ابوطالب مکی

محمد بن علی بن عطیه بن عطیه حارثی مکی معروف به ابوطالب مکی (درگذشت: ۳۸۶ ق/۹۹۶ م در بغداد) زاهد و عارف سده چهارم هجری قمری است. در اصل از مردم جبل ایران بود و چون در مکه پرورش یافته بود به «مکی» معروف شد. از زندگی و احوال شخصی و خانواده‌اش آگاهی دقیقی نداریم و مؤلفان کتاب‌های طبقات و ترجمه‌های صوفیه نیز از او سخنی نگفته‌اند.

مهمترین اثر او کتاب «قوت القلوب» است با اسم کامل «قوت القلوب فی معامله المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید» به معنی «مایه حیات قلب‌ها در معامله با محبوب و توصیف چگونگی رسیدن مرید تا مقام توحید». از گوناگونی مطالبی که در قوت‌القلوب دیده می‌شود، می‌توان دریافت که دوره‌ای طولانی را به فراگیری علوم زمان خود اختصاص داده و به ویژه، در استماع حدیث و روایت آن کوشا بوده‌است. او صحیح بخاری را نزد ابوزید استماع کرد و از عبدالله بن جعفر فارس اجازه روایت گرفت. از کسانی مانند ابوبکر آجری، علی بن احمد مصیصی، محمد بن عبدالحمید صنعانی و احمد ضحاک روایت می‌کرد. همچنین، کسانی مثل عبدالعزیز ازجی و محمد بن مظفر خیاط از او روایت کرده‌اند.

نسبت ابوطالب در تصوف به دو واسطه از طریق ابوالحسن احمد و پدر او، ابوعبدالله محمد بن سالم، به سهل تستری (درگذشته ۲۸۳ق) می‌رسید. او با ابن جلا از صوفیان معروف شام، نیز هم‌سخنی داشت و از او با عنوان «شیخنا ابوبکر بن جلا» یاد می‌کند.

ابوطالب با ریاضت روزگار می‌گذراند و ظاهراً سال‌ها خوراکش برگ و ریشه گیاهان صحرا بود، آن‌چنان‌که رنگ بر چهره نداشت. روش ابوطالب مکی در تصوف مبتنی بر مجاهدت و ریاضت نفس و زهد و ترک و تجرد بود. او جوع و سهر و صمت و خلوت را اساس سلوک می‌دانست و ظاهراً در این روش از حد اعتدال خارج می‌شد؛ اما از سوی دیگر، در برخی موارد وسعت نظر و سماجت و اعتدال از خود نشان می‌داد. چنان‌که، بر خلاف بسیاری از زاهدان دوره خود، سماع را اگر از روی لهو و برای لذت نفسانی نبود، حلال می‌دانست و می‌گفت: «هر که سماع را منکر آید، هفتاد صدیق را منکر شده باشد».

وی در ۳۸۶ هجری قمری در بغداد درگذشت.

منابع

• روزنامه ایران، چهارشنبه، ۱۰ آذر ۱۳۸۹، سال شانزدهم، شماره ۴۶۶۳
• Atif Khalil (۲۰۱۱). «Abū Tālib al‐Makkī & the Nourishment of Hearts (Qūt al‐qulūb) in the Context of Early Sufism». Muslim World. دریافت‌شده در ۴ اوت ۲۰۱۶.
• فتح‌الله مجتبایی. «ابوطالب مکی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. دریافت‌شده در ۴ اوت ۲۰۱۶.
• دکتر علی‌اکبر ولایتی؛ تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
• دکتر مهدی دهباشی و دکتر سید علی اصغر میرباقری فرد. تاریخ تصوف (جلد ول) سیر تطور عرفان اسلامی از آغاز تا قرن ششم هجری. سمت، ۱۳۹۴. ۱۰۴. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۲-۰۲۴۹-۱.

جستارهای وابسته

• ابوطالب محمد بن علی مکی در ویکی فقه