اگزوسه

اگزوسه
Exocet
اگزوسه; Exocet
نوع	موشک ضدکشتی
خاستگاه	فرانسه
تاریخچه خدمت
خدمت	۱۹۷۳ (کشتی‌پایه- ام‌ام ۳۸); ۱۹۷۹ (هواپایه- آام۳۹)
جنگ‌ها	جنگ فالکلند، جنگ ایران و عراق، جنگ نفتکش‌ها
تاریخچه تولید
تاریخ طراحی	از ۱۹۶۷
سازنده	نور اویاسیون و آئروسپاسیال (۱۹۷۳ تا ۲۰۰۱); ام‌بی‌دی‌ای (۲۰۰۱ تاکنون)
ویژگی‌ها
وزن	۶۷۰ کیلوگرم
طول	۴٫۷ متر
قطر	۳۴٫۸ سانتیمتر
طول بال	۱٫۱ متر
سر جنگی	۱۶۵ کیلوگرم
موتور	راکت سوخت جامد; توربوجت (ام‌ام۴۰ بلاک ۳)
برد; عملیاتی	آام۳۹: ۵۰ تا ۷۰ کیلومتر; ام‌ام۴۰ بلاک ۲: ۷۲ کیلومتر; ام‌ام۴۰ بلاک ۳: بیش از ۱۸۰ کیلومتر
بیشینهٔ سرعت	۰٫۹۲ ماخ (۱۱۳۴ کیلومتر بر ساعت)
سامانهٔ; هدایت	ناوبری اینرسیایی و آشیانه‌یابی فعال راداری

اگزوسه (به فرانسوی: Exocet) موشک ضدکشتی فرانسوی است که تولید آن از اواسط دهه ۱۹۷۰ آغاز شده و همچنان ادامه دارد. گونه‌های متفاوت موشک اگزوسه از کشتی، زیر دریایی، آتشبارهای ساحلی و هواپیماها و هلیکوپترهای جنگی شلیک می‌شوند. اگزوسه در سال ۱۹۷۴ وارد نیروی دریایی ارتش فرانسه شده و از آن زمان تاکنون به کشورهای متعدد دیگری نیز صادر شده و در دهه ۱۹۸۰ در جنگ‌های ایران و عراق و جنگ فالکلند شرکت داشت.

اگزوسه با آشیانه‌یابی فعال راداری هدایت می‌شود و به یک کلاهک جنگی ۱۶۵ کیلوگرمی مسلح است. این موشک هوابه‌سطح و سطح‌به‌سطح از قابلیت حرکت در سطح آب برخوردار است و تازه‌ترین مدل سطح‌به‌سطح آن (ام‌ام۴۰ بلاک ۳) تا ۱۸۰ کیلومتر برد عملیاتی دارد. برای از میان بردن کشتی‌های جنگی کوچک و متوسط مانند ناوچه‌ها و ناوشکن‌ها طراحی شده اما با شلیک چندین فروند از آن می‌توان به کشتی‌های بزرگتر مانند ناوهای هواپیمابر هم آسیب رساند.

اگزوسه موشکی نسبتاً جمع‌وجور در کلاس خود محسوب می‌شود و نزدیکترین همتای اگزوسه از نظر مشخصات ظاهری و قابلیت‌ها موشک آمریکایی هم‌دورهٔ آن یعنی هارپون است. موشک‌های ضدکشتیِ سوئدی آربی‌اس-۱۵، چینی سی-۸۰۲، روسی خا-۳۵ و بریتانیایی سی ایگل از دیگر موشک‌های مشابه با اگزوسه به‌شمار می‌روند.

تاریخچه

طراحی اگزوسه، که نام آن در فرانسوی به معنی پرنده‌ماهی است، از سال ۱۹۶۷ در شرکت هوانوردی نورد برای استفاده کشتی‌های جنگی آغاز شد. چند سال بعد شرکت‌های نورد و ایراسپیشیال ادغام شدند و ادامه طراحی و توسعه آن در ایراسپیشیال ادامه یافت. اگزوسه تا سال ۲۰۰۱ در ایراسپیشیال تولید شده و از آن به بعد خط تولید آن به شرکت بین‌المللی ام‌بی‌دی‌ای منتقل شد.

