محمدولی اسدی

محمدولی اسدی
محمدولی اسدی
نایب‌التولیه آستان قدس رضوی
	دوره مسئولیت; ۱۳۰۹ – ۱۳۱۴
پادشاه	رضا شاه
نماینده مجلس شورای ملی
حوزه انتخاباتی	سیستان (زابل و زاهدان) (دوره‌های چهارم تا هفتم)
اطلاعات شخصی
زاده	محمد ولی خان اسدی; ۱۲۷۵ خورشیدی; بیرجند، ایران
درگذشته	۲۹ آذر ۱۳۱۴; مشهد، ایران (تیرباران)
ملیت	ایران
اقامتگاه	مقبره اختصاصی در جوار حرم امام رضا
لقب(ها)	مصباح السلطنه
	والدین: میرزا علی اکبر بیرجندی (اسدی)

محمدولی اسدی (۱۲۵۷ بیرجند – ۲۹ آذر ۱۳۱۴) ملقب به مصباح دیوان و سپس مصباح‌السلطنه، نایب التولیه آستان قدس رضوی در دوره رضاشاه پهلوی بود. با طرح لباس متحدالشکل برای مردان و بخصوص اجباری شدن کلاه پهلوی، به مخالفت پرداخت. پس از واقعه مسجد گوهرشاد مشهد (۱۳۱۴) به همراه گروه دیگری از روحانیون و مدرسین حوزه علمیه مشهد دستگیر و پس از محاکمه سریع در دادگاه نظامی، تیرباران شد. محمدعلی فروغی در دومین دوره نخست‌وزیری خود به دلیل حمایت از او مغضوب و خانه‌نشین شد.^[۱]

تحصیلات اولیه

پدرش حاج علی‌اکبر از خرده مالکین بیرجند بود. محمدولی تحصیلات خود را در مکتبخانه آغاز کرد و چند سالی به آموختن دروس متداول آن روز پرداخت. در تعلیم حسن خط و نامه‌نگاری تلاش زیادی به عمل آورد. چند سالی هم در مدرسه‌ای درس خواند که محمد اسمعیل خان (شوکت‌الملک اول) برای برادر و برادرزادگان خویش دائر کرده بود.^[۲]

در خدمت شوکت‌الملک دوم

در سال ۱۳۲۲ هجری قمری محمداسمعیل خان درگذشت و طبق فرمان مظفرالدین شاه لقب شوکت‌الملک و حکومت سیستان و قائنات به پسرش محمدابراهیم خان تفویض شد. شوکت‌الملک دوم در روزهای اول حکمرانی خود محمدولی خان را با لقب مصباح دیوان به سمت منشی و محرر خود انتخاب کرد و تدریجاً وی را در تمام امور مداخله داد. محمدولی خان چندی مستوفی و زمانی هم نایب‌الحکومه قائنات بود و سرانجام مشاور سیاسی و قائم مقام شوکت‌الملک شد. امیر شوکت‌الملک در یکی از سفرهای خود به تهران لقب مصباح‌السلطنه را برای محمدولی خان مصباح دیوان از احمدشاه گرفت.^[۲]

نماینده مجلس شورای ملی

با نظر امیر شوکت‌الملک محمدولی خان اسدی نماینده سیستان در دوره چهارم مجلس شورای ملی شد. ابتدا معتصم‌السلطنه فرخ به نمایندگی سیستان انتخاب شده بود اما اعتبارنامه او به علت همکاری با سید ضیاءالدین طباطبائی و شرکت در قیام کلنل محمدتقی خان پسیان رد شد.^[۳] در بهمن ۱۳۰۰ در سیستان تجدید انتخابات شد و اسدی رأی آورد. اعتبارنامه او در ۲۷ خرداد ۱۳۰۱ به تصویب مجلس رسید. اسدی پس از ورود به تهران در تجریش خانه‌ای خرید، که بعداً مرکز تجمع سیاستمداران و نمایندگان مجلس، به خصوص طرفداران سردار سپه بود.^[۴] او در دوره‌های پنجم، ششم و هفتم نیز از سیستان نماینده شد.

