فیروز میرزا
فیروز میرزا نصرت‌الدوله (اول)، فرمانفرما، فرزند شانزدهم ولیعهد قاجار عباس میرزا نایب‌السلطنه (۱۲۰۳–۱۲۴۹ ق) و نوه فتحعلی شاه قاجار متولد۱۲۳۳ قمری بودو جمعه ۲۸ ربیع الاول ۱۳۰۳ قمری در سن ۷۰ سالگی در تهران درگذشت.[۱]
فیروز میرزا دو برادر و یک خواهر تنی داشت و مادرش عزت نساء خانم دختر حاجی میرزا صادق کلانتر باغمیشه بود.[۲]
در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز نوشته نادر میرزا قاجار آمده‌است:
«حاجی کلانتر که حاجی میرزا مهدی نام دارد و آن رادمرد فرزند حاجی میرزا علی‌نقی است، کلانتری کوی باغمیشه را به ارث داشت… و این دودمان را با دوده قاجار وصلت است، چه نایب‌السلطنه عمه او را به سرای داشت و آن زن احترامی شایسته داشت، سه پسر و یک دختر بزاد، یکی دیر نماند از پسران، دیگر جعفرقلی میرزا نام داشت، امیرزاده ساده دل و مهماندوست بود. او نیز سپری شد. اکنون یک پسر به جای است، نام آن امیرزاده بافرهنگ فیروز میرزا... عمه دیگر از کلانتر مادر وزیر نیک نهاد شخص نخست ایران میرزا یوسف است که پدر بر پدر از نجبا و وزرای این ملک است. پس از پدر بزرگوار به راه او مستوفی‌الممالک بود.»[۳]
با مرگ فتحعلی‌شاه در ۱۲۱۳ خورشیدی، یکی از پسران بزرگ‌تر او، حسین‌علی‌میرزا فرمانفرما که فرمانروای فارس بود، ادعای پادشاهی نمود. با تصمیم شاه جدید، محمدشاه، برادر کوچکترش فیروز میرزا به مقابله با نیروهای عموی ناتنی فرستاده شد که در این نبرد، نیروهای حسینعلی میرزا فرمانفرما شکست خورد و پایه‌های پادشاهی محمدشاه تحکیم گردید. فیروز میرزا در محاصره شهر هرات در عهد محمدشاه حضور داشت و در دوران ناصرالدین شاه به ماموریت‌های مهم و فرمانروایی ایالات بزرگ مانند کرمان و بلوچستان[۴][۵] و دیگر مناطقی چون: فارس، اراک، بروجرد، ملایر و تویسرکان، تهران، قزوین، همدان، خوانسار و نهاوند فرستاده می‌شد. وی همچنین عضو شورای دولتی ناصرالدین شاه بوده و در مقاطعی نیز پیشکاری آذربایجان، ریاست قورخانه و وزارت جنگ را برعهده داشت. افزون بر آن، ناصرالدین شاه را در سفر به اروپا همراهی نموده‌است.