مشخصات

اگزوسه از یک موتور راکتی سوخت جامد بهره می‌برد که سرعت موشک را به ۰٫۹۳ ماخ یعنی نزدیکی سرعت صوت می‌رساند. طول موشک ۴٫۷ متر و کالیبر آن ۳۵۰ میلی‌متر است. اولین مدل کشتی‌پایه این موشک یعنی ام‌ام۳۸ قادر بود کشتی‌های دشمن را از مسافت حداکثر ۴۲ کیلومتری هدف قرار دهد. در مدل هواپایه آام۳۹ برد عملیاتی موشک به ۵۰ تا ۷۰ کیلومتر (با توجه به ارتفاع و سرعت جنگنده یا هلیکوپتر و سرعت هدف) رسیده بود. جدیدترین نوع اگزوسه که با کد ام‌ام۴۰بلاک۳ شناخته می‌شود و از کشتی‌های جنگی و آتشبارهای ساحلی شلیک می‌شود از یک موتور توربوجت و تقویت‌کننده راکتی استفاده می‌کند و تا ۱۸۰ کیلومتر برد عملیاتی دارد.

اگزوسه به یک کلاهک جنگی ۱۶۵ کیلوگرمی مسلح است که از مواد منفجره خرج تهی ترکش‌دار پر شده و با فیوز مجاورتی و تأخیری تجهیز می‌شود.^[۱]

چهارده نوع هواپیما و هلیکوپتر از جمله هلیکوپتر ماریتین، هلیکوپتر سوپرفریو و هواپیماهای آفندی جت استریک، میراژ اف-۱، میراژ ۲۰۰۰ و داسو رافال به این موشک مجهز می‌شوند.

تاریخچه عملیاتی

جنگ فالکلند

در ۴ مه ۱۹۸۲ (۱۴ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱) و در طی جنگ فالکلند یک موشک هواپرتاب آام۳۹ اگزوسه شلیک شده از یک داسو-برگه سوپراتاندارد متعلق به نیروی دریایی آرژانتین، به ناوشکن موشک‌انداز اچ‌ام‌اس شفلید از ناوگان نیروی دریایی سلطنتی اصابت نموده، به آن خساراتی وارد نمود که منجر به غرق شدن شناور مذکور گردید. در ۲۵ مه همان سال کشتی تجاری ۱۵٬۰۰۰تنی آتلانتیک مورد اصابت دو اگزوست شلیک شده از یک سوپراتاندارد قرارگرفت. دو موشک کشتی به کشتی ام‌ام۳۸ از ناوشکن آارآ سِگوی (ناوشکن کلاس الن ام. سامنر سابق نیروی دریایی ایالات متحده)، برداشته شد و برای پرتاب از زمین به یک پرتابگر زمینی منتقل شد.^[۲] این موشک‌ها در ۱۲ ژوئن ۱۹۸۲ پرتاب شدند و یکی از آنها به ناوشکن اچ‌ام‌اس گلامورگان اصابت کرد.

اچ‌ام‌اس شفیلد

شفیلد یک ناوشکن موشک انداز تیپ ۴۲ بود. در ۴ مه ۱۹۸۲، شفیلد که در وضعیت دیدبانی دفاعی (آمادگی درجه دو) در اقصی نقطه جنوبی از سه ناوشکن نوع ۴۲ قرار داشت، مورد اصابت یکی از دو موشک آام۳۹ هواپرتاب اگزوسه که از جنگنده‌های ضربتی سوپر اتاندارد نیروی دریایی آرژانتین شلیک شده بود، قرار گرفت. موشک دوم در فاصله نیم مایلی از بدنه کشتی به دریا برخورد نمود.^[۳]

موشکی که به شفیلد برخوردکرد، به سمت راست عرشه دوم طبقه اصابت نمود، از میان سالن غذاخوری افسران جزء عبور نموده و در دیواره موتورخانه یدکی/موتورخانه جلویی در فاصله ۲٫۴ متری (۷ فوت و ۱۰ اینچ) سطح دریا نفوذ کرده و حفره ای در دیواره کشتی به ابعاد ۱٬۲ در ۳ متر (۴ در ۱۰ فوت) ایجاد نمود. این در حالی بود که سرجنگی موشک منفجر نشد.^[۴] ۲۱نفر از خدمه کشتی کشته شده و ۲۶ نفر زخمی شدند.نهایتا این ناوشکن در ۱۰ ماه مه در موقعیت جغرافیایی۵۳°۰۴′ جنوبی ۵۶°۵۶′ غربی / ۵۳٫۰۶۷°جنوبی ۵۶٫۹۳۳°غربی / -53.067; -56.933 غرق شد. از دست رفتن شفیلد شوکی عمیق برای مردم و دولت بریتانیا بود.