در اواخر دوره هفتم، اسدی امتیاز انحصار کشف و بهره‌برداری از معادن زغال سنگ تا دوازده فرسخی مشهد را برای خود از مجلس شورای ملی به مدت پانزده سال گرفت.^[۵]

تولیت آستان قدس

پس از پایان دوره نمایندگی اسدی در سال ۱۳۰۹، به نیابت تولیت آستان قدس رضوی رسید و جانشین سیدمرتضی قلیخان نائینی شد. در ارجاع این سمت تیمورتاش و تدیّن سهمی بسزا داشتند. تولیت آستان قدس رضوی بر اساس وقفنامه متعلق به پادشاه وقت است. از این رو اسدی نیز همچون متولیان پیشین عنوان نایب‌التولیه داشت. نظامنامه آستان قدس در همین زمان و به دستور رضاشاه نوشته شد. اهم کارهای برجسته اسدی در خراسان عبارتند از: تبدیل دارالشفا به یک مریضخانه بزرگ (بیمارستان امام رضا)، انتقال آب به مشهد، احداث کارخانه بزرگ برق که هزینه بیمارستان از آبونمان آن تأمین می‌شد.^[۶] ایجاد مجموعه کوهسنگی و خیابان کوهسنگی (اسدی سابق)، احداث نخستین دبیرستان‌های شهر مشهد (فردوسی و شاه رضا)، خیابان تهران و خیابان طبرسی و دیگر اقدامات و اصلاحات اداری و عمرانی در آستان قدس.

موضوع تعویض کلاه

پس از آنکه موضوع تعویض کلاه و استعمال کلاه پهلوی پیش آمد، اسدی و کارمندان آستانه به بهانه آنکه به حرم مطهر رفت و آمد دارند و مورد حمله عوام قرار خواهند گرفت، کلاه جدید را بر سر نگذاشتند. پاکروان، استاندار، این نکته را به تهران منعکس ساخت. لاجرم اسدی و اعضای آستانه مجبور شدند تمکین کرده، عکسی هم دستجمعی با کلاه پهلوی گرفته به دفتر مخصوص فرستاند. این موضوع ماند تا قضیه مسجد گوهرشاد پیش آمد.^[۷]

واقعه گوهرشاد، دستگیری و اعدام

روز پنجشنبه نوزدهم تیر ۱۳۱۴ که مردم در اعتراض به موضوع تعویض کلاه در مساجد و صحن اجتماع می‌کردند، اسدی مشهد را ترک کرده به فریمان رفت. روز جمعه به مشهد بازگشته و در روز شنبه که قتل و عام گوهرشاد شروع شد، اسدی همراه استاندار و فرمانده لشکر بود. پاکروان استاندار و نوایی رئیس شهربانی، تمام تقصیر را به گردن محمدولی اسدی نایب‌التولیه وقت حرم علی بن موسی الرضا انداخته و او را عامل اصلی قیام معرفی کردند. در آن تاریخ یکی از دختران فروغی، عروس اسدی بود. وقتی که محمدولی اسدی از محمدعلی فروغی خواست که دربارهٔ او نزد رضاشاه وساطت کند، فروغی نامه‌ای به اسدی نوشت و در آن قید کرد که: در کف شیر نر خونخواره‌ای | غیر تسلیم و رضا کو چاره‌ای هرچند فروغی وساطت را کارساز نمی‌دید اما در مقام شفاعت برآمد. اینچنین آتش غضب رضاشاه که توسط مأمورین شهربانی مشهد از محتوای نامه فروغی به اسدی باخبر شده بود، تندتر شد و نه تنها شفاعت او را نپذیرفت بلکه فروغی را هم با پرخاش و تندی از نخست‌وزیری کنار گذاشت، تمام مشاغل او را گرفت و تحت نظر نظمیه در منزل خود زندانی کرد. مع‌الوصف چند روز پس از واقعه، اسدی از نیابت تولیت عزل شد. اسدی پس از عزل مدتی در بستر بیماری بود و سرانجام روز سوم آذرماه بازداشت شد. چند روز بعد فروغی نیز از نخست‌وزیری برکنار شد و تحت مراقبت پلیس سیاسی قرار گرفت. هیأتی از تهران جهت رسیدگی به وضعیت و محاکمه و مجازات اسدی به مشهد رفت. رئیس این هیئت، سرتیپ عباس البرز و بازجو سرهنگ آقاخان خلعتبری بود. اسدی سرانجام در روز ۲۹ آذر ۱۳۱۴ در مشهد تیرباران شد و پیکر وی در گورستان عمومی به خاک سپرده شد.^[۸] پس از اعدام اسدی خانواده وی تبعید و اموالشان تصاحب گردید.