فیروز میرزا علاوه براینکه مردی جنگی بود، فردی ادیب و هنرمند نیز به‌شمار می‌رفت. او کمانچه می‌نواخت و خطاطی می‌کرد. در سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا جزو همراهان او بود و پس از بازگشت دو کتاب منتشر کرد. فرهنگ لغت فارسی به انگلیسی و جغرافیای دنیا.[۶] سفرنامه‌هایی هم از او در دست است.[۷]
القاب
[ویرایش]لقب شاهزاده فیروز میرزا در آغاز سالار لشکر و سپس نصرت‌الدوله بود. او در اواخر عمر از ناصرالدین شاه لقب «فرمانفرما» را دریافت کرد. بعدها لقب فرمانفرما به پسر فیروز میرزا یعنی عبدالحسین میرزا فرمانفرما تعلق گرفت و «نصرت‌الدوله» و «سالار لشکر» هم به ترتیب القاب فیروز میرزا و عباس میرزا، دو پسر بزرگ عبدالحسین میرزا شد.[۴]
فرزندان
[ویرایش]فیروز میرزا در جوانی با دختر میرزا حسن مستوفی‌الممالک آشتیانی ازدواج کرد و پس از او حاجیه همایون سلطان (هما) خانم دختر بهمن میرزا بهاالدوله را در زمان پیشکاری ولیعهد و حکمرانی آذربایجان به همسری گزید. هما خانم پیش از ازدواج با فرمانفرما همسر قهرمان میرزا پسر هشتم عباس میرزا بود و از او فرزندی به نام کیومرث میرزا عمیدالدوله داشت.[۸][۴] حاصل این ازدواج‌ها شش فرزند بود به شرح زیر:
| ردیف | نام | تولد/وفات | نام مادر | یادداشت‌ها |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | عبدالحمید میرزا ناصرالدوله | دختر میرزا حسن آشتیانی | ||
| ۲ | منورالسلطنه | دختر میرزا حسن آشتیانی | همسر ساعد الملک پسر امیرکبیر | |
| ۳ | ملک‌تاج خانم نجم‌السلطنه | ۱۲۳۳–۱۳۱۱ | حاجیه هما خانم | واقف بیمارستان نجمیه و مادر دکتر محمد مصدق |
| ۴ | اشرف‌ملک خانم سرورالسلطنه | حاجیه هما خانم | همسر مظفرالدین‌شاه | |
| ۵ | ماه‌سما خانم عصمت‌السلطنه | حاجیه هما خانم | در جوانی درگذشت | |
| ۶ | عبدالحسین میرزا فرمانفرما | ۱۲۳۷–۱۳۱۸ | حاجیه هما خانم | واقف انستیتو پاستور ایران |
بزرگ‌ترین فرزند فیروز میرزا نصرت‌الدوله و حاجیه هما خانم، ملک‌تاج خانم نجم‌السلطنه، بانویی روشن‌ضمیر و بااراده بود که با میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر از خاندان مستوفیان آشتیان ازدواج کرد.
فرزند پنجم فیروز میرزا و هما خانم، به نام ماه‌سما خانم با پسرعمویش، عبدالعلی میرزا، پسر فرهاد میرزا معتمدالدوله ازدواج کرد و لقب عصمت‌السلطنه یافت، اما در جوانی در شیراز درگذشت. آرامگاه او در حافظیه شیراز قرار دارد.[۹]
منابع
[ویرایش]- ↑ بامداد، شرح حال رجال ایران قرنهای 12 و 13 و 14 جلد3، 114.
- ↑ نادر میرزا، ص۶۰.
- ↑ نادر میرزا، ص۶۰.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ اتحادیه، منصوره، ص۲۴–۲۵
- ↑ http://wikifeqh.ir/سفرنامه_کرمان_و_بلوچستان_(کتاب)
- ↑ فرمانفرمائیان، منوچهر
- ↑ اتحادیه، منصوره، سفرنامه کرمان و بلوچستان فیروز میرزا فرمانفرما، شرکت کتاب‌های ایران، ۱۳۴۲
- ↑ فرمانفرمائیان، زندگی‌نامه عبدالحسین میرزا فرمانفرما، 35.
- ↑ اتحادیه، منصوره. ۱۲۶.
- فرمانفرمائیان، منوچهر؛ فرمانفرمائیان، رخسان (۱۳۷۷). خون و نفت. ترجمهٔ مهدی حقیقت خواه. تهران: ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۱۴۹-۰.
- اتحادیه، منصوره (۱۳۸۸). زنانی که زیر مقنعه کلاه‌داری کردند، زندگانی ملک تاج خانم نجم‌السلطنه. تهران: نشر تاریخ ایران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۰۸۲-۶۱-۸.
- نادر میرزا. تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز. نشر اقبال: ۱۳۶۰.
- بامداد، مهدی (۱۳۷۱). شرح حال رجال ایران قرنهای 12 و 13 و 14 جلد3. تهران: انتشارات زوار.
- فرمانفرمائیان، مهرماه (۱۳۸۲). زندکی نامه عبدالحسین میرزا فرمانفرما. تهران: توس. شابک ۹۶۴ ۳۱۵ ۶۲۲ ۲.