پیش‌نویس:حمام نقاشی (خوراسگان)

حمام نقاشی اصفهان

در شرق اصفهان،در یکی از محله های شهر خوراسگان معروف به محله علیا (محله بالا)، یک حمام با قدمتی بیش از 500 سال وجود دارد. این بنا یکی از مهمترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی شهر خوزاسگان محسوب می شود.تاریخ ساخت این حمام بطور دقیق مشخص نیست، ولی آنچه مشخص است این است که حداقل بیش از 500 سال قدمت آن است. حمام از نوع حمام های خزینه ای است. دلیل نامگذاری این حمام، به نقاشی ها و رنگ های مختلف دیواری آن برمیگردد که در فضاهای مختلف حمام و بخصوص سقف سربینه یا رختکن، قابل مشاهده بودند، ولی هم اکنون این نقاشی ها بدلیل لایه های کچ و پوشش های مختلفی که بر روی آن ها کشیده شده اند غیر قابل مشاهده و تخریب شده اند، با ابن حال درقسمت ورودی بین سربینه و گرمخانه میتوان قسمتی از این رنگ و نقاشی را مشاهده کرد. این حمام درحال حاضر مورد استفاده قرار میگیرد و مردم از مزیت های آن بهره مند میشوند. این حمام بدلیل معماری و قدمتی که دارد ارزشمند است.

نام بنا	حمام نقاشی
کشور	ایران
استان	اصفهان
شهرستان	خوراسگان
دوره ساخت	صفویه
بانی	شاه تربت (شاه حیدر)
مساحت	حدود 1300 مترمربع
کاربری	فعالیت های مربوط به استحمام سنتی
شماره ثبت آثار استان	33228
تاریخ ثبت استانی	13 بهمن 1399

تاریخچه ساخت

تاریخ بنای این حمام بطور دقیق مشخص نیست ولی از شواهد میتوان تاریخ ۹۵۰ه.ق (۹۴۷ه.ش و ۱۵۲۹ میلادی) را معتبر دانست. این بنا در دوره سلطنت شاه تهماسب اول صفوی بنا شده است. روایت ساخت بنا در نوع خود جالب میباشد: در دوره های مختلف، مردم ایران برای بجا آوردن فریضه دینی، به مکه میرفتند. بارسیدن ماه ذی القعده کاروان های محلی اصفهان به مقصد مکه حرکت می کنند و در بین راه در اتراقگاه ها و محلات بین راه مدتی استراحت میکردند، آن زمان خوراسگان نیشقش یکی از محلات عبوری حجاج را داشت. یکی از کاروانیانی که عازم مکه بود شاه تربت یا شاه حیدر بود. شاه تربت که اصالتا اهل تربت حیدریه و به نیکوکاری و دست خیر مشهور بود و دارای ثروت زیادی بود. در خوراسگان مدتی اتراق کرد و زمانیکه کاروان قضد ادامه سفر را داشت شاه تربت به دنبال حمامی برای استحمام گشت ولی حمامی نیافت. او کاروان را بدون حضور خود راهی ادامه مسیر کرد و خودش ماند تا حمامی برای استفاده عموم بسازد! هم اکنون او را بانی اصلی ساخت حمام نقاشی میدانند و قبری منسوب به ایشان در مچاور حمام قراردارد. در طی سال های استفاده از حمام نقاشی تغییرات و مرمت های بسیاری بر روی آن انجام شده است تا این وجود ساختار اصلی و اصالت حمام همچنان حفظ شده است. یکی از مهمترین عملیات های احیا و بازسازی حمام نقاشی در حدود سال ۱۳۴۶ انجام شد که مهمترین آن استحکام سازی و تعویض کمدهای سربینه(رختکن) بود. در سال ۱۳۸۲ با انجام مرمت هایی بر روی دیوارهای گرمخانه حمام و تعویض کف پوش های گرمخانه، از سنگ های دچار فرسایش و تخریب شده به موزاییک، بطور قابل ملاحظه ای نماهای داخلی حمام مرمت شد و در سال ۱۳۹۶ با ترمیم و مرمت دیوارهای بیرون و نصب سردراصلیی و قسمت ورودی اصلی حمام، به شکل امروزی در آمد. در اواخر سال 1399 عملیات سنگفرش کردن محوطه بیرون حمام آغاز شد و این پروژه درحال تکمیل شدن است.