اعاده حیثیت

پس از شهریور ۱۳۲۰ و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، فرزندان اسدی بی گناهی پدر خود را با تشکیل دادگاه مجدد ثابت کردند و جسد پدر خود را از گورستان عمومی به مقبره اختصاصی واقع در جوار حرم امام رضا انتقال دادند. پس از آن فرزندان اسدی مورد التفات محمدرضا شاه قرار گرفتند. پسر ارشدش سلمان اسدی به معاونت نخست‌وزیری و وزارت کار و تبلیغات رسید.

پانویس

↑ محمود طلوعی ۸–۱۲۷
↑ ^۲٫۰ ^۲٫۱ عاقلی ۳۴۴
↑ «مذاکرات جلسه ۲۹ دوره چهارم مجلس شورای ملی بیستم میزان ۱۳۰۰».^{^{[پیوند مرده]}}
↑ عاقلی ۳۴۵
↑ «مذاکرات جلسه ۱۶۰ دوره هفتم مجلس شورای ملی ۲۷ مهر ۱۳۰۹». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۱.
↑ عاقلی ۳۴۷
↑ عاقلی ۳۵۵
↑ عاقلی ۳۷۲

منابع

محمود طلوعی (۱۳۷۰)، «مقدمات انقلاب»، داستان انقلاب، تهران: نشر علم، شابک ۹۶۴-۴۰۵-۱۹۸-X
دکتر باقر عاقلی (۱۳۸۶)، رضاشاه و قشون متحدالشکل، تهران: نشر نامک، شابک ۹۶۴-۶۸۹۵-۰۵-۰

دیگر منابع:

باقر عاقلی، ذکاء الملک فروغی و شهریور ۱۳۲۰
محمدحسین آیتی، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان.
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴.
احمد ماهوان، تاریخ مشهد الرضا.

[1] محمود طلوعی ۸–۱۲۷

[عاقلی_۳۴۴-2] ۲٫۰ ^۲٫۱ عاقلی ۳۴۴

[3] «مذاکرات جلسه ۲۹ دوره چهارم مجلس شورای ملی بیستم میزان ۱۳۰۰».^{^{[پیوند مرده]}}

[4] عاقلی ۳۴۵

[5] «مذاکرات جلسه ۱۶۰ دوره هفتم مجلس شورای ملی ۲۷ مهر ۱۳۰۹». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۱.

