۱۹۴۵ در روستای نجع حمادی مصر به همراه ۱۲ کدکس دیگر درون یک کوزه سفالی کشف شد. این نسخه به زبان قبطی نوشته شده و متعلق به قرن چهارم میلادی است. دانشمندان گمان می‌کنند که این آثار در واکنش به نامه‌ای از اسقف آتاناسیوس که قانونی سخت‌گیرانه برای کتاب‌های مقدس مسیحی تعیین کرده بود، دفن شده‌اند. بیشتر دانشمندان زمان نگارش نسخه اصلی را به قرن اول یا میلادی دوم نسبت می‌دهند که احتمالاً به زبان یونانی یا آرامی نوشته شده است . بنابراین انجیل توما یکی از متون مسیحی بسیار کهن است که تاریخ نگارش آن به احتمال زیاد به قبل از زمان نگارش اناجیل چهارگانه رسمی بر میگردد .

محتوا

این متن شامل ۱۱۴ گفته است که عیسی مستقیماً به شاگردانش، به‌ویژه توما، بیان می‌کند. بر خلاف اناجیل متعارف (متی، مرقس، لوقا و یوحنا)، انجیل توما دارای ساختار روایی نیست و بیشتر شبیه مجموعه‌ای از گفته‌های مستقل است که برخی از آن‌ها در سایر اناجیل نیز دیده می‌شود. این گفته‌ها اغلب با عبارت «عیسی گفت...» آغاز می‌شوند و گاهی به شکل مکالمات او با شاگردانش ثبت شده‌اند . برخی دیگر حاوی آموزه‌های رمزگونه و عرفانی‌اند. این ویژگی باعث شده که برخی این انجیل را با گنوسیسم مرتبط بدانند . یکی از جملات معروف این متن چنین است:

"عیسی گفت: اگر آنچه در درون شماست را آشکار کنید، آنچه در درون دارید شما را نجات خواهد داد. اما اگر آن را آشکار نکنید، آنچه در درون شماست شما را نابود خواهد کرد."

این نوع تعالیم که بر کشف درونی و شناخت حقیقت درونی تأکید دارد، یکی از مشخصه‌های مهم این انجیل محسوب می‌شود .

نمونه‌هایی از گفته‌های برجسته:

• لوگون ۱: «کسی که معنی این سخنان را دریابد، مرگ را نخواهد چشید.»
• لوگون ۲۲: «وقتی دو را یک کنید...، آنگاه وارد ملکوت خواهید شد.»

ارتباط با گنوستیسیسم

برخی از محققان بر این باورند که انجیل توما تحت تأثیر جنبش گنوسی قرار دارد، زیرا تأکید زیادی بر شناخت (گنوسیس، به یونانی باستان: γνῶσις) و کشف حقیقت درونی دارد . گنوستیسیسم یک جنبش فکری و دینی در اوایل مسیحیت بود که بر دانش باطنی و تجربه شخصی از حقیقت الهی تأکید داشت. برخی از گفته‌های انجیل توما، مانند جمله «پادشاهی خدا درون شماست» که در انجیل لوقا نیز یافت میشود(انجیل لوقا باب ۱۷ آیه ۲۱)، با اندیشه‌های گنوسی همخوانی دارد. با این حال، برخی دیگر از پژوهشگران معتقدند که این انجیل به‌طور کامل گنوسی نیست، بلکه یکی از نمونه‌های متون اولیه مسیحی است که بعدها تحت تأثیر عناصر گنوسی قرار گرفته است .

مقایسه با اناجیل رسمی

پژوهش‌های تطبیقی نشان می‌دهد که حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد از گفته‌های انجیل توما مشابه آموزه‌های عیسی در اناجیل رسمی هستند، هرچند در برخی موارد تفاوت‌های معنایی و تفسیری نیز دیده می‌شود. در مطالعاتی که توسط هلوت کستر (Helmut Koester) انجام شده، مشخص شده است که تقریباً ۳۵ درصد از متون انجیل توما به‌طور مستقیم با انجیل‌های متی و لوقا مطابقت دارند، درحالی‌که ۱۵ تا ۲۰ درصد از این انجیل، شباهتی با متون شناخته‌شده ندارد و احتمالاً برگرفته از منابع گمشده یا سنت‌های شفاهی است .

میزان تطابق کلی انجیل توما با اناجیل رسمی (برآورد عددی)

مطالعات محققان مختلف نشان می‌دهد که:

• ۳۵٪ از متون انجیل توما تقریباً همسان با متون متی، مرقس و لوقا است.
• ۲۰٪ دارای مشابهت معنایی اما با تفاوت‌های مهم در تفسیر و سبک بیان است.
• ۱۵ تا ۲۰٪ کاملاً منحصر به فرد بوده و در هیچ‌یک از اناجیل رسمی دیده نمی‌شود.
• ۳۰٪ از متون آن دارای شباهت جزئی با منابع دیگر است اما تغییرات قابل‌توجهی دارد .

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

• انجیل توما یکی از کهن‌ترین متون مسیحیت اولیه است که شباهت زیادی به متون متی، مرقس و لوقا دارد.
• از نظر سبک، این انجیل بیشتر شبیه به مجموعه‌ای از گفته های عیسی (مانند منبع فرضی "Q") است تا یک روایت تاریخی.
• برخی گفته‌های انجیل توما کاملاً گنوسی یا عرفانی هستند و در اناجیل رسمی دیده نمی‌شوند.
• میزان شباهت کلی این انجیل به اناجیل رسمی ۵۰ تا ۷۰ درصد تخمین زده شده است.

برخی از محققان و خوانندگان انجیل توما، عباراتی را در این متن یافته‌اند که به ظاهر زن‌ستیزانه به نظر می‌رسند و‌ این را دلیلی برای رد این کتاب عنوان می کنند. با این حال، از دیدگاه عرفانی و متافیزیکی، این تعابیر ممکن است نیاز به تفسیر عمیق‌تر و نمادین داشته باشند. در این دیدگاه، تأکید اصلی بر وحدت وجود، تحول درونی و رسیدن به معرفت الهی است، نه بر تفاوت‌های جنسیتی یا اجتماعی.

یکی از گفتارها که به زن‌ستیزی و ضدیت با جنسیت مونث نسبت داده می‌شود گفتار۱۱۴ است:

"۱۱۴ : پطرس (از عیسی) درخواست کرد: مریم ما را ترک کند، زیرا زنان سزاوار زندگی (در ملکوت خدا) نیستند! عیسی گفت: بنگرید، من او (مریم) را نرینه می‌کنم (به مرد تبدیل می‌کنم) تا او بتواند یک روح زنده شود مانند شما مردان! زیرا هر زنی خود را مذکر (مَرد) کند به ملکوت آسمانی وارد می‌شود."

در منابع گنوسی، از جمله در انجیل توما، مفهوم روحانی انسان به جنسیت وابسته نیست و در واقع هدف از آموزه‌ها، تعالی روح و دستیابی به حقیقتی است که فراتر از تفاوت‌های فیزیکی و ظاهری است. بنابراین، نگرش عرفانی این متون، همگان را دعوت به شناخت درونی و معنوی می‌کند و هیچ‌گونه تبعیض جنسی را تجویز نمی‌کند .