گزارش رسمی هیئت تحقیق نیروی دریایی سلطنتی نشان می‌دهد که بر اساس شواهد ،کلاهک جنگی موشک منفجر نشده است. در طول چهار روز و نیمی که کشتی شناور ماند، پنج بازرسی از آن انجام شده و تعدادی عکس گرفته شد. بر اساس مصاحبه‌های انجام شده با خدمه کشتی و اذعان متخصصان اگزوسه در این مورد (در جنگ فالکلند نیروی دریایی سلطنتی ۱۵ کشتی رزمی مجهز به موشک اگزوسه در اختیار داشت)، هیچ شواهدی از انفجار وجود نداشت. اگرچه احتراق سوخت موشک باعث آتش‌سوزی شد که قابل بررسی نبود زیرا تجهیزات آتش‌نشانی از کار افتاده بودند.

اس اس آتلانتیک

اس اس آتلانتیک یک کشتی کانتینری رو-رو ۱۴٬۹۵۰ تنی بود که عجولانه برای حمل هواگردها روی عرشه خود تبدیل شده بود. این شناور بالگردها و تدارکات، از جمله بمب‌های خوشه ای را حمل می‌نمود.^[۵] دو موشک اگزوسه به سمت یک ناوچه شلیک شده بود، اما پدافند ناوچه موشک‌ها را منحرف نموده و موشک‌ها به جای آن کشتی آتلانتیک را دوباره هدف قرار دادند. هر دو موشک به آن شناور اصابت نموده و کلاهک‌های جنگی یا پس از نفوذ به دیواره کشتی،^[۶] یا در اثر برخورد با آن، منفجر شدند.^[۷] به شهادت شاهزاده اندرو، این انفجارها باعث «پاشیدن آب در حدود یک چهارم مایل دورتر» شد.^[۸] دوازده تن از خدمه کشتی کشته شدند و بازماندگان به ناو هواپیمابر اچ‌ام‌اس هرمس منتقل گردیدند. کشتی تدارکاتی آتلانتیک سه روز بعد غرق شد.

جنگ ایران و عراق

عراقی‌ها در جنگ ایران و عراق به‌طور گسترده‌ای از این موشک علیه کشتی‌های نظامی و غیرنظامی ایران استفاده کردند و چندین کشتی ایرانی از جمله دو فروند از ناوچه‌های سبک کلاس بایندر با این موشک‌ها غرق شدند. تعدادی از هلیکوپترهای سوپرفریو عراق و تعدادی از میراژ اف-۱‌هایی که در اواخر جنگ به عراق تحویل شدند، قابلیت شلیک این موشک را داشتند. فرانسوی‌ها پیش از تحویل میراژ اف-۱های سازگار با اگزوسه، پنج فروند هواپیمای ضدکشتی سوپراتاندارد نیروی دریایی خود را به عراق اجاره داده بودند. در جنگ نفتکش‌ها در جریان جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۷ یک جنگنده میراژ اف-۱ عراقی با شلیک دو موشک اگزوسه ناوچه آمریکایی یواس‌اس استارک را دچار صدمه جدی کرد.

هدایت موشک

این موشک کروز ابتدا با ناوبری اینرسیایی به سوی هدف پرواز کرده و رادار آن زمانی روشن می‌شود که هدف در محدودهٔ برد راداری موشک قرار بگیرد. هدایت موشک سپس به شیوهٔ آشیانه‌یابی فعال راداری تغییر حالت می‌دهد. امواج رادار هدف را پیدا کرده و موشک را به سوی آن هدایت می‌کنند.

