هفته

نمادهای روزهای هفته در گاهشماری رومی.

هَفته یکایی از زمان برابر ۷ شبانه روز است.

هفته از گام‌های چهارگانه ماه قمری گرفته شده و امروزه در همه جوامع از آن به عنوان یک واحد زمان استفاده می‌شود.^∗

برخی مردم مدیترانه هر پاره زمان شبانه روز را تحت فرمانروایی یکی از اجرام هفتگانه آسمان (خورشید و ماه و پنج سیاره روشن) که خدایان آن‌ها بودند می‌دانستند. مصریان دورترین سیاره را زحل و آغاز این گردش را با آن می‌دانستند. مصریان معتقد بودند هر روز با گردش یک جرم آغاز می‌شود و به آن هم نامیده می‌شود. بنابرین عملاً روزهای متوالی هفتگانه را بنام اجرام شناسایی کردند. سربازان رومی مقیم در مصر به هفته هفت روزه خو گرفتند و آن را به سرزمین اصلی خود معرفی برای جایگزینی با هفته هشت روزه خود معرفی کردند. اکتاویان (سزار آگوستوین) و حاکمان رومی پس از او، این رسم را مجاز دانستند ولی تا زمان امپراتور کنستانتین در سال ۳۲۱ بعد از میلاد به‌طور رسمی مورد استفاده قرار نگرفت. نام‌های انگلیسی (انگلوساکسون) ایام هفته، از نام‌های انگلوساکسون همان هفت اجرام آسمانی که مورد احترام مردم باستان بود گرفته شده‌است.

اما آنچه بیشتر مشهور است این است که بابلیان اسامی روزهای هفته را از روی اجرام هفتگانه منظومه شمسی نامگذاری می‌کردند که رومیان بعدها از روش آنان پیروی کردند بنام اجرام که خدایان آن‌ها بودند نامگذاری کرده و تقویم ژولیوسی و گریگوری را به وجود آوردند. طبق این قرارداد اولین روز یکشنبه (روز خورشید) - دوشنبه (روز ماه) - سه شنبه (روز مریخ=الهه جنگ) - چهارشنبه (روز عطارد) - پنجشنبه (روز مشتری=الهه رعد و برق) و آدینه (روز زهره=الهه عشق) و شنبه (روز زحل=الهه زمان یا کشت و زرع) نام‌گذاری شده‌است.

این شیوه تقسیم‌بندی (هفته) بعدها در تقویم‌های جهان عمومیت یافته، چنانچه در تقویم‌های شرقی هند، تبت، برمه و… نیز رایج شده، از جمله در ژاپن سابقه یک هزار ساله دارد.

در گاهشماری ایرانی هفته با شنبه شروع شده و با آدینه که روز تعطیل هفته‌است، پایان می‌پذیرد. امروز جمعه از روزهای هفته است.

نام روزهای هفته

نام‌های روزهای هفته در خاورمیانه و برخی زبان‌های پیرامونی:

فارسی	هورامی	عربی	ترکی	ترکی آذربایجانی	پشتو	کردی کرمانجی	کردی سورانی	عبری	ارمنی	اردو	بلوچی	گیلکی
شنبه	شه‌ممه‌ی	سبت	Cumartesi	Şənbə	شنبی	Şemî	شه‌ممه	יום השבת	Շաբաթ	هفته	گنجی	شمبه
یک‌شنبه	یه‌کشه‌ممه‌ی	أَحَد	Pazar	Bazar	یکشنبه	Yekşem	یه‌کشه‌ممه	יום ראשון	Կիրակի	اتوار	جتی	یک شمبه
دوشنبه	دوه‌شه‌ممه‌ی	إثْنَان	Pazartesi	Bazar ertəsi	دوشنبه	Duşem	دووشه‌ممه	יום שני	Երկուշաբթի	پیر	مولمُ	دو شمبه
سه‌شنبه	یه‌ره‌شه‌ممه‌ی	ثلاثاء	Salı	Çərşənbə axşamı	سی شنبه	Sêşem	سێشه‌ممه	יום שלישי	Երեքշաբթի	منگل	سوب	سه شمبه
چهارشنبه	چوارشه‌ممه‌ی	أربعاء	Çarşamba	Çərşənbə	چهارشنبه	Çarşem	چوارشه‌ممه	יום רביעי	Չորեքշաբթի	بده	ساکم	چهار شمبه
پنج‌شنبه	په‌ن شه‌ممه‌ی	خمیس	Perşembe	Cümə axşamı	پنجشنبه	Pêncşem	پێنجشه‌ممه	יום חמישי	Հինգշաբթի	جمعرات	شِکر	پنج شمبه
جمعه/آدینه	جومعه‌ی/ هه‌ینی	الجمعة	Cuma	Cümə	جمعه	În	هه‌ینی	יום שישי	Ուրբաթ	جمعه	آدینگ	جومعه

نام‌های روزهای هفته در فارسی تاجیکی با فارسی یک‌سان است. این نام‌ها در تاجیکستان به خط سیریلیک این‌گونه نوشته می‌شود: Шанбе (شنبه)، Якшанбе (یک‌شنبه)، Душанбе (دوشنبه)، Сешанбе (سه‌شنبه)، Чоршанбе (چهارشنبه)، Панҷшанбе (پنج‌شنبه)، Ҷумъа (جمعه).

