نیاپرنده[۳] یا دیرینه‌مرغ[۴] یا آرکئوپتریکس (به انگلیسی: Archaeopteryx، تلفظ: /ˌɑːrkiːˈɒptərɪks/) دایناسوری گوشتخوار از دورهٔژوراسیک می‌باشد. این دایناسور از نیاکان پرندگان به‌شمار می‌رود که حدود ۱۵۰ تا ۱۵۵ میلیون سال قبل در دوره ژوراسیک در مجمع‌الجزایری در دریای گرمسیری کم‌عمق در جنوب آلمان زمانیکه اروپا خیلی نزدیک به استوا بوده‌است، می‌زیسته‌است. اندازه و شکل آرکئوپتریکس مثل زاغی اروپایی[۵] است که می‌توانسته تا ۵/. متر در طول رشد کند. با وجود اینکه آن‌ها اندازهٔ کوچک، بالهای وسیع و توانایی برای پرواز داشتند، آرکئوپتریکس نسبت به پرندگان امروزی اشتراکات بیشتری با دایناسورهای دَدپا کوچک داشتند، به‌خصوص ویژگی‌های بعدی را با دینونیکوسور[۶]درومااوساروس[۷] و ترودونتیدس[۸] به اشتراک گذاشتند، آرواره‌ها با دندان‌های تیز، سه انگشت با چنگال‌ها، یک دُم استخوانی بلند، انگشتان پای دوم (چنگال کشنده)، پرها و ویژگی‌های اسکلتی مختلف.[۹]
آرکئوپتریکس از کلمه یونانی |ἀρχαῖος به معنی باستانی و کلمه یونانی |πτέρυξ به معنای بالدار گرفته شده و به معنای کهن‌بال است. این پرنده گاه با نام آلمانی Urvogel (نیا-پرنده) نیز نامیده می‌شود.[۱۰]
آرکئوپتریکس، در سال ۱۸۶۱ در بندر باواریا کشف شد،[۱۱] و پس از فقط ۲ سال چارلز داروین تحقیقاتش را روی گونه اصلی منتشر کرد و یک بخشی از مدرک کلیدی بحث در مورد تکامل شد. در طی سال‌ها، بیشتر از نه سنگواره از آرکئوپتریکس به‌دست آمده‌است.
اولین نمونهٔ کشف‌شده، که شاید معروف‌ترین سنگواره‌ی جهان باشد و حالا به نمونهٔ لندن معروف است، تکه‌تکه و ناقص بود. از آن زمان، ده سنگواره از اسکلت این جانور یافت شده‌است که بعضی از آن‌ها به‌شکلی شگفت‌انگیز سالم مانده‌اند. آرکئوپتریکس، مثل پرندگان امروزی، پرهایی کشیده روی بال و دمش داشت و به همین دلیل همیشه آن را نخستین پرنده قلمداد کرده‌اند. با این همه، حالا می‌دانیم که پرهای پیچیده و دیگر ویژگی‌های پرنده‌مانند در میان دایناسورهای گوشتخوار معروف به دست‌قاپان متداول بوده‌اند. گرچه امروز هم آرکئوپتریکس را از نخستین نیاکان پرندگان امروزی می‌دانند، بسیاری از دست‌قاپان کمابیش پرنده‌مانند بودند.[۱۲]
↑Godefroit, Pascal; Cau, Andrea; Hu, Dong-Yu; Escuillié, François; Wu, Wenhao; Dyke, Gareth (2013). "A Jurassic avialan dinosaur from China resolves the early phylogenetic history of birds". Nature. 498 (7454): 359–362. Bibcode:2013Natur.498..359G. doi:10.1038/nature12168. PMID23719374. S2CID4364892.
.png){kind=small}