اگزوسه برای جلوگیری از آشکارگی راداری و گرمایی و مواجه نشدن با با پدافند هوایی دشمن در ارتفاع بسیار پایین حرکت می‌کند. این موشک به یک ارتفاع‌سنج راداری مجهز است که در ۴ کیلومتری محل پرتاب ارتفاع را در حدود ۱۰ متری سطح دریا تنظیم می‌کند و با سرعت ۰٫۹ ماخ ادامه مسیر می‌دهد. در مرحله پایانی پرواز ارتفاع باز هم کاهش پیدا می‌کند. به طوری‌که موشک در صورت آرامش دریا فقط یک تا دو متر با سطح آب فاصله می‌گیرد تا در افق راداری کشتی قرار نگیرد. در نتیجه تا قبل از آنکه اگزوسه به ۶ کیلومتری کشتی مورد نظر برسد، حداقل توسط رادارهای کشتی مورد نظر دیده نخواهد شد. پس از آن نیز سیستم‌های دفاع هوایی نزدیک کشتی زمان بسیار کمی برای واکنش در اختیار دارند.

مدل‌ها

نوع کشتی‌پایه این موشک که با کد ام‌ام ۳۸ شناخته می‌شود، در سال ۱۹۷۵ وارد خدمت رسمی در نیروی دریایی فرانسه شد. طراحی نوع هواپایه که با کد آام ۳۹ شناخته می‌شود نیز در سال ۱۹۷۴ آغاز شده و در سال ۱۹۷۹ تحویل نیروی دریایی فرانسه گشت.

مدلی از این موشک هم برای استفاده زیردریایی‌ها تولید شده که با کد اس‌ام ۳۹ شناخته می‌شود. در این مدل موشک در یک کپسول ضدآب قرار دارد و پس از خروج از آب از کپسول خارج شده و موتور موشک روشن می‌شود.

مدل کشتی‌پایه و زمین‌پایه ام‌ام ۴۰ هم آخرین مدل اگزوسه است که برای استفاده کشتی‌های جنگی و آتشبارهای ساحلی ساخته شده و جایگزین مدل ام‌ام ۳۸ شده است. ام‌ام۴۰ بلاک۳ قابلیت هدایت از طریق فرمان‌های راهبری جی‌پی‌اس را نیز دارد و امکان استفاده از آن علیه اهداف زمینی وجود دارد. علاوه بر نیروی دریایی فرانسه کشورهای قطر، امارات، عمان، پرو، یونان، اندونزی و مراکش نیز ام‌ام ۴۰بلاک۳ را برای نیروی دریایی خود سفارش داده‌اند.

کاربران

کاربران کنونی

آرژانتین
برونئی
بلغارستان
برزیل
کامرون
شیلی
کلمبیا
قبرس
اکوادور: ام‌ام۴۰
مصر: ^[۹] ام‌ام۳۸، ام‌ام ۴۰ و آام۳۹
فرانسه
آلمان: ام‌ام۳۸ که بایستی با آربی‌اس ۱۵ جایگزین شود.
یونان: نیروی دریایی - ام‌ام۳۸، ام‌ام۴۰ بلاک ۲ و ۳
نیروی هوایی - آام۳۹
اندونزی: ام‌ام۴۰ بلاک۲ بر روی ناوچه‌های سبک کلاس سیگما
هند: نیروی دریایی
ایران: آام-۳۹های عراقی را به همراه میراژ اف-۱های عراقی که به ایران پناهنده شدند بدست آورد.
کویت
لیبی
مالزی: نیروی دریایی - ام‌ام۳۸، ام‌ام ۴۰، اس‌ام۳۹ (بر روی زیردریایی‌ها)
مراکش: نیروی دریایی - ام‌ام۳۸، ام‌ام ۴۰،
نیروی هوایی - آام۳۹
عمان
پاکستان: نیروی هوایی- آام۳۹ (بر روی میراژ ۵ (مدل حمایت دریایی)
نیروی دریایی - اس‌ام۳۹ (بر روی زیردریایی‌های آکوستا)، آام۳۹ (بر روی هواپیماهای گشت و مراقبت دریایی)
پرو: نیروی دریایی - ام‌ام۳۸ , AM39, MM40
قطر
آفریقای جنوبی: نیروی دریایی^[۱۰]
کره جنوبی: نیروی دریایی
تایلند: نیروی دریایی - ام‌ام۳۸
ترکیه: MM38^[۱۱]^[۱۲]
امارات متحده عربی: نیروی دریایی
اروگوئه
ونزوئلا: نیروی هوایی - AM39 (بر روی داسو میراژ ۵۰)