[6] عاقلی ۳۴۷

[7] عاقلی ۳۵۵

[8] عاقلی ۳۷۲

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

ن ب و تولیت آستان قدس رضوی
صفوی	خواجه عتیق منشی (۹۱۶) • غیاث‌الدین محمد صدر خراسانی • خلیفه اسدالله اصفهانی (۹۶۲-۹۷۰) • امیرعبدالله شوشتری (۹۷۰-۹۷۱) • سید علی رضوی (۹۷۱-۹۷۴) • ابوالولی انجوی و میرزا عبدالله (به اتفاق یکدیگر به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند) (۹۷۴-۹۸۱) • میرعلی مفضل استرآبادی (۹۸۱) • سید کمال‌الدین استرآبادی و ابوالقاسم اصفهانی (به اتفاق یکدیگر به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند) • میر سید علی متولی (۹۶۶) • عبدالکریم متولی (۹۹۷) • قاضی سلطان متولی (۱۰۰۸-۱۰۲۶) • میرزا محسن رضوی (۱۰۲۶-۱۰۳۰) • ابوطالب رضوی (۱۰۳۱-۱۰۳۵) • میر محمدمؤمن حسینی موسوی (۱۰۳۷-۱۰۳۸) • محسن رضوی (۱۰۵۵) • محمدباقر رضوی (۱۰۵۵-۱۰۷۳) میرزا بدیع رضوی (۱۰۷۳-۱۰۷۷) • تقی‌الدین محمد رضوی (۱۰۷۷-۱۰۹۳) • محمدابراهیم رضوی (۱۰۹۴-۱۱۰۰) • میرزا عبدالمؤمن شهرستانی (۱۱۰۱) • میرزا داود متولی (۱۱۰۸-۱۱۳۳) • میرزا عبدالله حسینی (نائب التولیه میرزا داود متولی) (۱۱۲۲-۱۱۲۸) • میرزا محمدعلی حسینی (۱۱۲۸-۱۱۳۳) • شمس‌الدین محمد رضوی (۱۱۳۵)
دوره افشار	میر محمدتقی رضوی (۱۱۴۱-۱۱۴۲ق) • محمدابراهیم رضوی (۱۱۴۳-۱۱۴۷ و ۱۱۶۱-۱۱۶۳ق) • محمدرضا رضوی (۱۱۴۷-۱۱۵۳ق) • عبدالحی متولی (۱۱۵۳-۱۱۵۶ق) • سید محمد متولی (۱۱۵۶-۱۱۶۱ق) • داوود میرزا (۱۱۶۳ق) • محمدشریف الشریف(۱۱۶۶-۱۱۷۸ق) • سید علی متولی (۱۱۷۹-؟) • میرزا مهدی مجتهد (۱۱۹۲-؟)
دوره قاجار	میرزا موسی فراهانی (۱۲۴۷ق) • میرزا عبدالله خویی (۱۲۶۲-۱۲۶۴ق) • شیخ عبدالرحیم بروجردی (۱۲۶۶-۱۲۶۸ق) • میرزا عبدالباقی منجم‌باشی (۱۲۶۸-۱۲۷۰ق) • میرزا فضل‌الله نوری (۱۲۷۰-۱۲۷۲ق) • میرمحمدحسین عضدالملک قزوینی (۱۲۷۲-۱۲۷۷ق) • میرزا جعفر خان مشیرالدوله (۱۲۷۷-۱۲۸۱ق) • علی‌اکبر قوام‌الملک شیرازی (۱۲۸۱-۱۲۸۲ق) • میرمحمدحسین عضدالملک قزوینی (۱۲۸۲-۱۲۸۳ق) • میرزا محمدخان سپهسالار (۱۲۸۳-۱۲۸۴ق) • میرزا محمد مجدالملک (۱۲۸۴-۱۲۸۵ق) • میرزا محمدحسین دبیرالملک (۱۲۸۵-۱۲۸۷ق) • میرزا ابوالقاسم معین‌الملک (۱۲۸۷-۱۲۸۸ق) • سیف‌الدوله (۱۲۸۸-۱۲۹۰ق) • میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک (۱۲۹۰-۱۲۹۷ق) • شاهزاده محمدتقی میرزا (۱۲۹۷ق) • میرزاحسین‌خان سپهسالار (۱۲۹۷ق) • شاهزاده محمدتقی میرزا (۱۲۹۸) • عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله (۱۳۰۱-۱۳۰۳ق) • شاهزاده فیروز میرزا (۱۳۰۳ق) • میرزا محمدعلی صدرالممالک (۱۳۰۳-۱۳۰۶ق) • شاهزاده محمدتقی میرزا (۱۳۰۶-۱۳۰۸ق) • فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان (۱۳۰۸-۱۳۱۱ق) • شاهزاده ابوالفتح میرزا مویدالدوله (۱۳۱۱-۱۳۱۳ق) • میرزا محمدعلی صدرالممالک (۱۳۱۳-۱۳۱۴ق) • حسین‌خان آصف‌الدوله (۱۳۱۴-۱۳۱۵ق) • میرزا محمود خان مدیرالدوله (۱۳۱۵-۱۳۱۶ق) • میرزا محمدرضا صدیق‌الدوله نوری (۱۳۱۶-۱۳۱۹ق) • شاهزاده سلطان‌حسین میرزا نیرالدوله (۱۳۱۹ق) • میرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی (۱۳۱۹-۱۳۲۰ق) • شاهزاده مهدی‌قلی میرزا سهام‌الملک (۱۳۲۰-۱۳۲۲ق) • غلامرضاخان آصف‌الدوله (۱۳۲۲-۱۳۲۳ق) • میرزا کاظم‌ امام‌جمعه تبریزی (۱۳۲۳-۱۳۲۶ق) • میرزا محمدشفیع صدرالممالک (۱۳۲۶-۱۳۲۹ق) • میرزا مرتضی قلی‌ طباطبایی (۱۳۲۹-۱۳۳۴ق) • سید جواد ظهیرالاسلام (۱۳۳۴-۱۳۳۶ق) • میرزا مرتضی قلی طباطبایی (۱۳۳۶-۱۳۳۸ق) • سید جواد ظهیرالاسلام (۱۳۳۸-۱۳۴۰ق) • میرزا مرتضی قلی طباطبایی (۱۳۴۰-۱۳۴۱ق) • میرزا محمدعلی قائم‌مقام التولیه (۱۳۴۱ق) • میرزا مرتضی قلی طباطبایی (۱۳۰۳ش)
پهلوی	محمدولی اسدی (فروردین ۱۳۰۵ - ۲ آذر ۱۳۱۴) • فتح‌الله پاکروان (۳ آذر ۱۳۱۴ - دی ۱۳۲۰) • علی منصور (دی ۱۳۲۰ - بهمن ۱۳۲۴) • ناصر اعتمادی (اسفند ۱۳۲۴ - مرداد ۱۳۲۵) • غلامحسین اشرفی (مرداد ۱۳۲۵ - بهمن ۱۳۲۶) • محمود بدر (اسفند ۱۳۲۶-فروردین ۱۳۳۰) • مصطفی‌قلی رام (فروردین ۱۳۳۰-خرداد ۱۳۳۰) • سید جلال‌الدین طهرانی (۱۹ خرداد ۱۳۳۰-۱۷ بهمن ۱۳۳۱) • علی معتمدی (فروردین ۱۳۳۲-۱۷ فروردین ۱۳۳۴) • سید فخرالدین شادمان (خرداد ۱۳۳۴ - فروردین ۱۳۳۸) • محمد مهران (اردیبهشت ۱۳۳۸ - دی ۱۳۴۰) • سید جلال‌الدین طهرانی (۱۷ دی ۱۳۴۰ - ۱۴ فروردین ۱۳۴۲) • سید محمدصادق امیرعزیزی (۲۹ اردیبهشت ۱۳۴۲ - مهر ۱۳۴۴) • نادر باتمانقلیچ (مهر ۱۳۴۴ - خرداد ۱۳۴۶) • باقر پیرنیا (خرداد ۱۳۴۶ - شهریور ۱۳۵۰) • حسن زاهدی (مهر ۱۳۵۰ - ۲۱ اردیبهشت ۱۳۵۳) • عبدالعظیم ولیان (۱۳۵۳-۱۳۵۷ش) • سید حسن سراج حجازی (۶ شهریور ۱۳۵۷ - ۲۱ آبان ۱۳۵۷) • سید محمدصادق امیرعزیزی (۲۱ آبان ۱۳۵۷ - ۱۴ دی ۱۳۵۷)
جمهوری اسلامی	عباس واعظ طبسی (۱۳۵۹-۱۳۹۴) • سید ابراهیم رئیسی (۱۳۹۴-۱۳۹۸) • احمد مروی (۱۳۹۸-)