هفته در ایران باستان

معروف است در ایران باستان هفته وجود نداشته‌است و گاهشماری نزد ایرانیان بر پایهٔ روزهای ماه بوده‌است. به این ترتیب که هر روز به ایزدی منسوب بوده و نامی داشته‌است. نمونه را روزِ نخستِ هر ماه، به نامِ هورمزد (هرمز)، روزِ دوم به نامِ وهومن (هومن یا بهمن)، یا روز شانزدهم به نامِ ایزدبانو آناهیتا نامیده شده بود و هر روز که نامش با نام ماه یکسان بود به نیایش و جشن مختص می‌شد. مفهومِ هفته از تمدن‌های همسایه، به ویژه، میان رودان در فرهنگ ایرانی شده و پس از اسلام صورت امروزی گرفته‌است. تا جایی که در دربار دوره ساسانی از هفته استفاده نمی‌شده‌است.

در شاهنامه از واژه‌های هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شده‌است که با استفاده وی احتمال وجود هفته در ایران باستان را تقویت می‌کند. اما نمی‌تواند مستند وجود هفته در ایران باستان باشد.

ستاره شُـمَـر گفت بهرام را

که در چهارشنبه مزن کام را

متون مانوی کاربرد گسترده هفته را تأیید می‌کند. در این کتاب‌ها از روزهای یکشنبه و دوشنبه با نام مهرروز (خورروز) و ماه‌روز یاد شد کرده‌است و این دو، روزهای روزه‌داری مانوی دانسته شده‌اند و دوشنبه، روز مقدس و تعطیل مانویان بوده‌است.

و آخر اینکه در متون یافت شده چینی از نام روزهای هفته نام برده شده‌است. در یک متن نجومی کهن بودایی که در سال ۷۵۹ میلادی از سانسکریت به چینی بازگردانده شده‌است؛ و یانگ چینگ فنگ در سال ۷۶۴ میلادی حاشیه‌ای بر آن بازنوشته است؛ از نام روزهای هفته در زبان چینی و معادل آن‌ها با روزهای هفته در فارسی میانه در دو نوع آن یاد کرده‌است: یوشمبت (روز تعطیل)، دوشمبت، سه‌شمبت، چرشمبت، پنج‌شمبت، شش‌شمبت، شمبت.

هفته در آیین میترایی

هفته نسبت داده شده در گاهشمار میترایی در تطبیق با اجرام سماوی:

• شنبه= کیوان‌شید (زحل=Saturn)
• یکشنبه= مهرشید (خورشید=Sun)
• دوشنبه= مه‌شید (ماه=Moon)
• سه‌شنبه= بهرام‌شید (مریخ=Mars)
• چهارشنبه= تیرشید (عطارد=Mercury)
• پنجشنبه= اورمزدشید یا هرمزشید (مشتری=Jupiter)
• آدینه= ناهیدشید (زهره=Venus)

معادل سغدی این نام‌ها بدینگونه با مبدأ یکشنبه بازآمده‌است: مهرروز، ماه‌روز، بهرام‌روز، تیرروز، اورمزدروز، ناهیدروز و جیان‌روز (کیوان‌روز).

این نام‌ها از نام هفت اختر سیار آسمان، یعنی خورشید و ماه و پنج ستاره روان (سیاره) شناخته‌شده آن زمان برگرفته شده‌است. ریشه نام روزهای هفته را به آیین کهن ایرانی مهرپرستی یا همان میترایی نسبت داده‌اند.

علامه دهخدا افزودن شید به نام ستارگان را از مجعولات برساخته آذرکیوان، برمی‌شمارد و می‌گوید که واژه «شید» به معنای پرتو آفتاب است و نمی‌توان آن را به ستارگان نسبت داد. دهخدا واژگانی چون مهشید را از زمره این مجعولات آذرکیوان در کتاب دساتیرِ وی برمی‌شمارد و کاربرد آن‌ها را بیش از سه قرن نمی‌داند. زیرا در ایران باستان هفته وجود نداشته‌است و گاهشماری نزد ایرانیان بر پایهٔ روزهای ماه بوده‌است. به این ترتیب که هر روز به ایزدی منسوب بوده و نامی داشته‌است. نمونه را روزِ نخستِ هر ماه، به نامِ هورمزد (هرمز)، روزِ دوم به نامِ وهومن (هومن یا بهمن)، یا روز شانزدهم به نامِ ایزدبانو آناهیتا نامیده شده بود و هر روز که نامش با نام ماه یکسان بود به نیایش و جشن مختص می‌شد. مفهومِ هفته از تمدن‌های همسایه، به ویژه، میان رودان در فرهنگ ایرانی شده و پس از اسلام صورت امروزی گرفته‌است.