کاربران سابق

بلژیک: در ناوچه‌هایی که سال ۲۰۰۸ به بلغارستان فروخته شد استفاده می‌شد.
عراق: نیروی هوایی عراق - AM39 بر روی میراژ اف۱ که در جنگ ایران و عراق استفاده شد.
بریتانیا: نیروی دریایی تا سال ۲۰۰۲ که آخرین کشتی جنگی مجهز به مدل ام‌ام۳۸ این موشک بازنشسته شد.

منابع

↑ Exocet AM.39 / MM.40 بایگانی‌شده در ۶ ژانویه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine FAS
↑ Scheina, Robert L. (2003). Latin America's Wars Volume II: The Age of the Professional Soldier, 1900–2001. Potomac Books Inc. p. 316. ISBN 978-1-57488-452-4.
↑ Sheffield Board Of Inquiry: Narrative of the attack (PDF), 22 July 1982, p. 6, archived from the original (PDF) on 12 December 2007
↑ Loss of HMS Sheffield – Board of Inquiry (PDF) (Report). Northwood: Commander-in-Chief Fleet. 28 May 1982. p. 2. Archived from the original (PDF) on 6 February 2012. Retrieved 9 December 2018.
↑ "The Atlantic Conveyor". www.thinkdefence.co.uk. Think Defence. 20 March 2016.
↑ Chant, Christopher (2001). Air War in the Falklands 1982. Oxford: Osprey Publishing. p. 55. ISBN 978-1-84176-293-7.
↑ "Board of Enquiry (Report) Loss of SS Atlantic Conveyor" (PDF). Archived from the original (PDF) on 12 October 2012. Retrieved 2012-11-25.
↑ "Prince Andrew talks of Falklands horror". Glasgow Herald. 14 November 1983. p. 2.
↑ «SIPRI Arms Transfer Database». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۸ فوریه ۲۰۱۲.
↑ Fact File on DefenceWeb
↑ "Türk Deniz Kuvvetleri" (به ترکی استانبولی). www.dzkk.tsk.tr. Archived from the original on 23 March 2010. Retrieved 2009-11-29.
↑ "World Navies Today: Turkey". www.hazegray.org. Retrieved 2009-11-29.

یعقوب اصلانی (۱۳۷۷)، راکت و موشک‌های استراتژیک جهان- جلدچهارم، انتشارات عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران

[1] Exocet AM.39 / MM.40 بایگانی‌شده در ۶ ژانویه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine FAS

[2] Scheina, Robert L. (2003). Latin America's Wars Volume II: The Age of the Professional Soldier, 1900–2001. Potomac Books Inc. p. 316. ISBN 978-1-57488-452-4.

[3] Sheffield Board Of Inquiry: Narrative of the attack (PDF), 22 July 1982, p. 6, archived from the original (PDF) on 12 December 2007

[4] Loss of HMS Sheffield – Board of Inquiry (PDF) (Report). Northwood: Commander-in-Chief Fleet. 28 May 1982. p. 2. Archived from the original (PDF) on 6 February 2012. Retrieved 9 December 2018.

[5] "The Atlantic Conveyor". www.thinkdefence.co.uk. Think Defence. 20 March 2016.

[6] Chant, Christopher (2001). Air War in the Falklands 1982. Oxford: Osprey Publishing. p. 55. ISBN 978-1-84176-293-7.

[7] "Board of Enquiry (Report) Loss of SS Atlantic Conveyor" (PDF). Archived from the original (PDF) on 12 October 2012. Retrieved 2012-11-25.

[gh19831112-8] "Prince Andrew talks of Falklands horror". Glasgow Herald. 14 November 1983. p. 2.

[9] «SIPRI Arms Transfer Database». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۸ فوریه ۲۰۱۲.

[10] Fact File on DefenceWeb

[11] "Türk Deniz Kuvvetleri" (به ترکی استانبولی). www.dzkk.tsk.tr. Archived from the original on 23 March 2010. Retrieved 2009-11-29.

[12] "World Navies Today: Turkey". www.hazegray.org. Retrieved 2009-11-29.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]