معماری

مانند دیگر حمام های قدیمی ایران، این حمام دارای چهار بخص اصلی: ورودی، سربینه، گرمخانه و خزینه میباشد که با استفاده از دالان ها و اتاقچه هایی به هم وصل میشوند. حمام نقاشی دارای دو بخش حمام بزرگ و حمام کوچک است که حمام بزرگ برای مردان و حمام کوچک برای زنان ساخته شده است. بطور کلی حمام پایین تر از سطح زمین قراردارد. با ورود به سربینه (رختکن) با یک فضای هشت ضلعی ویک شاه نشین با تعداد پنج ستون بابر(که البته ستون مجاور شاه نشین برخلاف چهارستون دیگر مدور نیست و درواقع بدلیل کاهش قدرت بابری آن، این ستوت تعویض شده است و از مکان دیگری جایگزین شده است) مواجه میشویم. سربینه همچنین دارای یک حوض دایره ای در مرکز است، معماری فضای سربینه مشابه معماری عصر صفوی و دارای تعداد نه طاق و چشمه است. نور فضا بیشتر از منابع طبیعی و از راه نورگیرها و پنجره های سقفی تامین میشود. با ورود به فضای بین سربینه و گرمخانه و بالارفتن تدریجی رطوبت و دمای محیط، به فضای گرمخانه راه پیدا میکنیم. بزرگترین فضا به این بخش حمام تعلق دارد که دارای اتاقچه های شستشوو دوشگیری و قسمت آزاد برای ماساژ و انجام آداب بهداشتی است، این قسمت تقریبا مربع شکل و به ابعاد حدودی ۱۴متر در۱۴متر و دارای چهارستون و نه گنبد است که توسط پنجره های رئوس گنبدها و پنجره های مجاور نور فضا بطور کامل تامین میشود. خزینه ای در این بخش وجود داشته که با تغییر کاربری آن مسدود میباشد. بین سربینه و گرمخانه فضایی نیمه گرم وجود دارد که رابط بین هوای سرد و گرم است.

آب و فاضلاب و سیستم گرمایش کف گرمخانه

در ابتدای شروع به کار حمام آب مورد نیاز حمام از چاه و سیستم آبکشی توسط گاو در یک مسیر شیب دار(روشی قدیمی و ابتدایی برای تامین آب با استفاده از چاه آب و یک ظرف بزرگ متصل به یک قرقره و کشش توسط گاو در یک مسیر دارای شیب) تامین میشد و فاضلاب آن با لوله ها و کانال هایی به خارج از حمام و به درون یک زمین عمیق هدایت میشد. بعد از حدود سال ۱۳۴۶ با لوله کشی آب های زیر زمینی به حمام آب حمام از این طریق تامین میشد. در حال حاضر آب حمام از طریق لوله کشی های آب تصفیه شده شهری است و فاضلاب آن به سیستم فاضلاب شهری متصل شده است. تا قبل از سال ۱۳۸۲ جنس کف گرمابه حمام سنگی و شامل قطعات بزرگ و مسطح سنگ ها بود ولی در سال ۱۳۸۲ با انجام فعالیت های مرمتی در بنا این سنگ ها جای خود را به موزاییک دادند. گرمایش ابتدا بطورت دیگچه ای و با استفاده از منابع سوخت طبیعی مثل خار، شاخ و برگ خشکیده گیاهان مختلف و یا پوشال ها بود این روش تا سال ۱۳۴۶ ادامه داشت، از سال ۱۳۴۶ با استفاده از مواد سوختنی مرسوم مثل نفت و تعبیه دودکش ها و هواکش هایی گرمایش کف انجام میشد. در سال 1370 با رسیدن لوله های گاز به شهر خوراسگان، در سال 1374،سیستم گرمایشی این حمام به این سیستم مجهز شد و با استفاده از مشعل های گازی گرما به سرتاسر گرمخانه هدایت میشود.

نگار خانه

ورودی اصلی حمام

حوضچه مرکزی سربینه حمام

یکی از سکوهای حمام

شاه نشین و قسمت چایخانه و دمنوشخانه حمام

گرمخانه حمام بزرگ

اتاقچه های دوشگیری وشستشو

بام حمام - نمایی از نورگیرها و محل ورودی های نور به داخل

سربینه حمام کوچک

گرمخانه حمام کوچک