نامهای امروزین فارسی

واژه شنبه (به معنی استراحت و آسودن) از اصل سامی است و با سابات (Sabath) هم‌ریشه‌است؛ و سپس به صورت عبری شَبّات (به عبری: שבת) (Shabbat) و آنگاه در عربی السَّبت به فارسی وارد گردیده‌است و روزهای دیگر هم متأثر از عربی با ترکیب عدد و شنبه و آدینه روز با عبارت جمعه (عربی: جمع آمدن) برساخته آمده‌است. روز شنبه در میان اقوام سامی و عرب هفتمین روز هفته بوده و روزهای پس از آن روز اول، تا پنجم و سپس جمعه بوده‌است.

اصل سامی سابات در زبان فارسی امروزه به صورت ساباط (سابات) به آسایشگاه‌های گذرگاه‌ها گفته می‌شوند. همچنین سبات در عربی بمعنی خواب و مأمن استراحت می‌باشد.

نام روزهای هفته در آیین بیانی

جلال = شنبه
جمال = یکشنبه
کمال = دوشنبه
فضال = سه شنبه
عدال = چهارشنبه
استجلال = پنج شنبه
استقلال یا سلطان = جمعه
در کتاب الأسماء کلشیئ - چهارشأن (باب دوم از واحد پنجم =اسم ۷۶ ام) و کتاب پنج شأن در بخش گاهشماری نقطه بیان به موضوع نام روزهای هفته اشاره شده‌است .
* پنج شأن

روزهای هفته در زبانهای دیگر

زبان انگلیسی

روزهای هفته به زبان انگلیسی:

نام روز در ایران	انگلیسی	انگلیسی باستان	ترکیب	نام روز به انگلیسی	بیان
شنبه	Saturn	Saeternesdaeg	Satur + day	Saturday	-
یک‌شنبه	Sun	Sunnandæg	Sun + day	Sunday	-
دوشنبه	Moon	Mōnandæg	Mon + day	Monday	-
سه‌شنبه	Tues = Teiwaz => Mars	Tiwesdæg	Tues + day	Tuesday	تیر= Teiwaz
چهارشنبه	Wednes = Wōdanaz => Mercury	Wōdnesdæg	Wednes + day	Wednesday	-
پنج‌شنبه	Thurs = Thunor => Jupiter	Þūnresdæg	Thurs + day	Thursday	ثور= Thunor
جمعه/آدینه	Fri = Frige => Venus	Frīġedæġ	Fri + day	Friday	ونوس = Frige

زبان فرانسوی

روزهای هفته به زبان فرانسوی:

نام روز در ایران	لاتین	ترکیب	نام روز به فرانسوی	بیان
شنبه	Sambati dies / Dies Saturni	-	Samedi	پیوند مستقیم ندارد
یک‌شنبه	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Dimanche	پیوند مستقیم ندارد: «روز پروردگار»
دوشنبه	lunae dies	Lun + di	Lundi	روز ماه
سه‌شنبه	Martis dies	Mar + di	Mardi	روز بهرام
چهارشنبه	Mercurii dies	Mercre + di	Mercredi	روز تیر
پنج‌شنبه	Jovis dies	Jeu + di	Jeudi	روز اورمز
جمعه/آدینه	Veneris dies	Vendre + di	Vendredi	روز ناهید

زبان ایتالیایی

روزهای هفته به زبان ایتالیایی:

نام روز در ایران	لاتین	ترکیب	نام روز به ایتالیایی	بیان
شنبه	Sambati dies / Dies Saturni	-	Sabato	روز ساتورن (سیاره کیوان)
یک‌شنبه	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Domenica	روز پروردگار (مهر یا میترا)
دوشنبه	lunae dies	Lune + dì	Lunedì	روز ماه
سه‌شنبه	Martis dies	Marte + dì	Martedì	روز بهرام
چهارشنبه	Mercurii dies	Mercole + dì	Mercoledì	روز تیر
پنج‌شنبه	Jovis dies	Giove + dì	Giovedì	روز اورمز
جمعه/آدینه	Veneris dies	Vener + dì	Venerdì	روز ناهید

زبان اسپانیایی

روزهای هفته به زبان اسپانیایی:

نام روز در ایران	لاتین	ترکیب	نام روز به اسپانیایی	بیان
شنبه	Sambati dies / Dies Saturni	-	Sábado	پیوند مستقیم ندارد
یک‌شنبه	Dies Dominicus / Dies Solis	-	Domingo	روز پروردگار (مهر یا میترا)
دوشنبه	lunae dies	Lune + s	Lunes	روز ماه
سه‌شنبه	Martis dies	Marte + s	Martes	روز بهرام
چهارشنبه	Mercurii dies	Miércole + s	Miércoles	روز تیر
پنج‌شنبه	Jovis dies	Jueve + s	Jueves	روز اورمز
جمعه/آدینه	Veneris dies	Vierne + s	Viernes	روز ناهید

منابع

• مرادی غیاث آبادی، رضا. نوروزنامه، پنجاه گفتار در پژوهش‌های ایرانی، ۱۳۸۶.

پانویس

^  مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Week»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامه آزاد، (نسخه ۱۳ ژوئیه ۲۰۰۶).